از دیدگاه رفتار گرایی ، بهداشت روانی به محرک ها و محیط وابسته است بدین ترتیب آنچه را که مکاتب دیگر بیماری روانی به حساب می آورند از دید رفتار گرایان ، رفتاری است که مانندسایر رفتارها آموخته شده است . به طور مسلم این رفتار با رفتاری که در برخی موقعیت ها به طور طبیعی اتخاذ و پذیرفته می شود مطابقت نمی کنند ، با این همه رفتار آموخته شده ای است . بنابراین می توان گفت رفتار ناسازگار مثل هر رفتار دیگری ، بر اثر تقویت آموخته می شود ، به طور کلی از دید رفتارگرایی ، کسی دارای بهداشت روانی است که رفتارش با محیط معینی ، با نوعی بهنجاری رفتاری سازگاری دارد (گنجی ،۱۳۷۹).
۲-۱۰-۳ دیدگاه انسان گرایی
این دیدگاه معتقد است که بهداشت روانی یعنی ارضای نیازهای سطوح پایین و رسیدن به سطح خودشکوفایی . هر عاملی که فرد را در سطح ارضای نیازهای سطوح پایین نگه می دارد و از خودشکوفایی او جلوگیری کند ، اخلاق رفتاری به وجود خواهد آورد .آبر اهام مازلو ، یکی از مشهورترین انسان گرایان معتقد است که برای داشتن سلامت روانی تا اندازه ای باید انعطاف پذیر بود و با واقعیت آن قدر فاصله گرفت که بتوان بیشترین خود مختاری (فردیت و مسئولیت) را به دست آورد . این فاصله گرفتن و یا رها شدن از واقعیت به معنی بی علاقگی یا طرد نیست ، بلکه شبیه تحلیل ، کسب آگاهی و قبول تجربه روانی و ذهنی فرد است . وی برای تحقق عزت نفس و خود شکوفایی معیارهایی را پیشنهاد می کند .
نتیجه تصویری درباره سلامت روانی

جهت دانلود متن کامل پایان نامه به سایت azarim.ir مراجعه نمایید.

ادارک خوب از واقعیت

پیشرفت در قبول خود ، دیگران و طبیعت

پیشرفت در داشتن اراده

پیشرفت های نسبی در موضوعات اساسی

آزاد بودن و شوق زندگی داشتن

خود مختاری فزاینده و مقاومت در تشکیل گروه ها

ابتکار داشتن در قضاوت و غنی بودن در انگیزش

فراوانی تجربه های بسیار بالا

همانند سازی خوب با انسانیت

۱۰- بهبود در روابط با دیگران
۱۱- راحتی در پذیرش دیگران
۱۲- رشد خلاقیت
۱۳- تحرک در نظام ارزشها
بر خلاف مازلو که بر رشد مطلوب ارگانیسم تاکید دارد ، کارل را جرز یکی دیگر از انسان گرایان مشهور ، از بهداشت روانی مفهوم دیگری ارائه می دهد . این مفهوم ریشه در فلسفه اصالت وجودی (اگزیستانسیالیستی ) دارد و بر فرضیه تمایل بنیادی انسان به خود شکوفایی استوار است از طرف دیگر توانایی خود شکوفایی به محیط وابسته است ، محیطی که رشد فرد را ممکن می سازد و برای او احساس پذیرفته شدن نامشروط ، محبوبیت نامشروط و ارزشمندی را فراهم می آورد . طبق نظر را جرز بیماری روانی یا عدم بهداشت روانی بر اثر پذیرفته نشدن برخی رفتارها به وجود می آید . در واقع همه رفتارها پذیرفته نمی شوند و همه رفتارها مورد تایید دیگران قرار نمی گیرد .
این عدم پذیرش بین تصویری که فرد از خود دارد ( خویشتن پنداری ) و تصویری که واقعیت برای او فراهم می آورد ، انحراف ایجاد می کند . اینجاست که شخص وسایل پوشاندن واقعیت را خلق می کند و بدین وسیله سازگاری و بقا را برای خود ممکن می سازد ( گنجی ، ۱۳۷۹) .
۲-۱۰-۴ دیدگاه هستی گرایی
نگرش ویکتور فرانکل به سلامت روان ، بر اراده تاکید می کند . جستجوی معنا مستلزم پذیرفتن مسئولیت شخصی است . هیچ کس و هیچ چیز به زندگی انسان معنا نمی دهد مگر خودش . انسان باید با احساس مسئولیت آزادانه با شرایط هستی و زندگی روبرو شود و معنایی در آن بیابد .
به نظر فرانکل ماهیت وجود انسان از سه عنصر معنویت ، آزادی و مسئولیت تشکیل شده است و سلامت روان مستلزم تجربه شخصی این سه عامل است . معیار سنجش معنادار بودن زندگی کیفیت آن است نه کمیت آن . محصول و کاربرد در معنویت ، آزادی و مسئولیت نیز با خود انسان است . بنا بر نظریه فرانکل انسان کامل بودن ، یعنی با کسی یا چیزی فراسوی خود پیوستن . به عقیده فرانکل جستجوی هدف در خود ، شکست خویشتن است . لذا وی هدف رشد تکامل انسان را تحقق خود نمیداند ، بلکه چیزی بالاتر از آن می داند سلامت روان یعنی از مرز توجه به خود گذشتن ، از خود فرار رفتن و جذب معنا و منظوری شدن . در این صورت خود نیز به طور طبیعی و خود به خود تحقق می یابد . به طور خلاصه می توان گفت شخصی برخوردار از سلامت روان به عقیده فرانکل دارای ویژگی های ذیل می باشد : آزادی انتخاب عمل دارد ، مسئولیت هدایت زندگی و سرنوشت خویش را می پذیرد ، معلول نیروهای خارجی نیست ، معنای مناسبی از زندگی به دست آورده است ، بر زندگی خویش تسلط آگاهانه دارد ، ارزش خلاقیت، تجربه و گرایش خودش را آشکار می سازد ، از تجربه خودش فراتر می رود ، آینده نگر است ، تعهد شغلی دارد ، توانایی ایثار و دریافت عشق دارد و عشق ، هدف نهایی شخص دارای سلامت روانشناختی است . به عقیده فرانکل انسانی که واجد این صفات و خصوصیات باشد ، انسان فرارونده از خود نامیده می شود ( شولتز ، ترجمه خوشدل ، ۱۳۶۹).
۲-۱۰-۵ دیدگاه شناختی
طبق این دیدگاه ، سلامت روان داشتن سازگاری خوب یا احساس خوب بودن است ، به ویژه هنگامی که این نوع سازگاری یا احساس با معیارهای جامعه ای که فرد در آن زندگی می کند همخوانی داشته باشد ( ساعتچی ، ۱۳۶۹) .
سایر معیارها شامل تحمل ، پذیرش عدم اطمینان ، تعهد و تعلق نسبت به چیزی خارج از وجود خود ، تفکر علمی ، پذیرش خود و لذت گرایی صرف می باشد ( خدا رحیمی ، ۱۳۷۴).
بنا بر نظریه ویلیام گلاسر[۵۸] انسان سالم کسی است که واقعیت را انکار نکند و درد ورنج موقعیت ها را با انکار کردن نادیده نگیرد ، بلکه با موقعیت ها به صورت واقع گرایانه روبرو شود . هویت موفق داشته باشد یعنی عشق و محبت بورزد و هم عشق و محبت دریافت کند و هم احساس ارزشمندی کند و هم دیگران احساس ارزشمندی او را تایید کنند . مسئولیت زندگی و رفتارش را بپذیرد و به شکل مسئولانه رفتار کند ( پذیرش مسئولیت کاملترین نشانه سلامت روانی است ) . توجه او به ندامت دراز مدت ، منطقی تر و منطبق با واقعیت باشد و بر زمان حال و آینده تاکید نماید نه بر گذشته و تاکید او بر آینده نیز جنبه درون نگری داشته باشد نه این که به صورت خیال پردازی باشد .
واقعیت درمانی گلاسر ( ۱۹۶۵) نیز بر سه اصل قبول واقعیت ، قضاوت در درستی افراد و پذیرش مسئولیت رفتار و اعمال استوار است و چنانچه در شخص این سه اصل تحقق یابد گویا ، نشانه سلامت روانی اوست(خدارحیمی ، ۱۳۷۴) .
به اعتقاد پرلز[۵۹] کسانی که از سلامت روانی برخوردار هستند با واقعیت های خود و عالم بیرون کاملا در ارتباط هستند . چنین اشخاصی در نتیجه شناخت کامل خود به جای این که در پی تصویری آرمانی از خویش باشند می توانند خود راستین واقعی را اعتلاء بخشند ( شولتز ، ترجمه خوشدل ، ۱۳۶۹) .
۲-۱۰-۶ دیدگاه بوم شناسی
دیدگاه بوم شناسی که به مطالعه محیط های زندگی موجودات زنده و مطالعه روابط این موجودات با یکدیگر با محیط می پردازد ، معتقد است که عوامل موجود در محیط فیزیکی مثل سر و صدا ، آلودگی هوا ، افزایش جمعیت ، کوچکی محل سکونت و به خطر افتادن حریم ، می توانند بهداشت روانی فرد را به خطر اندازد . بنابراین اگر شرایط محیطی مناسب و مساعد باشد وفرد بتواند سازگاری یابد ، دارای سلامت روانی خواهد بود ( گنجی ، ۱۳۷۹) .
از نظر دیویس و فیشمن[۶۰] ( ۱۹۹۳) ، ملاک های مهم سلامت روانی عبارتند از :

شناخت خود و محیط

استقلال فردی

رفتار بهنجار و منطبق با معیارهای جامعه

یکپارچگی شخصیت (گنجی ، ۱۳۷۹)

سلامت روانی وضعیت کسی است که کارکرد او در سطح قابل قبول از سازگاری و انطباق رفتاری است بهبودی روانی و تطابق کافی اجتماعی با موازین مورد قبول جامعه دارد ( کمپبل[۶۱] ، ۱۹۸۹ ، به نقل از ادبی ، ۱۳۷۹) .
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
یاهودا[۶۲] (۱۹۸۵) در مورد سلامت روان فهرست طبقه بندی زیر را ارائه داد :

نگرش مثبت به خود

میزان رشد و نمو یا خودشکوفایی و تکامل

عملکرد یکپارچگی روانی

خودمختاری یا استقلال شخصی

درک صحیح از واقعیت

تسلط بر محیط ( ادبی ، ۱۳۷۹) .

۲-۱۱مبانی نظری عزت نفس
در بررسی عزت نفس اولین کار توسط ویلیام جیمز[۶۳] (۱۸۹۰) ، انجام شده است وی به توضیح تمیز بین خود شناخته و خود شناسانده پرداخت و آن را به سه عنصر مادی (بدن ، خانواده ، خانه ) ، اجتماعی (فرد در عین داشتن سطح مختلف اجتماعی ، برای سایر افراد قابل شناخت است ) و روحانی (حالت هوشیاری و تمایلات) تقسیم کرد . او معتقد بود که تصور فرد از خود در حین تعاملات اجتماعی ، یعنی زمانی که متولد شده و مورد شناسایی دیگران قرار می گیرد ، شکل می گیرد(به نقل از بیابانگرد ، ۱۳۷۲) .
در پژوهشی دیویس و کاتزمن [۶۴] (۱۹۹۷)، به این نتیجه رسیدند که کاهش عزت نفس جسمانی موجب افزایش افسردگی می گردد. همچنین بایبی [۶۵](۱۹۹۸) ، در بررسی خود رابطه بین عزت نفس ، افسردگی ، وسواس و نارضایتی بدنی را مورد مطالعه قرار داد. نتایج بدست آمده ، حکایت از آن داشت که عزت بدنی رابطه مثبت با عزت نفس دارد. همچنین عزت بدنی با افسردگی ، وسواس و اضطراب رابطه منفی دارد( به نقل ازنجفی، ۱۳۷۹).
نتیجه تصویری برای موضوع افسردگی
اریکسون (۱۹۸۰) ، اعتماد و ایمنی حاصل از پذیرفتن محیط و دیگران را ، اساسی برای تحول می شناسد ، به اعتقاد وی ، کودکی که کارهایش تائید می شود ، احساس شایستگی می کند ، اما کودکی که اعمالش به چشم نمی آید ، احساس خود کم بینی و حقارت می کند . به نظر اریکسون والدین و معلمانی که به کودک پاداش می دهند توانمندی و احساس شایستگی او را استحکام می بخشند . در مقابل کسانی که تند خویی می کنند وتلاش های کودک را به مسخره می گیرند ، به احساس خود کم بینی او دامن می زنند .
براندن معتقد است که عزت نفس از دو بخش تشکیل می شود ، که یکی داشتن احساس اطمینان در برخورد با چالش های زندگی یا باور خود توانمندی است ، و دیگری احساس صلاحیت برای خوشبخت شدن یا حرمت نفس می باشد ( به نقل از قراچه داغی ، ۱۳۷۹) .
پپ ، آلیسی ، مچیل و ادوارد[۶۶] ( ۱۹۸۹) ، معتقدند که نحوه ی شکل گیری عزت نفس را می توان از طریق تفکر در مورد « خود ادارک شده[۶۷] » و « خود ایده آل [۶۸]» بررسی نمود . خود ادارک شده همان خود پنداره[۶۹] می باشد ، یعنی دیدگاه عینی فرد در مورد مهارت ها ، صفات و ویژگی هایی که در خود می بیند یا فاقد آن است . خود ایده آل ، عبارت از تصویری است که هر فرد دوست دارد از خود داشته باشد . به اعتقاد وی ، زمانی که خود ادارک شده و خود ایده آل با هم همتراز باشند ، فرد از عزت نفس بالایی برخوردار است ، اما شکاف و فاصله بین خود ادارک شده و خود ایده آل ، عاملی است که مشکلات مربوط به عزت نفس را به وجود می آورد ، جرج کلی[۷۰] (۱۹۰۲) به اهمیت واکنش های افراد دیگر در شکل دادن به عزت نفس تاکید داشت ( به نقل از بیابانگرد ، ۱۳۷۲).
از دیدگاه مزلو[۷۱] ، عزت نفس عبارت است از شایستگی ، توانمندی ، اطمینان ، استقلال و آزادی ، چنانچه عزت نفس ارضاء گردد ، افراد احساس ارزشمندی ، توانایی و مثمر ثمر بودن و اعتماد به خود می کنند و اگر ارضا نشود به احساس حقارت ، درماندگی و ضعف در فرد منجر می گردد .همچنین راجرز عزت نفس را ارزیابی مداوم شخص نسبت به ارزشمندی خویشتن می پندارد ( شاملو ، ۱۳۷۸) .
رابسون عزت نفس را « حس رضامندی و خویش پنداری » می داند که از ارزیابی خود درباره ی ارزشمندی ، جذابیت ، شایستگی ، کفایت ، قدر و منزلت و توانایی جهت ارضای تمایلات و خواسته های فرد ناشی می شود (سبزواری ، ۱۳۷۷).
همچنان که کودکان از خود درکی پیدا می کنند و هویت خود را می یابند ، تلویحاً برای خصوصیات خود ارزش منفی یا مثبت قایل می شوند . مجموعا این ارزیابی هایی که کودک از خود می کند ، عزت نفس او را تشکیل می دهد . عزت نفس همان مفهوم «خود » نیست ، مفهوم «خود » مجموعه ای است از عقاید فرد درباره خود که بیشتر بر مبنای توصیف است تا قضاوت ممکن است بعضی از بخش های مفهوم «خود » خوب یابد تلقی شود ولی بعضی از بخش ها نه خوب تلقی شود نه بد .
اینکه کسی موی سیاه و صدای نرمی دارد ، بخشی از مهفوم «خود » است ولی این خصوصیات نه بد هستند و نه خوب .
از طرف دیگر ، عزت نفس به ارزیابی های شخصی از خصوصیاتش اطلاق می شود . مثالی ممکن است این تمایز را روشن کند یک پسر هشت ساله ممکن است از خودش این تصور را داشته باشد که زیاد دعوا می کند . اگر برای این توانایی در دعوا راه انداختن ارزش قایل باشد و به خودش حق بدهد این خصوصیت به عزت نفس او می افزاید . ولی اگر از اینکه مدام دعوا راه می اندازد ناخشنود باشد ، این خصوصیت احتمالاً عزت نفس او را کاهش می دهد( ماسن ، ۱۳۷۲) .
۲-۱۲توجه به عزت نفس در کودکان
یکی از دلایل توجه زیادی که به عزت نفس می شود ، این تصور است که ممکن است ضعف بعضی از کودکان در مدرسه ناشی از کمی عزت نفس آنان باشد . چندین برنامه تربیتی برای بالا بردن عزت نفس کودک به این امید طرح ریزی شده است که بتواند عملکرد او را در مدرسه نیز پیش ببرد .
عزت نفس ، اطمینان به خود و ارزش قایل شدن برای خود را به همراه می آورد . مردم منطبق با خودانگاره خود و توقعات خودشان و دیگران رفتار می کنند . تصور شخص از خودش ، تعیین کننده سرنوشت او خواهد بود . انتقاد کردن از کودک نه فقط از انگیزه حرمت می کاهد ، بلکه همچنین تاثیری منفی بر عزت نفس دارد که بر سطح توقع از خود تاثیر می گذارد . انتقاد مثبت ، توجه و حمایت از کودک در ایجاد خود انگاره ، دستیابی به یک حس مطلوب انتظار از خود و انگیخته باقی ماندن کمک می کند . هنگام تمجید از فرزندتان با بهره گرفتن از تعاریف متنوع می توانید بر او تاثیر گذاشته و اعتبار بیشتری به او ببخشید . نه فقط این تعاریف ، خود انگاره فرزندتان را بهتر می کند ، بلکه با استفاده بیشتر از آنها به نحو مثبت تری شاهد رشد کیفیات عملکردهای خوب در او خواهید بود ( فرگوسن ، ۱۳۸۲) .
کمک به رشد یک خود انگاره مثبت به دور از محدودیت های تصور قالبی ، گام مهمی در جهت صحیح می باشد . کودکی با خود انگاری خوب ، انضباط شخصی بیشتری دارد و برای یادگیری و ارتقای سطح مهارت هایشان بهتر انگیخته شده است . برای ارتقای خود انگاری فرزندتان اعتقاد داشته باشید که او مهم ترین کودک دنیا است سپس او را وادار به قبول این مطلب نمایید ( فرگوسن ، ۱۳۸۲) .
عزت نفس بر موفقیت های مدرسه ای موثر است ، بچه هایی که احساس خوبی درباره توانایی های خود دارند ، به احتمال قوی در مدرسه بهتر از بچه هایی عمل می کنند که اغلب فکر می کنند نمی توانند کارها را به درستی انجام دهند . موفقیت های مدرسه نیز متقابلا در عزت نفس بچه ها اثر می گذارند . چگونگی موفقیت های مدرسه ای دانش آموزان بر احساس آنها در مورد خود موثر خواهد بود . بچه هایی که عملکرد آنها در سطح پایین است ، این سطح عملکرد را به سایر فعالیت های خود نیز تعمیم می دهند .
عزت نفس در نحوه ارتباط بچه ها با دیگران موثر است . بچه هایی که در مورد خود احساس خوبی دارند تمایل دارند که رابطه ای مثبت با دیگر افراد داشته باشند . عزت نفس در خلاقیت موثر است بچه هایی با عزت نفس پایین کمتر از بچه هایی که دارای عزت نفس مناسب هستند ، برای انجام کارهای خلاقانه ریسک می کنند ، والدین در عزت نفس کودکان خود موثرند .
تحقیقات نشان می دهد که بچه های دارای عزت نفس بالا به داشتن والدینی گرایش دارند که به بچه های خود محبت می کنند و احساس مقبولیت به آنان می دهند . در حالی که بچه های باعزت نفس پایین به داشتن والدین نقاد و دقیق تمایل دارند . بچه های دارای عزت نفس پایین نسبت به بچه هایی که عزت نفس بالایی دارند ، گرایش خیلی بیشتری به کشمکش و ستیز با والدین نشان می دهند. موارد زیر کارهایی است که والدین می توانند با انجام آنها به افزایش عزت نفس منا سب فرزندان خود کمک نمایند .

انواع کلمه از نظر ساخت درونی
با توجه به آنچه در مورد واژه سازی گفته شد می توان واژه های زبان را از نظر ساخت دورنی تقسیم کرد.
اگر واژه ای از یک تکواژ آزاد(خواه قاموسی و خواه دستوری) ساخته شده باشد، آن را بسیط می نامند، مانند: مرد، زن، قلم، که، از.
اگر واژه ای از یک تکواژ آزاد ( وگاهی غیرآزاد) و یک یا چند وند تشکیل شده باشد، مشتق است، مانند: کوشش، هنرمند، عیبناک، شرمگین.
واژه ای که از حداقل دو پایه یا دو ریشه ساخته شده باشد مرکب است.
اگر در واژه ای هم از ترکیب استفاده شده باشد و هم از اشتقاق، به آن مشتق-مرکب می گوییم، مانند: “هنرمندپرور”، “گلخانه ای”، “هنردوستانه”.
هر واژه ای که مشتق یا مرکب یا مشتق-مرکب باشد پیچیده نام داردمانند داروسازی. بنابراین”پیچیده” اصطلاحی است پوششی برای این سه نوع واژه. در نمودار زیر انواع واژه نشان داده شده اند.
بسیط
انواع واژه مشتق
پیچیده مرکب
مشتق- مرکب
ماهیت زایایی صرفی
هر فرایند واژه سازی ای که بتوان براساس آن صورتهای جدید ساخت فرایندی زایاست اما بر اساس چه فرایندهایی می توان صورت های جدیدی ساخت؟ گویشور هر زبان با شنیدن واژه های مختلف رفته رفته به الگوهای ساخت آنها پی می برد و به این ترتیب می تواند معنای صورتهایی را که تا کنون نشنیده است دریابد و خود صورتهایی جدید بسازد. برای مثال، او با آموختن کلمه هایی مانند “فروشنده” و “خزنده” و “جوینده” و “جهنده” که بر مبنای الگوی “ریشه فعل + -نده” ساخته شده اند می تواند معنای صورتهایی را که تاکنون نشنیده است دریابد یا خود صورتهای جدید بسازد.
معولاً هرچه محصولات یک فرایند بیشتر باشد و آن واژه ها در زبان کاربرد بیشتری داشته باشند آن فرایند زایاتر است. به این ترتیب می توان به یکی از ویژگی های دستگاه صرف، یعنی نسبی بودن زایایی، پی برد، به این معنی که برخی فرایندها از برخی دیگر زایاترند. برای مثال، فرایند”ریشه فعل + -نده اسم/صفت ” بسیار زایاست و از میان ۴۸۷ فعل بسیطی که طباطبایی گرد آورده است، ۳۶۹ فعل با پسوند “نده” ترکیب شده است. اما فرایند “ریشه فعل + -ِش اسم مصدر ” زایایی کمتری دارد و واژه های حاصل از آن حداکثر به ۱۷۷ می رسد( طباطبایی، ۱۳۷۶، ص ۱۰۷و۱۱۱). از سوی دیگر، با فرایند”ریشه فعل + -اک اسم” کلمات انگشت شماری ساخته شده است، از جمله: “خوراک”، “پوشاک”، “و…. ا
ویژگی دیگر زایایی صرفی زمان مند بودن آن است، به این معنی که ممکن است فرایندی در یک زمان بسیار زایا باشد و در زمان دیگر از زایایی آن کاسته شود و بالعکس. برای مثال، فرایند”اسم + -کده اسم مکان ” که زمانی دراز زایایی خود را از دست داده بود اکنون بار دیگر فعال شده است که حاصل آن را در کلمه هایی “دانشکده” و “کتابکده” و… می توان دید.
طباطیایی معتقد است در واژه سازی گاهی به وجود نوعی مد برمی خوریم. برای مثال، درچند سال اخیر با بهره گرفتن از کلمه “ایران” چندین کلمه جدید، اغلب تجاری، ساخته شده است: ” مبلیران”، ” کفشیران”، ” چوبیران”، “روفیران”. با توجه به دو مفهوم نسبیت وزمانمندی می توان دریافت که در هر زمان فرایندهای مختلف واژه سازی از نظر زایایی مراتب متفاوتی دارند. در زایایی صرفی دو حد متصور است: یکی زایایی کامل؛ و دیگری عدم زایایی. زایایی کامل زمانی اتفاق می افتد که یک فرایند بتواند در بخش اعظم موارد مربوط اعمال شود. برای مثال، در زبان فارسی فرایند “صفت + -ی اسم معنی ” چنین وضعی دارد، یعنی بخش اعظم صفات را می توانیم با پسوند ” – ی” به اسم معنی تبدیل کنیم: “خوبی”، “نیکی”، “زشتی”، “بدی”، “کژی”، “سرخی” و یااسامی مرکب فعلی که ازالگوی”اسم +صفت فاعلی مرخم +ی “ساخته می شوند، مانند سبزی فروشی، طلا فروشی ومانند این ها. عدم زایایی هنگامی است که با فرایندی روبرو باشیم که هیچ کلمه جدیدی براساس آن ساخته نشود، همانند فرایند “ریشه فعل + -گار اسم/صفت ” که در کلمات “آموزگار”، “پرهیزگار” و نیز الگوی” اسم +صفت مفعولی” که اسم مرکب فعلی حاصل آن است و در کلماتی چون خواهر زاده، بردرزاده وچند کلمه دیگر به کار رفته است، ولی از مدتها پیش تا کنون هیچ واژه جدید براساس آن ساخته نشده است. در این میان باید توجه داشته داشت که در عرصه صرف، از عدم زایایی به مفهوم مطلق آن نمی توان سخن گفت، زیرا فرایند های صرفی معمولاً به کلی از زبان خارج نمی شوند و ممکن است فرایندی که حتی چند قرن غیر زایا مانده باشد، بر حسب نیاز بار دیگر فعال شود. در میان دو حد “زایایی کامل” و “عدم زایایی” مراتب متفاوتی وجود دارد و غالب فرایندهای واژه سازی در میانه این دو حد قرار دارد. (طباطبایی، ۱۳۸۲، ص ۱۱)
موانع واژه سازی
عواملی وجود دارد که زایایی فرایندهای واژه سازی را محدود می کند. این عوامل را به دو نوع می توان تقسیم کرد: درون زبانی و برون زبانی.
عوامل درون زبانی
این عوامل به خود نظام زبان و قوانین حاکم برآن مربوط می شوند و مهمترین آنها به قرار زیر است:

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت abisho.ir مراجعه نمایید.

وجود کلمات رقیب: هرگاه برای یک مفهوم کلمه ای متداول وجود داشته باشد فرایندی که می تواند چنین مفهومی را برساند بلااستفاده می ماند. )آرونوف، ۱۹۷۰، ص۴۳). در چنین وضعیتی یکی از شرایط واژه سازی، که همان “نیاز” است، وجود ندارد. برای مثال، با وجود کلمه متداولی مانند “شاعر” دیگر نیازی نیست که واژه ای مانند “شعرسرا” ساخته شود. البته این محدودیت مطلق نیست. مثلاً در زبان فارسی معاصر”سره گرایی” موجب شده که برخی کلمات کاملاً متداول عربی جای خود را به معادل های فارسی بدهند، از جمله “بلدیه” و “عدلیه” که جای خود را به “شهرداری” و “دادگستری” سپردند. (در این زمینه بی تردید عوامل برون زبانی مانند حمایت مراجع رسمی و ملی گرایی تاثیر داشته اند. )

عوامل واج شناختی: گاهی اعمال یک فرایند به سبب وجود برخی ویژگیهای واجی امکان ناپذیر می شود. برای مثال، در زبان انگلیسی می توان با افزودن پسوند “-ly” به صفت قید ساخت، چنانچه در مثالهای زیر می بینیم:

قید صفت
Kindly kind
Seriously serious
ولی اگر صفت خودش به “ly” ختم شود، دیگر با افزودن “-ly” به آن، قید ساخته نمی شود. به همین دلیل قیدهای زیر بدساخت به شمار می آیند.
صفت قید

silly sillily
friendly friendlily
در زبان فارسی برای ساختن صفت می توانیم پسوند ” –ی” به اسم افزود، مانند مثالهای زیر:
اسم صفت
منطق منطقی
آزمایش آزمایشی
تصویر تصویری
کتاب کتابی
اما در کلمات مختوم به “-ی” از این فرایند پرهیز می شود. به همین دلیل است که برای ساختن صفت از کلمه هایی مانند ” جامعه شناسی” و “روانشناسی” آنها را به صورت “جامعه شناختی” و روانشناختی” و نیز به صورت “جامعه شناسانه” و روانشناسانه”در می آورند. (عده ای نیز وامگیری از زبان پهلوی را چاره کار دانسته اند و استفاده از پسوند “-یک” را توصیه کرده اند: جامعه شناسیک، روانشناسیک)

عوامل صرفی: ویژگی های صرفی پایه ممکن است از کاربرد برخی فرایندها جلوگیری کند. تکواژهای بومی گاهی رفتاری متفاوت با تکواژهای قرضی از خود بروز می دهند. مثلاً برخی وندها فقط با پایه های اصیل یا دخیل به کار می روند. برای مثال، پسوند “-یت” که اسم معنی می سازد و کاربردش را در کلمات “انسانیت” و “بشریت” و “ضدیت” شاهدیم، عمدتا به کلماتی که از عربی به وام گرفته شده اند افزوده می شوند. (البته این پسوند در محاوره گاهی هم با پایه های فارسی به کار می رود: “خوبیت” و “منیت”)

عوامل معنایی: عوامل معنایی هم در کاربرد فرایندهای صرفی تاثیر دارند. برای نمونه موردی را می توان شاهد آورد که در بسیاری زبانها یافت می شود و احتمالاً از جهانیهای زبان است: اگر دو صفت از نظر معنا در دو قطب مخالف باشند و یکی از آنها معنایی مثبت و دیگری معنایی منفی داشته باشد، وندی که معنای منفی را می رساند به صفتی می پیوندد که معنای مثبت دارد و اگر به صفت منفی بپیوندد معمولاً کلمه ای بد ساخت به وجود می آید. به همین دلیل است که مثلاً می توان از واژه های “زیبا” و “درست” و “شاد” واژه های “نازیبا” و “نادرست” و “ناشاد” را ساخت؛ ولی از کلمات “زشت” و “غلط” و “غمگین” نمی توان واژه های “نازشت” و ” ناغلط” و “ناغمگین” را ساخت. و نیز به همین دلیل است که به “کور” می گوییم “نابینا” و لی به “بینا” نمی گوییم “ناکور”.

عوامل برون زبانی
این عوامل به خود زبان مربوط نیستند، بلکه به وضعیت فرهنگی و گرایش ها و آرا و عقاید جامعه زبانی مربوط می شوند. شاید مهمترین عاملی که در همه زبانها مانع واژه سازی می شود وامگیری بسیار گسترده از زبانهای دیگر است. این وضعیت معمولا زمانی پیش می آید که یک جامعه زبانی با جامعه زبانی دیگری روبرو شود که از اعتبار و سیطره فرهنگی برخوردار باشد. در چنین وضعیتی، اگر وامگیری با چنان وسعتی صورت گیرد که رفته رفته دستگاه واژه سازی زبان مغلوب کارآیی خود را از دست بدهد، زبان مغلوب ممکن است حتی در معرض نابودی قرار گیرد. جامعه شناسان زبان نشان داده اند که بی استفاده ماندن فرایندهای واژه سازی از جمله علائم مرگ یک زبان است( درسلر، ۱۹۸۸، ص۱۹۱-۱۸۴). نمونه بارز چنین زبانی در حال حاضر زبان استرالیایی دیربال(ِDyirbal (است که از نظر جامعه شناسان زبانی در شرف مرگ است. این زبان نه تنها بسیاری از واژه های انگلیسی را به عاریت گرفته، بلکه فرایند واژه سازی اش به کلی بی استفاده مانده و حتی برای نشان دادن نقش های دستوری کلمات الگوی خاص خود را فرونهاده است و از الگوی زبان انگلیسی پیروی می کند( همان، ص۱۸۵).
انواع واژه سازی
اگر به واژه سازی از منظر سازندگان واژه های جدید نگریسته شود، می توان آن را به دو نوع تقسیم کرد: واژه سازی آگاهانه و واژه سازی ناآگاهانه. واژه سازی ناآگاهانه را عامه مردم بر اساس شم زبانی و به صرافت طبع و بی آنکه به کار خود واقف باشند انجام می دهند. کلمه هایی مانند “سگدست”، “گلگیر”، “برف پاک کن”، “پیچ گوشتی”، “چپقی”، “زیرسری” از این جمله اند. طباطبایی می گوید از یک کودک دبستانی واژه “تخته ماژیکی” را شنیده، که برای اشاره به “وایت بُرد” به کار می برده است(همان منبع، ص ۱۵).
واژه سازی آگاهانه را نهاد یا شخص معینی انجام می دهد و حاصل آن معمولاً واژه های عالمانه است. این نوع واژه سازی در ایران سابقه ای طولانی دارد و علاوه بر شعرا، اهل فلسفه و علم نیز به آن پرداخته اند. در واژه سازی آگاهانه عمدتاً از ترکیب و اشتقاق و گاهی هم از “سرواژه سازی” acronym))استفاده می شود. از این نوع واژه سازی، به ویژه در قرن حاضر به دو صورت بهره گرفته شده است: «یکی جدا از متن آفرینی و در گروه های تخصصی یا به دست اشخاص منفردی که خود را برای این کار ذی صلاح دانسته اند؛ و دیگری در خلال متن آفرینی و به دست مترجمان، مؤلفان، معلمان و غالب کسانی که برای مفهوم نو یافته یا کالایی نوساخته به واژه نو نیاز داشته اند»(حق شناس، ۱۳۷۹، ص۲۹). به این ترتیب، می توان واژه سازی آگاهانه را به دوقسم تقسیم کنیم: برونِ متن و درونِ متن. حاصل واژه برون متن، نو واژه هایی بوده است از نوع “دورنگار” و “بالگرد” که گروه های تخصصی “فرهنگستان زبان و ادب فارسی” برای مفاهیم نویافته “فکس” و “هلیکوپتر” اختیار کرده اند. «حاصل واژه سازی درون متنی نو واژه هایی بوده است در مایه “بادرفت” برای “wind erosion” از محمدرضا باطنی؛ و “سازه” و “پیراپزشکی” به ترتیب برای” structure” و”paramedical” هر دو از محمد دبیرمقدم؛ و “تکواژ” برای “morpheme” از هرمز میلانیان؛ و “حسامیزی” برای “synaesthesia” از محمدرضا شفیعی کدکنی؛ و “گرته برداری” برای”calque” از ابوالحسن نجفی» (حق شناس، ۱۳۷۹، ص ۳۰-۲۹).
روش های بیان مفاهیم تازه
زبان انسان چنان سامان یافته است که بتواند از عهده بیان مفاهیمی که اهل زبان در نظر دارند برآید. هیچ زبانی نیست که این توانایی را نداشته باشد؛ و این نکته ای است که حتی زبانشناسی مانند سایبر، که بر تفاوت میان زبان ها تاکید بسیار دارد، به صراحت بیان کرده است: «همه ی زبان ها امکانات لازم را در اختیار دارند تا در صورت نیاز لغات جدید خلق کنند» (سایبر، ۱۳۷۶، ص۱۸۹).
در زبان فارسی برای بیان مفاهیم جدید از شش روش استفاده شده است که دراین جا به یک یک آنها اشاره شده است. (به احتمال زیاد غالب زبانها از همه این روشها یا غالب آنها سود می جویند. )

گسترش معنایی

در این روش یکی از کلمات موجود و متداول زبان معنایی تازه می یابد. برای مثال، در فارسی واژه های “پیچ” و “چرخ” و “مجلس” و “فرهنگ” در کنار معانی قدیم خود معنایی جدید یافته اند. این فرایند در همه زبانها تداول دارد و یکی از علل چند معنا بودن بسیاری از کلمات نیز همین است.

وامگیری

این روش نیز در غالب زبانها به درجات متفاوت رایج است. وامگیری را به دو نوع می توان تقسیم کرد: وامگیری تاریخی و وامگیری جغرافیایی. منظور از وامگیری تاریخی استفاده از واژه هایی است که در گذشته رایج بوده اند، اما برای گویشوران امروز حکم واژه هایی بیگانه را دارند، مانند کلمه “سرهنگ” و “ارتش” که از گذشته های زبان فارسی به وام گرفته شده اند. زبانهای انگلیسی و فرانسه و برخی زبانهای غربی دیگر در واژه سازی عالمانه، در بسیاری موارد، از زبان لاتین یا یونانی وام می گیرند، که این هم نوعی وامگیری تاریخی است. وامگیری جغرافیایی زمانی اتفاق می افتد که یک زبان از یک زبان زنده دیگری که با آن به نحوی ارتباط دارد وام بگیرد، مانند همه واژه های عربی و فرانسه و انگلیسی ای که در فارسی وجود دارد ( حق شناس، ۱۳۷۹، ص۲۷). وامگیری تاریخی لزوماً در واژه سازی آگاهانه اعمال می شود، اما وامگیری جغرافیایی معمولاً آگاهانه نیست و در جهت یک برنامه ریزی مشخص زبانی حرکت نمی کند.

ساختن سرواژه

سرواژه نوعی کلمه اختصاری است که از به هم پیوستن حروف آغازین چند کلمه حاصل می آید. این روش که در زبانهای اروپایی، به ویژه انگلیسی، رایج است در فارسی هم بدون سابقه نیست( کافی، ۱۳۷۱). در چند دهه اخیر کلماتی چند به این شیوه ساخته شده است که “هما” (هواپیمایی ملی ایران)، “ساف” (سازمان آزادیبخش فلسطین)، “سیبا” (سیستم یکپارچه بانکی) از آن جمله اند. در نیروهای انتظامی استفاده از این روش رواج بیشتری دارد و چندین کلمه بر اساس آن ساخته شده است، مانند “مراتو”(مرکز آموزش توپخانه)، “مراپُش” (مرکز آموزش پشتیبانی)، “نزاجا” (نیروی زمینی جمهوری اسلامی ایران) و…. متداولترین سرواژه هایی که زبان فارسی از انگلیسی وام گرفته است “لیزر” و “ایدز” است این روش واژه سازی بی تردید فقط به واژه سازی آگاهانه تعلق دارد و به بهترین وجه سرشت قراردادی بودن واژه های زبان را نشان می دهد.

جعل واژه

در همه زبان ها ساختن ترکیبات جدید واجی امکان پذیر است. زیرا هیچ زبانی همه ترکیبات واجی ممکن را که براساس قواعد واج آرایی آن زبان خوش ساخت به شمار آیند از قوه به فعل در نمی آورند. برای مثال درواژه های “هوش” و “دوش” و “موش” و ” نوش” و ” بوش” و “پوش”، ساخت واجی همه این کلمات چنین است: “همخوان + وش”. اما روشن است که این الگو همه امکانات خود را متجلی نساخته است زیرا امکان ساختن واژه هایی مانند “عُوش” و “لُوش” و “سوش” و مانند آنها نیز وجود دارد. اما نکته جالب توجه این است که جعل واژه در عمل بسیار به ندرت اتفاق می افتد و غالب واژه های جعلی هم برای نام خاص به کار می روند، مانند کلمه “نیما”. (البته چنین واژه هایی از نظر سازنده آن ممکن است توجیه خاصی داشته باشند مثلاً می گویند که “نیما” مقلوب به صورت نوشتاری “امین” است. )

با توجه به نمودار ۴-۱-۱، بیشترین میزان ماده آلی در تیمار شماره ۵ (۵۰% پیت + ۵۰% کمپوست قارچ تکمه ای) به میزان ۴۸/۷۴ % و کمترین مقدار آن در تیمار شماره ۱۰ (۱۰۰% پرلیت) به مقدار ۷/۹% مشاهده شد.
تیمارهای ۵۰% پیت + ۵۰% پرلیت و ۵۰% ورمی کمپوست + ۵۰% پرلیت نیز بعد از تیمار شماره ۵ در مکان های دوم و سوم قرار گرفتند.
پیت ماده ای کاملا آلی است و مقدار ماده آلی بالایی را می تواند در خود جای دهد. از طرفی کمپوست قارچ تکمه ای نیز دارای ترکیباتی مثل کاه و کلش، کود مرغی و همچنین بذر گندم و میسلیوم های قارچ تکمه ای می باشد که بعد از فراوری مورد استفاده قرار می گیرد و خواص فیزیکی و شیمیایی مواد آلی ای مانند کمپوست قارچ تکمه ای، به نوع و منشا آنها، درجه کمپوست شدن و فرایند انجام شده بر روی آن ها متفاوت است (Kang et al., ۲۰۰۴).
Frangi et al. (۲۰۰۴) بیان کردند که کمپوست ضایعات سبز مانند قارچ تکمه ای می بایست مقادیر زیادی کود دریافت کنند تا مقدار رشد در آن ها به اندازه بسترهایی که اساس آن ها پیت است برسد.
از طرفی نیز ورمی کمپوست چون ماده ای کاملا آلی است، مقدار کربن آلی بیشتری را نسبت به سایر تیمارها از خود نشان داد.
Epestein et al. (۱۹۷۶) درآزمایشی بیان کرد که افزودن کودهای آلی به خاک سبب افزایش کربن آلی و ماده آلی و به دنبال آن افزایش ظرفیت تبادل کاتیونی خاک می شود. مزیت کاربرد ورمی کمپوست را در این زمینه در مقایسه با سایر کودهای آلی به دلیل فراهمی بیشتر مواد غذائی در ورمی کمپوست می دانند(Mamo et al., ۱۹۹۸).
نتایج پژوهش های مختلف افزایش ماده آلی خاک را در اثر کاربرد کودهای آلی نشان داده است.
(افیونی و همکاران ،۱۳٧٧؛Nyamangara and Mzezewa, ۲۰۰۱)

نمودار ۴-۱-۱- اثر ساده تیمارهای مختلف بر میزان ماده آلی موجود در بستر کشت گیاه جعفری
۴-۱-۲- وزن مخصوص حقیقی
با توجه به جدول تجزیه واریانس (جدول ۴-۱) اثر ساده تیمارها بر میزان وزن مخصوص حقیقی موجود در بسترهای کشت گل جعفری در سطح احتمال ۵ درصد معنی دار شده است.
با توجه به نمودار ۴-۱-۲، بیشترین مقدار وزن مخصوص حقیقی به میزان ۷۹/۱ گرم بر سانتی متر مکعب در تیمار شماره ۸ (۱۰۰% ورمی کمپوست) و کمترین آن به میزان ۷۸/۰ گرم بر سانتی متر مکعب در تیمار شماره ۱ (۵۰% پیت + ۵۰% پرلیت) مشاهده شد. تیمار شماره ۹ (۱۰۰% کمپوست قارچ تکمه ای) نیز بعد از تیمار ۸ در رتبه دوم قرار گرفت.

نمودار ۴-۱-۲- اثر ساده تیمارهای مختلف بر میزان وزن مخصوص حقیقی بسترهای کشت گیاه جعفری
۴-۱-۳- وزن مخصوص ظاهری
بر اساس جدول تجزیه واریانس ۴-۱، اثر ساده تیمارها بر میزان وزن مخصوص ظاهری موجود در بسترهای کشت گل جعفری در سطح احتمال ۱ درصد معنی دار شده است.
با توجه به نمودار ۴-۱-۳، بیشترین وزن مخصوص ظاهری در تیمار ۱۰۰% کمپوست قارچ تکمه ای به میزان ۹۹/۰ گرم بر سانتی متر مکعب و کمترین آن در تیمار ۵۰% پیت + ۵۰% پرلیت به مقدار ۳۴/۰ گرم بر سانتی متر مکعب مشاهده شد.
وزن مخصوص ظاهری و درصد خلل و فرج با هم رابطه عکس دارند، پس در تیمار شماره ۱ که کمترین وزن مخصوص ظاهری دیده می شود بیشترین مقدار خلل و فرج دیده می شود. این رابطه معکوس در تیمار شماره ۹ که بیشترین وزن مخصوص ظاهری و کمترین درصد خلل و فرج را نشان می دهد دیده می شود.
نمودار ۴-۱-۳- اثر ساده تیمارهای مختلف بر میزان وزن مخصوص ظاهری موجود در بسترهای کشت گیاه جعفری
۴-۱-۴- درصد خلل و فرج کل
بر اساس جدول تجزیه واریانس ۴-۱، اثر ساده تیمارها بر درصد خلل و فرج کل موجود در بسترهای کشت گل جعفری در سطح احتمال ۱ درصد معنی دار شده است.
بر اساس نمودار شماره ۴-۱-۴، بیشترین درصد خلل و فرج به میزان ۵۶ درصد در تیمار شماره ۱ (۵۰% پیت + ۵۰% پرلیت) دیده شد و تیمار های ۵ (۵۰% پیت + ۵۰% کمپوست قارچ تکمه ای)، ۹ (۱۰۰% کمپوست قارچ تکمه ای) و ۱۰ (۱۰۰% پرلیت) با ۴۱ درصد کمترین میزان این صفت را به خود اختصاص دادند.
با افزایش تخلخل انتظار می رود که وزن مخصوص ظاهری کم شود و این موضوع در تیمارهای شماره ۱ و ۹ دیده می شود.
از طرفی هر قدر ماده آلی در یک محیط کشت زیاد شود انتظار می رود خلل و فرج آن نیز بیشتر شود. بر این اساس، تیمار ۵۰% پیت + ۵۰% پرلیت که بیشترین درصد خلل و فرج را از خود نشان می دهد بیشترین درصد ماده آلی را به خود اختصاص داد و تیمار ۱۰۰% پرلیت نیز با داشتن کمترین مقدار ماده آلی، پایین ترین درصد خلل و فرج را به خود اختصاص داد.

نمودار ۴-۱-۴- اثر ساده تیمارهای مختلف بر درصد خلل و فرج موجود در بسترهای کشت گیاه جعفری
۴-۱-۵- درصد رطوبت حجمی
بر اساس جدول تجزیه واریانس ۴-۱، اثر ساده تیمارها بر درصد رطوبت حجمی کل موجود در بسترهای کشت گل جعفری در سطح احتمال ۱ درصد معنی دار شده است.
با توجه به نمودار ۴-۱-۵، بیشترین درصد رطوبت حجمی در تیمار شماره ۷ (۱۰۰% پیت) با ۴۸/۱۳ درصد و کمترین مقدار این صفت در تیمار های ۹ (۱۰۰% کمپوست قارچ تکمه ای) و ۱۰ (۱۰۰% پرلیت) به ترتیب با ۴۸/۹ و ۴۳/۹ درصد دیده شد.
بسترهایی که ظرفیت نگهداری رطوبت بالایی دارند، با فراهم کردن آب حاوی مواد غذایی تا آبیاری بعدی، شرایط رشدی بهتری را برای گیاه فراهم می کنند که این رشد بهتر در تیمارهای ۵۰% پیت + ۵۰% پرلیت، ۵۰% پیت + ۵۰% ورمی کمپوست و ۵۰% پیت + ۵۰% کمپوست قارچ تکمه ای دیده می شود.
سمیعی و همکاران (۱۳۸۴) در آزمایش خود علت رشد ضعیف تر گیاهان کاشته شده در پالم پیت را ظرفیت نگهداری کمتر رطوبت برای این ماده آلی اظهار داشتند.
پاداشت دهکایی و غلامی (۱۳۸۸) نیز علت رشد ضعیف تر دراسنا را در بستر مخلوط خاک و پوست برنج، ظرفیت نگهداری رطوبت کمتر پوست برنج نسبت به پرلیت بیان نموده و رشد بهتر گیاهان کاشته شده در بستر مخلوط ضایعات چای و پرلیت را حفظ رطوبت بهتر این بستر بیان نمودند.
همچنین Poole and Conove (۱۹۹۱) هنگامی که دراسنا را در بسترهایی با ظرفیت نگهداری رطوبت پایین پرورش دادند به این نتایج دست یافتند.

نمودار ۴-۱-۵- اثر ساده تیمارهای مختلف بر درصد رطوبت حجمی بسترهای کشت گیاه جعفری
۴-۲- خصوصیات شیمیایی بسترهای کاشت
۴-۲-۱- pH
بر اساس جدول تجزیه واریانس (جدول ۴-۲)، اثر ساده تیمارها بر pH بسترهای کشت گل جعفری در سطح احتمال ۱ درصد معنی دار شده است.
جدول ۴-۲- تجزیه واریانس اثر ساده تیمارهای مختلف بر خصوصیات شیمیایی بسترهای کاشت گیاه جعفری

دانلود متن کامل پایان نامه در سایت fumi.ir

حق انحصاری © 2021 مطالب علمی گلچین شده. کلیه حقوق مح

فرضیه های تحقیق

در این تحقیق با توجه به سوال مطرح شده، فرضیه های زیر را مورد آزمون قرار خواهیم داد:

همه مفاسد اقتصادی، جزء مصادیق جرم اقتصادی در اسناد بین الملل محسوب نمی شوند
عکس مرتبط با اقتصاد

مفاهیم ارائه شده در تعریف جرایم اقتصادی در نظام حقوقی داخلی کشورها و اسناد بین المللی، دارای تفاوتهائی می باشد.

با پیشرفت علوم، فنون و اقتصاد، جرایم اقتصادی نیز متنوع تر و تحول در نظام کیفری بین المللی ضروری می باشد.
پایان نامه حقوق

هدف ها و کاربرد های تحقیق

بیان راهکارهای پیشگیری و مبارزه جدی با خطرناکترین جرایمی که به سبب ویژگی های خاص خود امنیت اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی اغلب کشورها، را با تهدید مواجه می سازد. بویژه آنکه، همزمان با پیشرفت علوم و فنون، مظاهر جدید آن با اشکال نوین خودنمایی می نماید. به طورخلاصه لازمۀپیشگیری و مبارزۀ جدیبا اینگونه جرایم، تقویت همکاری و معاضدت بین المللی، و نگاه جدی به مقوله پیشگیری و تجدید نظر در قوانین کیفری است و بدون تقویت اراده و عظم جدی در سطوح داخلی و بین المللی، این امر ممکن نخواهد بود .
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی

روش تحقیق

روش تحقیق در این رساله برپایۀ روش توصیفی و تحلیلی کتابخانه ای است که برگرفته از کتاب، مجلات حقوقی، منابع اینترنتی و تعدادی از پایان نامه های منتشرشده در دانشگاه های کشور، و مقاله های فارسی وانگلیسی در این زمینه می باشد.

ساماندهی تحقیق

این تحقیق علاوه بر مقدمه که شامل: بیان مسئله، پیشینه تحقیق، ضرورت اجرای طرح، سوال ها و فرضیه های تحقیق، هدف ها و کاربردهای تحقیق، روشها و نحوه انجام تحقیق و بدست آوردن نتیجه، ساماندهی تحقیق، از سه فصل تشکیل یافته است. فصل اول تحت عنوان مبانی نظری تحقیق، شامل مفاهیمی چون: مفهوم جرم و اشکال آن، توسعه و جرایم نوظهور، مفهوم جرم اقتصادی، مصادیق جرم اقتصادی، ماهیت جرم- مجرم اقتصادی و جرم شناسی نظری آن، علل موثر در بروز مفاسد اقتصادی، مفهوم فساد اقتصادی و مصادیق آن می باشد.
فصل دوم تحت عنوان جرایم اقتصادی ازدیدگاه حقوق بین المللی می باشد. این فصل به موضوعات ذیل می پردازد: مفهوم فساد در اسناد بین المللی و مصادیق آن، مفهوم قربانی از دیدگاه اسناد بین المللی، سازو کارهای حقوق بین الملل برای مقابله با جرایم اقتصادی بین المللی، مجازات مجرمان اقتصادی، مسئولیت دولت در جرایم اقتصادی،
در فصل سوم، تحت عنوان نتیجه گیری و پیشنهادها، با ارائه نتایج حاصل از تحقیق، پیشنهادها، منابع تحقیق و چکیده انگلیسی این تحقیق به پایان خواهد رسید.
فصل اول:
مبانی نظری تحقیق
جرم محصول تنیده شدن مجموعه عوامل فردی و اجتماعی است،که بر حسب زمان و مکان، متغییر بوده است وهر جامعه برحسب نهادها و فرهنگ، گزینه های سیاسی، ایدئولوژیک یا اقتصادی جامعه، شاهد رویکرد خاصی به جرم شناسی است. مفهوم فساد اقتصادی نیز از این مقوله خارج نمی باشد. در سایه فساد اقتصادی، دیگر انواع جرایم تسهیل می­یابند. نابسامانی در اقتصاد بویژه فساد اقتصادی به متمرکز کردن ثروت­ها می گراید و نه فقط شکاف میان غنی و فقیر را افزایش می­دهد که برای مرفهان، ابزارهای نامشروع حفاظت از موقعیت و منافعشان را تأمین می کند. گرچه برخی اعتقاد دارند که «هیچ تعریف دقیقی از جرایم اقتصادی نمی توان یافت که همه گونه درجات آن را در برگیرد یا شامل تمام اعمالی باشد که در همه نظام های قضایی عوامل تشکیل دهندۀ آن محسوب شوند اما ساده ترین و مصطلح ترین تعریف آن نقض قوانین موجود برای تامین منافع و سود شخصی است. با این مقدمه کوتاه در این فصل تحت عنوان مبانی نظری تحقیق به ترتیب به مفاهیم جرم و اشکال آن، توسعه و جرایم نوظهور، مفهوم جرم اقتصادی، مصادیق جرم اقتصادی، ماهیت جرم، مجرم اقتصادی و جرم شناسی نظری آن، علل موثر در بروز مفاسد اقتصادی، مفهوم فساد اقتصادی و مصادیق آن، خواهیم پرداخت .
بخش اول- مفهوم جرم و اشکال آن
اگرچه تنظیم سیستم های قانون کیفری توسط دولت ها، قاعدتا” به منظور تضمین امنیت مردم و ثبات و انصاف جامعه تنظیم می شوند، با این حال، برخی از جرایم کیفری بر این اساس توجیه نمی شوند، بلکه نتیجه یک سیستم خاص فکری، فرهنگی و یا سیاسی می باشند. به عنوان مثال، برخی از جوامع مالکیت خصوصی را به رسمیت نمی شناسند. این ترتیبات قطعا” درک سیستم باورهای های مشترک را در جامعۀ جهانی با مشکل مواجه می نماید. حتی گاهی اوقات در مقابل منافع بلند مدت جامعه بین المللی قرار می گیرند و خود مشکلی برای جریان ادغام جامعه جهانی می شوند.
)http://www.icaew.com/~/media/Files/Technical/Ethics/business-and-economic-crime-in-an-international-(
به هر حال بررسی مفهوم جُرم یا بزه، از زاویه قانون، به طور اخص مطالعه درس های حقوق کیفری (حقوق کیفری عمومی، حقوق کیفری اختصاصی، آئین دادسی کیفری) کشورها را ایجاب می کند، و به طور کلی در این تعریف جُرم یا بزه، به معنی انجام هر نوع رفتار یا ترک رفتاری است که قانون را نقض می کند و مجازاتی را در پی دارد .
البته در صورتی که قرار باشد جرم از زاویه اثباتی مطالعه گردد و تفاوت عملی آن را با عمل غیرمجرمانه تشخیص دهند، رشته های علوم جنایی تجربی نظیر علوم جرم یابی از جمله پلیس علمی، مورد توجه قرار می گیرد و برای بررسی و تفسیر و تحلیل جرم از زاویه ماهیت و علت آن (به این معنا که چرا جرم به وقوع می پیوندد) بحث جرم در عمل مورد مطالعه قرار می گیرد. به عبارت دیگر از قانون خارج و وارد مبحث جرم شناسی می شوند که سزار لمبروزو[۲] نخستین کسی بود که تلاش کرد با این شیوه، یعنی در قالب علمی و خارج از حقوق کیفری به بررسی جرم بپردازد. (نجفی ابرندآبادی،۱۳۹۰)
با این توضیح مختصر واضح است که چرا اهمیت نسبی جرایم و شیوه کیفر دادن فعالیت‌های مجرمانه، همواره در طول تاریخ و در جوامع مختلف، متفاوت بوده‌است. اما عموما” بزهکاری در همه جوامع انسانی یعنی تعداد متغیر اعمال ارتکابیِ تناقض دستورها و تجویزهای قانونی، که بخشی از آن در آمار منعکس است و بخشی دیگر نظیرجرایم اقتصادی، و…کشف نشده، و رقم سیاه بزهکاری را تشکیل می دهد. این اعمال دارای ماهیت مختلفی هستندوغالبا” توسط حقوق کیفری، به انواع ذیل تعریف و تعیین می شوند:

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت abisho.ir مراجعه نمایید.

جرم مدنی- به افعالی گفته می‌شود که به دیگری زیان رسانده و شخص را به جبران آن زیان ملتزم می‌داند. این جرایم ممکن است بر اثر بی‌احتیاطی و اهمال صورت پذیرند.

جرایم کیفری – که معمولاً وجود عمد و سوء نیت مجرم لازم است .(اردبیلی، ۱۳۸۲، ۱۲۱-۱۲۲)

جرم یا تخلف انتظامی- به نقض مقررات صنفی یا گروهی اجتماعاتی که شخص در آن عضو است گفته می‌شود. ارتکاب این‌گونه جرایم در مراجع خاص همان گروه‌ها رسیدگی می‌شود و مجازات‌های متنوعی از توبیخ و تذکر تا اخراج دائم از گروه را ممکن است در پی داشته باشد. (اردبیلی، ۱۳۸۲، ۱۲۳)

جرایم یقه‌سفیدان و قدرتمندان- به جرایمی اطلاق می‌شود که توسط افرادی که در قشرهای مرفه‌تر جامعه مانند طبقه بالاو طبقه متوسط قرار دارند، انجام می‌شوند.

جرایم سازمان یافته- به شکل‌های نهادینه شده فعالیت مجرمانه گفته می‌شود که بسیاری از ویژگی‌های سازمان‌های رسمی در آن ظاهر می‌شوند، اما فعالیت‌هایی که انجام می‌شود به طور منظم غیرقانونی است.

جرایم بی قربانی-به فعالیت‌هایی گفته می‌شود که افراد کم‌وبیش آزادانه به آن‌ ها اشتغال می‌ورزند، اما به عنوان فعالیت‌های غیرقانونی تعریف شده‌اند.

جرایم عمومی- به فعالیت مجرمانه (از نظر قانون‌گذار) گفته می‌شود که قربانی خاصی نداشته و به کل جامعه و خواست آن اعم از باورها، عفت عمومی، امنیت روانی و غیره زیان می‌رساند.

گاه نیز جرایم را بر حسب شدت آن‌ ها با نام‌های متفاوتی مشخص می‌کنند. برای مثال در قانون مجازات عمومی سابق ایران جرایم به ترتیب شدت به جنایت، جنحه و خلاف تقسیم می‌شدند یا در قانون جزای افغانستان، جرایم با توجه به شدت به سه دسته «جنایت، جنحه و قباحت» تقسیم شده‌اند. (ماده ۲۳ قانون جزای افغانستان (مصوب ۱۳۵۵))
جرایم مذهبی هم دسته‌ای دیگر از جرایم است که بیشتر به گناه معروفند. این جرایم نقض دستورات خداوند در باور معتقدان به یک دیدگاه مذهبی است. در برخی مذاهب و برخی جوامع این اختیار به مراجع قضائی دنیوی هم داده شده که این نقض دستورات را مجازات کنند.
)http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D8%B2%D9%87#cite_ref-2(
از نظر دورکیم (۱۹۱۷-۱۸۵۸)، فیلسوف و جامعه شناس فرانسوی، «یک عمل وقتی مجرمانه است که حالات قوی و مشخص وجدان جمعی را جریحه دار کند. در واقع، ویژگی های عینی عمل نیست که آن را به جرم تبدیل می کند، بلکه قضاوتی که جامعه درباره این عمل می کند. بنابر این، جرم یک عمل نیست، بلکه یک فرایند است.» بعبارت دیگر از آنجا که وقایع اجتماعی، لزوما” در اوضاع و احوال (شرایط) مشابه بوجود نمی آید مفاهیم حقوق کیفری و حقوق مدنی و قلمرو آن ها هم، نه در چارچوب علوم محض، بلکه در قلمرو علوم انسانی و اجتماعی، بیان مختصری از روابط پیچیده میان دولت و شهروندانش خواهد بود. البته تصدیق این امر که هیچ رفتاری ذاتا” کیفری یا مدنی نیست سوال های زیادی را درخصوص اینکه چرا رفتاری باید ویژگی نخست و رفتاری دیگر باید ویژگی دوم را بگیرد برانگیخته است. (freiberg, 2002)
با این وجود قانونگذاران وسیاستگذاران در تعیین بهترین شیوه ای که قانون بتواند به اهدافش دست پیدا کند. تلاش نموده اند تا کیفیت عملی را که قرار است برچسب مجرمانه بخورد، تعریف کنند. در طراحی ضمانت اجرای بهینه برای جرم، قانونگذار باید به چند سوال پاسخ مثبت دهد:

آیا آن عمل صدمه شدیدی به افراد وارد می کند؟

آیا آن عمل به گونه ای شدید موجب نقض ارزش های اساسی شده است، آن گونه که برای جامعه خطرناک باشد؟

آیا اطمینان داریم که استفاده از ابزارهای کیفری علیه رفتاری که ارزش های اساسی ما را به شدت نقض کرده است، ضرورت دارد؟

برفرض که پاسخ به هر سه سوال مثبت باشد، آیا توجیه شده ایم که حقوق کیفری می تواند سهم مهمی در حل مشکل داشته باشد یا خیر؟ (commission Australian law reform, 1998)

در صورتی که پاسخ این سوالات مثبت بود باید به تعیین بهترین نوع ضمانت اجرای حقوق اعم از مدنی و کیفری اقدام شود.
ازهمین رواست که جنجه و جنایت، در اکثر جوامع معاصر، در قالب نقض مقررات قانون کیفری در اشکال منطبق با همان محیط اجتماعی، و براساس درجه شدت و وخامت، تفکیک می شود و مرز میان آن چه نقض قانون (جرم)و آن چه به مثابۀ بی عدالتی در تجربۀ زندگی افراد احساس می شود نیز گاه نامشخص است. حتی در درون یک حامعه نیز برخی از اعمالی که در متون قانونی عنوان مجرمانه دارند چه بسا از دیدگاه جامعه، جرم، شناخته نشود، که «این امر می تواند ناشی از عدم توافق بین قواعد اعلام شده توسط قانون و قواعد شکل گرفته در فرهنگ سنتی و مورد قبول اکثریت آن جامعه باشد.»
(www.prison.org/english/ rpcr6.htm.the sixth myth: fighting crime)
در اینجا است که پیشنهاداتی نظیر: «جرم زدایی[۳]» یا «جرم انگاری » خواهد توانست به تحول حقوق کیفری و به روز شدن آن کمک می نماید. چه اینکه ممکن است عملی نزد قانونگذار پنهان مانده و جرم تلقی نشده، اما به جهت آثار و پیامدهای زیانباری که برجامعه تحمیل کند، از نظر مردم، قبیح باشدو میانگین مردم انتظار جرم انگاری آن عمل را داشته باشند.( نجفی ابرندآبادی،۹۰، ۵۲)
البته باید توجه داشت که همه جنایت ها یا جنجه ها در وهلۀ نخست، دارای ویژگی یکسان نیستند. بعضی از آنها خشن هستند و به حیات یا آداب و رسوم و عرف انسانها و جوامع آسیب می رسانند، ارتکاب بعضی دیگر، مستلزم توسل به نیرنگ، فریب و تزویر و زرنگی مرتکبان و حتی ساده لوحی بزه دیدگان است. در این صورت، تقبیح اجتماعی شکل همدستی و تحسین به خود می گیرد، به ویژه در مورد یک کلاهبرداری موفق نسبت به جرایم دارای ماهیت خاص نظیر: تقلب مالیاتی یا اختلاس، که در وجدان مشترک جامعه، صرفا” یک تقبیح اصولی را بر می انگیزد.
با پیشرفت علم و فن آوری اطلاعات در عرصه جهانی، نه تنها اشکال جدید جرم ظهور یافته است، بلکه مفهوم و مصادیق آن را متاثر و موسع ساخته است. بطوری که امروزه بسیاری از اعمالی که ما آن ها را تحت عنوان جرم اقتصادی می شناسیم، نظیر کلاهبرداری رایانه ای، جرایم بورس، در گذشته قابل تصور نبودند. جرم برای تعدادی از افراد یا گروه ها، یک فعالیت عادی (بهنجار)، دائمی و حرفه ای محسوب می شود. آن چه مدتها محیط مجرمانه حرفه ای نام داشت قویا” متحول شده و عموما” شکل مشارکت های جنایی به خود گرفته است. مافیا و جرم سازمان یافته از این نوع است. (پیکا،۱۳۹۰، ۴۵-۴۴)
مافیا شامل گروه ها یا اشخاص حرفه ای یا نیمه حرفه ای هستند که با ارتکاب جرم زندگی می کنند، با جامعه ای که درآن زندگی می کنند بیشتر سازگار هستند و از خلاء های آن برای کسب سودهای اغلب قابل توجه بهره برداری می نمایند. بدین ترتیب در جوامع توسعه یافته، منبع بزهکاری، بیشتر ثروت و فراوانی است، تا فقر. بطوری که در آمار انجام گرفته در این کشورها حدود۸۰% بزهکاری ثبت شد، جنبۀ سودجویانه داشته است که در مقابل بزهکاری رفتاری- یعنی مجموعه جرایمی که به دنبال کسب مستقیم سود (مانند قتل، لطمات علیه عرف و…) هستند-، جایگاه نسبتا” بالائی را در آمار بزهکاری جوامع مدرن به خود اختصاص می دهند. (پیکا، ۱۳۹۰، ۴۴- ۴۵)
جرایم سازمان یافته نیز به دلیل قابلیت آسیب رسانی به امنیت اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی جامعه، تهدید جدی برای جوامع به حساب می آیند. این دسته از جرایم که به بنگاه های واقعی جرم با کارکنان و شعبات چندملیتی آن گفته می شود، به مرزها وقعی نمی گذاردو از قلمرو اقدام و عمل «محیط های» جنایی ملی یا محلی سنتی فراتر رفته و از فعالیت های سودآوری مانند قاچاق مواد مخدر، فساد یا روسپیگری و بازی های قمارگونه، به طورعقلانی، بهره برداری و بهره کشی می کنند. این سازمان ها که دارای شعبات بین المللی هستند، کم و بیش در ساختارهای اجتماعی جذب و ادغام می شوندو به ندرت قابل شناسایی، دستیابی و تعقیب هستندو با تشکیل شبکه های مجرمانه، با توسل به ویژه به تروریسم، دولت ها – ملت ها را به چالش می کشند. (پیکا، ۱۳۹۰، ۴۴- ۴۵)
از همین رو است که دیگر ابهام یا عدم اتفاق در مفهوم جرم، که به لحاظ نشات گرفتن از فرهنگ، سیاست و اقتصادو…امری طبیعی و بدیهی است، به اساس بحث لزوم مقابله با آن حتی در سطح جامعه بین الملل، لطمه وارد نمی کند و جرم شناسی، با ملاحظه همین رویکرد ها و قرائت های مختلف از پدیده جنایی در جوامع است که پیشنهاد وسایل یک سیاست جنایی (پیشگیری، کنترل بزهکاری و تحول در قوانین کیفری) را برای کاهش بزهکاری، می دهد.
بخش دوم – توسعه و جرایم نوظهور
ماهیت رفتار مجرمانه معمولاً توسط مقامات دولتی تعریف می‌شود. با این حال در فرهنگ‌های مختلف، ماهیت جرایم متفاوت است. در طول تاریخ نیز، جرایم بسیار تفاوت کرده‌اند. به ویژه جانشینی نظام اجتماعی صنعتی به جای جوامع سنتی روستایی، باعث تغییر ماهیت جرایم در بسیاری از کشورها شد. توسعه علوم، فن آوری های جدیدوجریان‌های جهانی اطلاعات، در کنار تغییر شیوه انجام تجارت و مزایای بسیاری که برای بشر به ارمغان دارد، مشکلات گوناگونی نظیر شکل‌گیری انواع جدیدی از خلافکاری‌های اقتصادی را نظیر: امکانات جدید برای گروه‌های جنایتکار سازمان یافته، زمین خواری، کلاهبردای رایانه ای و تقلب از هویت افرادو… را ایجاد می نماید، که غالبا” بدون حضور فیزیکی خلافکاران انجام می گیرد. این جرایم طیفی گسترده از فعالیت‌های غیرقانونی، از جمله تقلب، ندادن مالیات، و پول‌شویی را هم در بر می‌گیرد. این کار با پیشرفت‌های سریع در فن‌آوری، که فرصت‌های جدید برای چنین جرایمی فراهم می‌سازد، پیچیده‌تر شده است. به این ترتیب، تعریف و تعیین گروه «جرم اقتصادی» و ارائه مفهومی دقیق از آن همچنان دشوار است.
اگر چه براساس تحقیقات جامع مختلفی که در سال گذشته در اقصی نقاط دنیا انجام شده است، انواع جرایم جدیداقتصادی نظیرتقلب، کلاهبرداری رایانه ایو جرایم بورس، در سراسر دنیا افزایش چشم‌گیری داشته‌ است. (۱http://www.iritn.com/) لیکن اطلاعات موجود نشان می‌دهد جرم‌های اقتصادی و مالی، درنتیجۀپیشرفت‌های فن‌آوری، به ویژه افزایش بخش بانکی الکترونیکی و توسعه امکانات اینترنت، بیشتر در کشورهایی به رشد سریع رسیده که دارای ضعیف‌ترین چارچوب حقوقی و ساختار اجرای قانون برای مقابله با آنها هستند.
)http://www.unic-ir.org/publication/farsi/crime/crime6.htm(
اگر چه بیان این جرایم نتواند گویای تمام جرایم نوظهور امروزی باشد، اما قطعا” نشان دهنده ورود جرایمی است که تا چند دهه قبل تصور آن هم ممکن نبود. اما کشورهای پیشرفته که عموما” خود به این تکنولوژی ها دست یافته بودند، پشقدم در امر پیشگیری و مبارزه با این نوع جرایم و تطابق حقوق کیفری با شرایط جدید و نیازهای مردم شدند و قوانینی تدوین کردند که بسیاری از این قوانین و مقررات از اسنادبین المللی سرچشمه می گیرد. این در حالی است که وقوع جرایم نوظهور در کشورهایی با قوانین سنتی، به دلیل فقدان عنصرقانونی نسبت به جرم جدید، همچنان نمی تواند جرم تلقی شود وشرکت‌ها و نهادهای مالی ترجیح می‌دهند به صورت داخلی با این موارد برخورد کنندو مجموعۀ این عوامل، بعلاوه تفاوت در ثبت جرایم اقتصادی و مالی و مقابله با آن از کشوری به کشور که تاکنون عدم وجود مفهومی روشن و پذیرفته شده از جرایم اقتصادی را فراهم نموده، سردرگمی مردم و نهایتا” زمینه برای ارتکاب جرم را همچنان مساعد می کند.
بخش سوم – مفهوم جرم اقتصادی
قانونگذار هر کشور، نیز بنا به نیازهای جامعه و شدت قبح و زشتی اعمال و رفتار، از منظر تابعان حقوق کیفری خود، دست به قانونگذاری و وضع جرم و مجازات آن می زند. به عبارت دیگر جرائم اقتصادی درترمینولوژی حقوق اقتصادی هر کشوری معنا می‌یابند. (پیکا، ۱۳۹۰،۴۶)
از دیدگاه تئوری و ایده آل، جرم به طور کلی به آن دسته از سوء رفتاری گفته می شود که آنقدر جدی و نامطلوب است که تحقیق و اقدام تنبیهی علیه آن از نظر دولت موجه در نظر گرفته شود، خواه این اقدام توسط خود دولت، انجام گیرد یا طی اقدام جداگانه ای توسط قربانی یا هرطرف دیگر که به طور مستقیم تحت تاثیر آن قرار می گیرد. در این دیدگاه اگرچه روابط بین جرم و جنایت، تعهدات اخلاقی و حقوقی و انواع مختلف تعهدات قانونی، می تواند پیچیده باشد، اما از آنجا که هدف نهائی، رعایت انصاف است عواقب آن تماما”و به طور گسترده به مرتکبان آن، یعنی افراد، اشخاص شرکت ها و دولت، اعمال خواهد شد. (http://www.icaew.com/~/media/Files/Technical/Ethics/business-and-economic-crime-in-an-international )
توصیف جرم اقتصادی، در نظام‌های مختلف اقتصادی، همچون مفهوم جرم، پیچیده و مفهومی متفاوت دارد و بعضا”نویسندگان علت عدم دخول در این مقوله را، دشواری تعیین وسعت کلی این پدیده، عدم وجود مفهومی روشن و پذیرفته شده از این جرایم و این حقیقت می دانند که روش‌ها برای ثبت این جرایم از کشوری به کشور دیگر به شدت فرق می‌کند. به ویژه آنکه با توسعه اقتصادی در جهان و ظهور جرایم اقتصادی جدید در این حوزه شاهد هنجارهاو معیارهای نامشخص، متعارض و قابل تغییر هم هستیم. به عبارت دیگر ویژگی اصلی جرایم اقتصادی تغییرات سریعی است که در آن صورت می گیرد. [۴] چرا که فناوی های اطلاعاتی و پیشرفت و تحول فزایندۀ علوم جدید در دنیای صنعتی و تجاری، نه تنها ظهور اشکال جدید جرم اقتصادی(تخلفات اطلاعات، جرایم زیست محیطی و اشتغال وتقلب شرکت ها و…) را درپی داشته، بلکه مفهوم و مصادیق آن را هم متاثر وموسع ساخته است. بطوری که بعد از گذشت چنددهه از پیدایش و ورود آن در صحنۀ بین الملل و به دنیای علوم کیفری کشورها، تاکنون یک جامعیت در تعریف و مصادیق آن در سطح بین الملل وجود ندارد.( دادخدایی، ۱۳۸۹)
موضوع جرم اقتصادی در ابتدا بر مبنای جرایم بازرگانی و تجاری شکل گرفت و مرز دقیقی بین مفهوم دو دسته از جرایم «جرایم اقتصادی» و«جرایم مالی» وجود نداشت. ازاین رو برخی از نویسندگان جرم اقتصادی و تجاری را یکی دانسته یا حداقل با اندکی اغماض یکی می دانند و آن را شامل یک سلسله اعمال غیرقانونی که در امر تجارت به خاطر به دست آوردن منافع اقتصادی ارتکاب می یابد تعریف می نمایند. یعنی فعالیت‌های مالی و پولی، داد و ستد داخلی و خارجی، استفاده ازمنابع بدون مجوز، ارتشاء و رانت خواری.(رئیس دانا، ۱۳۸۳، ۴۰۸-۴۰۳؛ Sjogren, 2004)
این تعریف از «جرم اقتصادی»، بی‌آنکه در پی ارائه تعریف مناسبی از جرم اقتصادی باشد، به ذکر انگیزه مرتکب جرم و بیان تعدادی از مصادیق آن می پردازد.
عده‌ای جرم اقتصادی را، «فعل یا ترک فعل اقتصادی که موجب اخلال در نظم اجتماعی- اقتصادی جامعه بوده و در قانون کیفری برای آن مجازات و یا اقدامات تأمینی-تربیتی در نظرگرفته شده باشد.» تعریف می‌نمایند. (اقتراح قضایی از جرائم اقتصادی،۱۳۸۰)
اگر چه به نظر می رسد این تعریف، حقوقی‌ تر است، دامنه شمول آن را کاهش می دهد و جرم اقتصادی، را تنها شامل «فعل یا ترک فعل اقتصادی» می‌ داند. به عبارت دیگر این تعریف از جامعیت برخوردار نمی باشد، چرا که سایرجرائم اقتصادی، نظیر سوءاستفاده از قدرت و رانت خواری و … که با ارتکاب فعل یا ترک فعل اقتصادی، به وقوع نمی‌پیوندد را در بر نمی گیرد.
گروهی دیگر که جرم اقتصادی، را غالبا”محصول دنیای جدید ارتباطات و اطلاعات می دانند، معتقداند جرم اقتصادی همچون جرایم علیه اموال یا جرایم با انگیزۀ مالی به سبک گذشته، جرم فقرا محسوب نمی شود وشخصی را که صرفا”به انگیزه رفع نیاز مالی، دست به ارتکاب مثلا” جرم سرقت یا کلاهبرداری می زند، نمی توان یک مجرم اقتصادی دانست. مگر این که این جرایم در شرایط خاصی ارتکاب یابد. به اعتقاد این گروه: «جرم اقتصادی جرمی نیست که ویژگی اقتصادی داشته باشد، بلکه جرمی است که آثار و تبعات سوء اقتصادی داشته باشدو فقط آن قسم از جرایم مالی که باعث صدمه وخلل در نظم اقتصادی شود، در خانواده جرایم اقتصادی محسوب خواهند شد. براساس این دیدگاه، بدیهی است که همه جرایم مالی مانند سرقت های کوچک و یا اختلاس هایی که مبلغ آن ناچیز است و همچنین ارتشاء قاچاق کالا یا احتکارهایی را که مال موضوع آنها دارای اهمیت کلانی نیست، در قلمرو جرایم اقتصادی قرار نمی گیرند. این دسته درخصوص رابطه میان جرایم مالی و جرایم اقتصادی چنین اظهار می نمایند:
«میان جرایم مالی و جرایم اقتصادی به معنای اخص کلمه اندکی تفاوت وجود دارد. بطوری که از میان چهار نسبت منطقی موجود، نسبت میان این دو، عموم و خصوص مطلق است. زیرا همه جرایم اقتصادی از جمله جرایم مالی هستند ودر قلمرو آن محسوب می شوند، ولی فقط بعضی از جرایم مالی که موضوع آنها کلان است و باعث لطمه و ضربه به بنیاد اساسی نظام اقتصادی کشور می شود را می توان تحت عنوان جرایم علیه نظام اقتصادی کشور قرار داد.» (دادخدایی، ۱۳۸۹)
براساس تعریفی دیگر«جرم اقتصادی «فعل یا ترک فعل مجرمانه‌ای تعریف می شود که علیه نظام اقتصادی کشور، یعنی، نظام‌های تولیدی، توزیعی، مصرفی و پولی، در سطح کلان، صورت می‌گیرد و طبق قانون، قابل مجازات می‌باشد.» ( نجفی،۱۳۸۵)
اگر چه ابهاماتی در این تعریف وجود دارد، اما از آنجا که، براساس این تعریف، «جرم اقتصادی» رفتار مجرمانه‌، علیه نظام اقتصادی کشور و واجد صفت کلان بودن، می باشد که در قانون برای آن مجازات تعیین نموده است، به نظر مناسب‌تر از تعاریف قبلی می باشد. بنا به این تعریف جرایم اقتصادی، به نهادها و بنیادهای اقتصادی کشور لطمه می زنند، یا به این قصد انجام می شوند. بطوری که با منحرف کردن و یا حتی نابود کردن و تخریب سازوکارهای تنظیمی بازار و اقتصاد و اخلال در نظام اقتصادی کشور، نه تنها ممکن است علیه دولت رخ دهد بلکه دیگر مشاغل تجاری وافراد خصوصی نیز بزه دیده این جرم خواهند بود.
از تعاریف ارائه شده دو دسته از جرایم اقتصادی قابل استنباط است که عبارتند از: جرایم خاص اقتصادی و جرایم عمومی اقتصادی.

د- حدیث اسحاق بن عمّار
«عَنْهُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ الْمُثَنَّى الْخَطِیبِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ☻ یَا إِسْحَاقُ أَ تُصَلِّی مَعَهُمْ فِی الْمَسْجِدِ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ صَلِّ مَعَهُمْ فَإِنَّ الْمُصَلِّی مَعَهُمْ فِی الصَّفِّ الْأَوَّلِ کَالشَّاهِرِ سَیْفَهُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ»[۲۰۲]
اسحاق بن عمّار گفت: امام صادق ☻ به من فرمود: اسحاق! آیا با آنان (اهل سنّت) در مسجد نماز می‌خوانی؟ گفتم آری، فرمود: با آن‌ ها نماز کن که نماز گذار با آنان در صف اول، چون مجاهد است که در راه خدا آماده شده است.
به این مضمون احادیث دیگری هم وجود دارد که ما به جهت اختصار از ذکرش خودداری می‌کنم.
با وجود این نوع احادیث نتیجه می‌گیریم که پایه استدلال به شکل مستحکم و قابل اعتماد است. تردیدی نیست که حکمت مدارا با آن‌ ها در نماز و چیزهای دیگر، بدون آن‌که در صورت ترک، موجب ضرر باشد ملاحظه مصالح نوعیّه و وحدت کلمه مسلمانان است.

حفظ وحدت و یکپارچگی مسلمان

یکی از مهم‌ترین اهداف تقیّه مداراتی، به جهت حفظ وحدت و یکپارچگی مسلمانان می‌باشد. اهمیّت این مسئله بر کسی پوشیده نیست و قرآن کریم بر مبنای شعار محوری توحید، همه‌ی مسلمانان را دعوت به وحدت می‌کند و از پیروان خود تعبیر به «امت واحده» می‌کند و می‌فرماید:
« إِنَّ هَذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّهً وَاحِدَهً وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُون‏»[۲۰۳]
و در راستای تقویت وحدت بین پیروان خود، در آیات متعددی به پیامدهای اختلاف و تفرقه پرداخته و پیروان خود را سخت از آنان بر حذر داشته است و می‌فرماید:
« وَ أَطِیعُواْ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَا تَنَزَعُواْ فَتَفْشَلُواْ »[۲۰۴]
و یا چنین می‌فرماید:« وَ لا تَکُونُوا کَالَّذینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ عَظیم‏»[۲۰۵]
پس اسلام، کلمه مشترک همه‌ی مسلمین است و همه‌ی مسلمانان، واحدی هستند که باید از موجودیّت خود دفاع کنند. با توجه به اهمیّت وحدت و یکپارچگی مسلمانان، تقیّه مداراتی روشی معقول در مبارزه برای حفظ بهتر و بیش‌تر نیروهای مسلمین است به همین دلیل، تقیّه با عنوان سپر دفاعی جامعه اسلامی از آن تعبیر و تفسیر گردیده است.[۲۰۶]
امامان بزرگوار شیعه بیش از همه به اهمیّت این وحدت و انسجام جامعه اسلامی واقف بودند و در سیره عملی خود ملتزم به رعایت آن شدند یکی از موارد بارز آن در تاریخ، سکوت عملی ۲۵ ساله حضرت علی ☻ نسبت به جانشینی پیامبر ☺ است. ایشان ابتدا از حق خودشان دفاع کردند و از بیعت با ابوبکر سرباز زدند ولی پس از آن‌که مجبور به بیعت شدند، راه تقیّه را در پیش گرفتند و برای حفظ وحدت مسلمانان که در آن زمان جامعه اسلامی نیاز شدیدی به آن داشت، سکوت اختیار نمودند و به این هم بسنده نکردند بلکه تا جایی که امکان داشت در جهت مصالح مسلمین با حکومت همکاری کردند و اشتباهات حاکمان را تذکر دادند،
به گونه‌ای که خلیفه دوم بارها به جمله (لولا علی لهلک‌ عمر) لب گشود[۲۰۷]
ایشان در سخنانی ضمن فرمان به «بریده» مبنی بر بیعت با متولّیان حکومت می‌فرمایند:
« یَا بُرَیْدَهُ ادْخُلْ فِیمَا دَخَلَ فِیهِ النَّاسُ فَإِنَّ اجْتِمَاعَهُمْ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنِ اخْتِلَافِهِمُ الْیَوْم‏»[۲۰۸]
ای بریده (بیعت کن) و در آن‌چه مردم داخل شده‌اند، داخل شو، زیرا امروز اجتماع مردم نزد من از اختلافشان دوست داشتنی‌تر است.
امامان شیعه در راه استحکام بخشیدن به حفظ وحدت مسلمانان تا آن‌جا پیش رفتند که این نوع تقیّه را حتی در اعمال فقهی جاری ساخته و برای نمونه‌ می‌توان به روایاتی که شیعیان را به نماز خواندن در مساجد اهل سنّت فرمان می‌دهد و ثواب فراوانی برای این‌گونه نماز ذکر می‌کند، نام برد[۲۰۹] در صحیحه حماد بن عثمان از امام صادق ☻ نقل کرده است که فرمود:« مَنْ صَلَّى مَعَهُمْ فِی الصَّفِّ الْأَوَّلِ کَانَ کَمَنْ صَلَّى خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ ☺ »
هر کس در صف اول با آنان نماز گزارد مانند کسی است که با رسول خدا در صف اول نماز بخواند.
امام خمینی ◙ تقیّه مداراتی را از این جهت مطلوب می‌شناسد که رعایت آن موجب دوستی مخالفان و جلب مودّتشان می‌گردد و این عامل برای وحدت کلمه بین مسلمانان و تقویت آنان است. ایشان در رابطه با کارکرد تقیّه بر این باور است که «همانا تقیّه گاهی برای دفع خطری است که انتظارمی‌رود بر حوزه‌ی اسلام واقع شود، چنان که ترک آن موجب پراکندگی و اختلاف در میان جوامع اسلامی می‌گردد. و یا از ناحیه‌ی این امر و در نهایت تفرقه‌ی مسلمانان ضرری متوجه حوزه‌ی اسلام شود.»[۲۱۰]
نگاهی هر چند گذرا به تاریخ اسلام به ویژه در دوران معاصر، نشان‌دهنده‌ی آن است که دشمنان اسلام همیشه از اتحاد و اتفاق مسلمانان ناخرسند و در نتیجه سعی در تفرقه و ایجاد اختلاف بین آن‌ ها را داشته‌ و دارند و روشن است که در صورت تحقق اتحاد، هیچ قدرتی یارای برابری با مسلمانان را نخواهد داشت و در آن صورت سرزمین‌های اسلامی مصون از یورش قدرت‌های سلطه‌گر خواهد بود.
بر مبنای همین ضرورت، تقیّه می‌تواند راهبرد عملی وحدت امت اسلامی قرار گیرد. به ویژه در کشورهایی که بیداری اسلامی توانسته است زمینه‌ی بازگشت دوباره‌ی آن‌ ها را در جهت حاکمیت اسلام فراهم سازد.
چنان که مقام معظم رهبری در این رابطه می‌فرمایند:…
« مسأله این است که اگر ما برای مشکلات جهان اسلام، به دنبال چاره‌ای هستیم یا به تعبیر درست‌تر، اگر برای سربلندی و عظمت و عزت اسلام و قرآن مجاهده می‌کنیم این با اختلاف و درگیری بین مسلمین سازگار نیست»[۲۱۱]
با این بیان روشن می‌شود که مبنای اصلی و حقیقی تقیّه در دیدگاه رهبری حفظ وحدت امت اسلامی بر محور دین مبین اسلام است. بنابراین ارکان و مؤلفه‌های اصلی تقیّه حول محور تلاش برای یکی شدن نیروها و گسترش توانمندی‌های آن‌ ها، نه تنها از برترین آرمان های دینی و عمل به فرامین الهی است بلکه عقل نیز پیوند عمیقی را میان آن و کرامت و عظمت امت اسلامی می‌بیند.
بر مبنای همین ملازمه عقلی بین وحدت و عزت امت اسلامی است که دشمن در تلاش است امروز با مصادره نمودن قیام‌های مردمی در کشورهای اسلامی به هر شکل ممکن آن‌ ها را از مسیر اصلی خود منحرف نماید و عقل هم فرمان می‌دهد که بیش از هر زمان دیگر ضرورت ایجاب می‌کند که وحدتی فراگیر و عمیق صفوف از هم جدا افتاده‌ی امت اسلامی را گرد هم آورد.

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت zusa.ir مراجعه نمایید.

ایجاد توسعه سیاسی برای شیعیان

تقیّه در عرصه اجتماعی و سیاسی، به عنوان ابزار تشکیل حکومت و ابزار گسترش اندیشه‌ای حکومت اسلامی است.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
تقیّه حماسی کردن فکر و اندیشه در قالب پنهان‌کاری و نفوذ در دشمن، می‌تواند شرایط برای عمل نمودن طرح و برنامه‌های خویش، آماده کند، تا قدرت را کسب و تشکیل حکومت دهد.
امام صادق ☻ می‌فرماید: « اتَّقُوا اللَّهَ وَ صُونُوا دِینَکُمْ بِالْوَرَعِ وَ قَوُّوهُ بِالتَّقِیَّه»[۲۱۲]
نگاهی گذرا به تاریخ اسلام از لحظه‌ی وفات حضرت رسول خاتم ☺ تا گذشت قرن‌ها، پس از آن، به خوبی نشان می‌دهد که شیعیان روزگاران سخت پر از خفقان و خشنی را سپری نموده‌اند، دقیقا از تشکیل سقیفه بنی ساعده و تغییر مسیر جانشینی پیامبر ☺ که در غدیر خم مشخص گردید، ردای مظلومیّت برتن امام علی ☻ پوشیده و محرومیّت از حق مسلّم او رقم خورد و به تبع آن پدیده‌ای ناگوار، انزوا و گوشه‌نشینی به سراغ ولی خدا و پیروان وی آمد و پس از شهادت او دامن مکتب تشیّع، امامان شیعه ♣ و رهروان مکتب آنان را فرا گرفت.
روزگار سختی که پس از فقدان آن بزرگوار متوجه امامان شیعه ☻ و پیروان‌شان گردید واقعیت‌های تلخ و تأثر برانگیزی است که دل هر مسلمانی را نه تنها به درد، بلکه به آتش می‌کشاند و چشم او را نه پر از اشک بلکه پر از خون می‌کند.
ابن ابی الحدید از علی بن محمد بن ابی سیف المدائنی در کتاب الاحداث نقل می‌کند که معاویه، زیاد بن ابیه[۲۱۳] را علاوه بر بصره به حکومت کوفه گمارد زیرا می‌دانست که او از همه بیش‌تر شیعیان علی ☻ را می‌شناسد و او هم آنان را در هر جا بودند تعقیب می‌کرد و به انواع شکنجه، همچون قطع دست و پا، چشم‌ها را از حلقه بیرون آوردن و مصادره اموال و تبعید و کشتار و ارعاب گرفتار می‌ساخت.[۲۱۴]
شخصی بر امام سجاد ☻ وارد شد و پرسید: یابن رسول الله چگونه روزگار می‌گذرانید، حضرت در پاسخ فرمود: به گونه‌ای که بنی اسرائیل در میان آل فرعون سپری می‌کردند، فرزندان را می‌کشتند و زنان را به کنیزی می‌بردند، اکنون نیز مردم با دادن دشنام به بزرگ و سید ما امیرالمؤمنین به دشمنان تقرب می‌جویند.[۲۱۵]
ابن ابی الحدید در شرح نهج‌البلاغه از قول امام باقر ☻ روایت مفصلی را ذکر کرده است که در آن حضرت گزارشی از مظالم وارد بر شیعه را ارائه کرده و در بخشی چنین می‌فرماید: با به قدرت رسیدن حجّاج او گروه کثیری از شیعیان را به شهادت رساند و با کوچکترین تهمت یا گمانی آنان را دستگیر می‌نمود به گونه‌ای که تهمت کافر یا زندیق برای اشخاص خوشایندتر از آن بود که به آنان شیعه گفته شود.[۲۱۶]
در این فشار و اختناقی که دستگاه حکومت جائر اموی و عباسی برای شیعیانی که در اقلیت به سر می‌بردند بوجود آورده بودند چه راهی به جز تقیّه وجود داشت؟
ائمه بزرگوار ♣ با تشویق و ترغیب شیعیان خود به امر تقیّه، حیاتی تازه به اقلیت خود بخشیدند تا آن‌ ها بتوانند در پناه سپر تقیّه نه تنها فرد را از گزند مخالفان و معاندان در امان نگه دارند بلکه با حفظ و اشاعه مکتب خود به دنبال فرصتی برای ایجاد و توسعه سیاسی برای شیعیان باشند
بهترین بیان، راهبردی است که در کلام امام حسن عسکری ☻ آمده است که می‌فرماید:
… وُسِّعَ لَهُمْ فِی التَّقِیَّهِ یُجَاهِرُونَ بِإِظْهَارِ مُوَالَاهِ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ وَ مُعَادَاهِ أَعْدَائِهِ إِذَا قَدَرُوا وَ یُسِرُّونَ بِهَا إِذَا عَجَزُوا[۲۱۷]
… خداوند برای شیعیان آل محمد در تقیّه گشایشی قرار داد که هرگاه می‌توانند آشکارا دوستی با دوستان خدا و دشمنی با دشمنان او را اعلام دارند و هرگاه نتوانستند آن را پنهان نمایند.
در این بیان امام ☻ راهکار مناسب ارائه می‌دهد زیرا آن‌ ها با مخفی کردن اعتقادات قلبی و علایق و عداوت درونی و انجام فعالیت‌های خود در قالب تقیّه قادر به تحمل مشکلات و سختی‌های دوران ضعف و ناتوانی خود می‌شدند تا بدین وسیله بتوانند قوای از دست رفته‌شان را جبران کنند تا زمانی که به توسعه قدرتی از لحاظ سیاسی برسند.
تقیّه در بعد سیاسی یک پوشش امنیّتی است. مبارزه بدون این‌که دشمن بفهمد و یک نوع مبارزه و جهاد است که با صلاح نرم در پیش‌برد دین و ایجاد توسعه سیاسی استفاده می‌شود.
امام صادق ☻ در این رابطه می‌فرماید: الْمُؤْمِنُ عَلَوِیٌّ إِلَى أَنْ قَالَ وَ الْمُؤْمِنُ مُجَاهِدٌ لِأَنَّهُ یُجَاهِدُ أَعْدَاءَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی دَوْلَهِ الْبَاطِلِ بِالتَّقِیَّهِ وَ فِی دَوْلَهِ الْحَقِّ بِالسَّیْفِ[۲۱۸]
مؤمن علوی است – تا آن که فرمود – و مؤمن مجاهد است چرا که با دشمنان خدای عزوجل، در دولت باطل با تقیّه می‌جنگد و در دولت حق، با شمشیر.
بعنوان نمونه توسعه اجتماعی و سیاسی شیعه را می‌توان در اواخر قرن سوم اسلامی با تاسیس دولت فاطمیّه مثال زد که با بهره‌گیری از تعالیم و اصول که از قرآن و ائمه ♣ سرچشمه می‌گرفت این توسعه سیاسی و اهمیّت ملی شیعه به اوج ترقی رسید، زیرا در غرب و جنوب عالم اسلامی دولت نیرومند فاطمیّه تأسیس شد و سواحل آفریقا از مراکش تا مصر زیر پرچم خود گرفت.[۲۱۹]

حفظ آبروی مذهب تشیّع

بعضی از شیعیان متعصّب که مذهب خود را حق می‌دانستند سعی داشتند تا همیشه و همه جا طبق آن عمل نمایند و این امر به علت نامأنوس بودن با مذهب اکثریت سنّی موجبات عیب‌جویی آنان را فراهم می‌آورد. [۲۲۰] لذا در روایاتی ائمه ♣ از شیعیان خود می‌خواهند در جامعه به گونه‌ای عمل نمایند که برای مذهب تشیّع و رهبران آن کسب آبرو نمایند. به عنوان نمونه امام صادق ☻ می‌فرمود:
لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ یَلْزَمِ التَّقِیَّهَ وَ یَصُونُنَا عَنْ سَفِلَهِ الرَّعِیَّهِ.[۲۲۱]
کسی که رعایت تقیّه نکند و ما را از «شر» مردمان پست در امان ندارد از ما نیست.
در روایت دیگری از آن حضرت چنین نقل شده است:
صِلُوا عَشَائِرَکُمْ وَ اشْهَدُوا جَنَائِزَهُمْ وَ عُودُوا مَرْضَاهُمْ وَ أَدُّوا حُقُوقَهُمْ فَإِنَّ الرَّجُلَ مِنْکُمْ إِذَا وَرِعَ فِی دِینِهِ وَ صَدَقَ الْحَدِیثَ وَ أَدَّى الْأَمَانَهَ وَ حَسُنَ خُلُقُهُ مَعَ النَّاسِ قِیلَ هَذَا جَعْفَرِیٌّ فَیَسُرُّنِی ذَلِکَ وَ یَدْخُلُ عَلَیَّ مِنْهُ السُّرُورُ وَ قِیلَ هَذَا أَدَبُ جَعْفَرٍ وَ إِذَا کَانَ عَلَى غَیْرِ ذَلِکَ دَخَلَ عَلَیَّ بَلَاؤُهُ وَ عَارُهُ وَ قِیلَ هَذَا أَدَبُ جَعْفَر…[۲۲۲]
در قبیله خود نماز گذارید و در تشییع جنازه آنان (مخالفان) شرکت کنید و از بیمارانشان عیادت نمایید و حقوق آنان را ادا کنید زیرا هرگاه یکی از شما در دین خود پرهیزکار بود و در گفتار راست‌گویی و امانت‌داری را رعایت کرد و با مردم با خلق نیکو رفتار نمود، مردم می‌گویند: این جعفری است و این کلام، مرا خوش می‌آید و باعث سرور من می‌شود ( که بگویند) این ادب جعفر است. و اگر خلاف این رفتار کنند، ننگ آن بر من وارد می‌شود و مردم خواهند گفت: این ادب جعفر است…
در حدیث دیگری آن حضرت ضمن بیان بعضی از موارد تقیّه‌ی مداراتی همچون نماز با آنان، عیادت بیمارانشان و شرکت در تشییع جنازه آنان می‌فرماید:
… وَ کُونُوا لَنَا زَیْناً وَ لَا تَکُونُوا عَلَیْنَا شَیْناً حَبِّبُونَا إِلَى النَّاسِ وَ لَا تُبَغِّضُونَا إِلَیْهِمْ فَجُرُّوا إِلَیْنَا کُلَّ مَوَدَّهٍ وَ ادْفَعُوا عَنَّا کُلَّ شَر.[۲۲۳]
باعث زینت ما باشید نه آن‌که موجب آبروریزی برای ما گردید. ما را نزد مردم محبوب گردانید نه آن که ما «بوسیله شما» مبغوض مردم شویم. پس هر مودّتی را به سوی ما روان سازید و هر بدی را از ما دفع گردانید.

ادای حقوق مسلمانان و هم‌زیستی مسالمت آمیز

یکی دیگر از اهداف تقیّه مدارتی، ادای حقوق مسلمانان و هم‌زیستی مسالمت آمیز در کنار هم می‌باشد. امام کاظم ☻ در رابطه با تقیّه در موقعیت مدارا با اهل خلاف به منظور جلب آن‌ ها و داشتن زندگی مسالمت‌آمیز در کنار هم، در جواب نامه‌ی علی بن محمد که پرسیده بود آیا می‌توانیم با هم تعامل دینی در عمل بر طبق فتاوای یکدیگر داشته باشیم نوشتند:
«یَجُوزُ لَکُمْ ذَلِکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ إِذَا کَانَ مَذْهَبُکُمْ فِیهِ التَّقِیَّهُ مِنْهُمْ وَ الْمُدَارَاهُ لَهُمْ »[۲۲۴]
یعنی آری اگر در جهت تقیّه بخواهید با آنان مدارا داشته باشید ان شاء الله چنین کاری برای شما رواست.
امام صادق ☻ نیز در حدیثی ضمن برشمردن بعضی از موارد تقیّه مداراتی علت آن را نیاز متقابل شیعیان و اکثریت اهل سنّت بیان می‌کند و می‌فرماید:
… إِنَّهُ لَا بُدَّ لَکُمْ مِنَ النَّاسِ إِنَّ أَحَداً لَا یَسْتَغْنِی عَنِ النَّاسِ حَیَاتَهُ وَ النَّاسُ لَا بُدَّ لِبَعْضِهِمْ مِنْ بَعْضٍ [۲۲۵]
… شما به مردم احتیاج دارید و از آنان در زندگی خود بی‌نیاز نیستید و مردم به همدیگر نیاز دارند.
چنان‌که ملاحظه می‌شود در این حدیث به خوبی مسئله هم‌زیستی مسالمت‌آمیز بین همه مسلمانان و نیاز متقابل آن‌ ها به یکدیگر مطرح شده است. از موارد دیگری که می‌توان در این مورد ذکر کرد درخواست امام باقر ☻ از اصحاب خود مبنی بر رعایت اصول هم‌زیستی مسالمت آمیز با مخالفان، همچون بازگرداندان امانات و گم‌شده‌های آنان، حفظ خونشان و محترم شمردن احکام ازدواج و ارث آن‌ ها می‌باشد.[۲۲۶]
و حضرت تا آن‌جا پیش‌رفته که به یکی از یاران خود سفارش می‌کند: هیچ‌گاه نماز پشت سر آنان را ترک مکن[۲۲۷]
و در دستور العمل کلی خط مشی زیر را برای اصحاب خود هنگام برخورد با مخالفان پی‌ریزی می کند:
«خَالِطُوهُمْ بِالْبَرَّانِیَّهِ وَ خَالِفُوهُمْ بِالْجَوَّانِیَّهِ إِذَا کَانَتِ الْإِمْرَهُ صِبْیَانِیَّهً »[۲۲۸]