۴-۱-۱-۴٫ دلالت‌های ضمنی شعر (تلقین و تداعی) ۷۱
۴-۲٫ بخش دوم: تحلیل گفتمان مسائل اساسی طنز در شعر معروفترین شاعران مشروطه ۷۱
۴-۲-۱٫ ایرجمیرزا ۷۱
۴-۲-۲٫ سیّد اشرفالدّین حسینی ۷۴
۴-۲-۳٫ میرزاده عشقی ۸۱
۴-۲-۴٫ عارف قزوینی ۸۶
۴-۲-۵٫ میرزا علی اکبرخان دهخدا ۸۹
عنوان صفحه
۴-۲-۶٫ ادیبالممالک فراهانی ۹۲
۴-۲-۷٫ ابوالقاسم لاهوتی ۹۶
۴-۲-۸٫ ملکالشّعرای بهار ۹۹
۴-۲-۹٫ فرّخی یزدی ۱۰۵
۴-۲-۱۰٫ جدولِ برآیند گفتمان کلان حاکم بر شعر طنز در عصر مشروطه ۱۰۹
۵٫ فصل پنجم: جمعبندی و نتیجهگیری
۵-۱٫ مشروطیت و قانونگرایی ۱۱۰
۵-۲٫ آزادی و استبدادستیزی ۱۱۲
۵-۳٫ مساوات و نقد فاصلهی طبقاتی ۱۱۳
۵-۴٫ زن متجدّد و زن سنّتی ۱۱۵
۵-۵٫ میهن پرستی و مقابله با نفوذ استعمار ۱۱۶
۵-۶٫ تأکید بر تجدّد، عقلگرایی و خرافهزدایی ۱۱۷
۵-۷٫ نتیجهگیری ۱۱۹
فهرست منابع ۱۲۱
چکیده
عصر مشروطه به عنوان اوّلین گام و خیز جامعهی ایرانی بر اساس اندیشه های نوین جریان روشنفکری یکی از برجسته‌ترین ادوار طنز در ایران از ابتدای پیدایش تا کنون به حساب می‌آید بنابراین شناخت دقیق ادبیّات طنز این دورهی و تحلیل گفتمان حاکم بر آن ضرورت تام دارد و این امر از آنجا ناشی می‌شود که حوزه های مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایرانِ کنونی ما همچنان دستخوش اهداف و تلاشهای جریان روشنفکری است و تحلیل دقیق اوضاع کنونی ما و حرکت به سوی آینده، جز با شناخت عناصر ماهوی و گفتمانی عصر مشروطه امکان پذیر نخواهدبود. بنابراین می‌توان گفت که بررسی اشعار و طنز این دوره می‌تواند راهگشایی برای شناختی دقیق از ابتدای تحولات یک قرن اخیر در ایران باشد.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
بررسی و تحلیل گفتمان سوژهها و مفاهیم اساسی طنز در شعر مشروطه، به دلیل اهمیّت تأثیرگذاری این سرودها بر تاریخ سیاسی و اجتماعی کشور است. هدف از این پژوهش، بررسی و تحلیل اصلیترین مفاهیم و سوژههایی است که در شعر طنز مشروطه وجود دارد و همچنین تأثیر آن بر فضای سیاسی اجتماعی ایران. در این پژوهش از روش تحلیل گفتمان استفاده شده است و از بررسی مفاهیم حاکم بر گفتمان شعر مشروطه این نتیجه گرفته می‌شود که میان گفتمان‌های استبدادی و آزادی، مساوات و فاصلهی طبقاتی، زن متجدّد و زن سنّتی، میهنپرستی و نفوذ استعمار، عقلگرایی و خرافه، تغییری اساسی دیده میشود و همین اختلاف نظرها، موجب پویایی و حرکت طنز در عصر مشروطه میگردد. در نهایت مشخّص میگردد که مفاهیمی چون تجدّد، عقلگرایی، میهنپرستی، مساوات، مشروطیّت، قانونگرایی و … از جمله مهمترین مضامینی است که شاعران طنزپرداز عصر مشروطه، در شعر خود بدان پرداختهاند.
واژگان کلیدی: شعر، طنز، مشروطیت، آزادی و قانون گرایی.
مقدّمه
بررسی و تحلیل گفتمان سوژهها و مفاهیم اساسی طنز در شعر مشروطه، از جوانب متعدّدی دارای اهمیّت است. شعر مشروطه تجلّی ذهنیّتها، باورها، ارزشها و آرمانهای نخبگان جامعهی ایرانی برای تحوّل و عبور از کاستیها و مشکلاتی است که ایرانِ عصر قاجار با آن روبهرو بودهاست.
در قرن نوزدهم میلادی که تمدّن ایرانی – اسلامی به مرحلهای از انحطاط در ساحات مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی میرسد و جامعه در زیر سایهی سنگین بیتدبیریها و خودپرستیهایِ حُکّام مستبد، در فلاکت و ناامنی دستوپا میزند، چراهای متعدّدی در ذهن اندیشمندان ایرانی درخصوص عقب‌ماندگیها و کاستیها شکل میگیرد. نیمنگاهی به گذشتهی باشکوه ایران باستان، شکوفایی تمدّن ایرانی در قرن چهارم و پنجم هجری، پس از ورود اسلام به ایران و دوران صفویه، نخبگان جامعهی ایرانی را با توجّه به چیرگی قدرت صنعتی اروپایِ مُدرن پس از انقلاب صنعتی که ایرانیها طعم تلخ آن را اوّلین بار در شکست از روسها چشیده بودند، بر ضرورتِ گذار از وضعیّت آن روز متوافق کرد.
عکس مرتبط با اقتصاد
نهضت مشروطیّت محصول تحوّلخواهی ایرانیان در سال ۱۲۸۵ هجری شمسی بود. در این وضع نابسامان، ادبیّات همچون همیشه، نقش پُررونقی را در حرکت جامعهی ایرانی از وضعیّت موجود به نقطهی مطلوب بازی میکند و بسیاری از منوّرالفکرها برای ترویج عقاید و اندیشه های خود و انتقاد از ساختارهای فرهنگی و سیاسی حاکم، رو به ادبیّات میآورند و با تکیه بر زبان سادهی ادبیّات و نزدیک به توده های مردم، سعیِ وافری را برای پیشبرد اهداف مشروطه انجام میدهند. شناخت ادبیّات این دوران و بهخصوص شعر آن، ارتباط وثیقی با شناخت و درک فضای سیاسی و اجتماعی عصر مشروطه دارد. در میان سبکهای ادبی شعری نیز، طنز به دلیل جذّابیت و همچنین ساختار منتقدانهی آن، یکی از اصلیترین اهرمهای جریان روشنفکری در کمک به اهداف نهضت مشروطه به حساب میآید تا با بهرهگیری از ظرافتهای آن، یکی پس از دیگری سنگرهای پیش رو را فتح کنند و جامعه را از وضع نابسامان و رخوتبار دورهی قاجار عبور دهند.
در شعر طنز مشروطه، دگرشناسی اوج میگیرد و مفاهیم اساسی همچون قانونمداری، آزادی، وطن‌پرستی، خرافهزدایی از جامعه، حقوق مردم، تجدّد و… به حدّ اعلای خود میرسد. بسیاری از شعرا و طنزپزدازان مطرح در این مقطع، در مطبوعات مشغول به فعّالیّت میشوند و در یک تعریف جامع، ادبیّات همچون خنجری برّنده در عمق جان جامعه فرو میرود تا به زعم خود، کاستیها را جبران کند؛ به سستیها پایان دهد و انحطاط را به ترقّی و پیشرفت مبدّل سازد.
نگارنده با بضاعت اندک خویش در این تحقیق، تلاش دارد تا نمایی کلّی از گفتمان حاکم بر شعر طنز مشروطه و تأثیرات متقابل آن بر گفتمان عمومی جامعه در عصر مشروطه، ارائه دهد و ارتباط میان شعر طنز و تحوّلات سیاسی و اجتماعی آن دوران را واکاوی کند.
فصل اوّل
کلّیات و روششناسی
۱-۱٫ بخش اوّل: کلّیات
۱-۱-۱٫ طرح مسأله
شعر طنز در برگیرندهی احساسات، عواطف، افکار و اندیشه های متفکّران است که در قالبی بدیع و هنری به رشته تحریر در آمدهاست. طنز در اصل، واژهای عربی است و معنی مسخره کردن، طعنه زدن، عیب کردن، سخن به رموز گفتن و به استهزا از کسی سخن گفتن میدهد. در فرهنگ عربی به فارسی لاروس، برای طنز معانی گوناگونی آمدهاست، طنز، طنزاً (او را ریشخند کرد و سخنانی به او گفت که او را به هیجان آورد.) معادل انگلیسی طنز satire و واژگان همخانواده آن satirist (طنزپرداز)،satiric (طنزآمیز) هستند. Satyros ریشهی یونانی، Satiria و Satura هم ریشه های لاتین این واژه است. در اصطلاح ادبی، طنز به نوع خاصّی از آثار منظوم یا منثور ادبی گفته میشود که اشتباهات یا جنبههای نامطلوب رفتار بشری، فسادهای اجتماعی سیاسی یا حتّی تفکّرات فلسفی را به شیوهای خندهدار به چالش میکشد (اصلانی، ۱۳۸۷، ص ۱۴۰).
طنز با معنای اصطلاحی خود، در شعر شعرای ایرانی قدیم و معاصر نیز وجود داشته است. هر چند که به دلیل وابستگیهای شعرای قدیم به دربار، کمتر شاهد بروز طنزی اجتماعی در این دست از شعرها هستیم و غالباً مدح سلطان، نمود بیشتری مییابد. سعدی در گلستان واقعیّت این امر را به خوبی بیان میکند، هر چند که گفتهی وی ممکن است خالی از طنزی تلخ نبوده باشد:

جهت دانلود متن کامل پایان نامه به سایت azarim.ir مراجعه نمایید.

خلاف رای سلطان رای جستن به خون خویش باشد دست شستن
اگر خود روز را گوید شب است این بباید گفت آنک ماه و پروین
(مشکور، ۱۳۴۴، ص ۵۰)

اما شعر طنز در دورهی مشروطه در ایران، به دلیل نزدیکی با تودهی مردم از لحاظ اجتماعی بودن به اوج خود نزدیک میگردد. در این دوران با رواج انتشار مطبوعات، شعر طنز حربهای برای پیشبرد اهداف مشروطهخواهان میشود و شاعرانی همچون محمّدتقی بهار، ایرجمیرزا، عارف قزوینی، میرزادهی عشقی، ابوالقاسم لاهوتی، فرّخی یزدی، اشرفالدّین حسینی، ادیبالممالک فراهانی و… با بهرهگیری از قالبهای طنز، در پیِ نفیِ قدرت استبدادی و تنویر افکار عمومی برآمدند.
از این روست که بررسی و کندوکاو گفتمان حاکم بر شعر مشروطه، در حقیقت ترسیمی از اذهان و اندیشه های نخبگان جامعهی عصر مشروطه و همچنین شرایط کلّی حاکم بر این دوره است. هر چند ادبیّات طنز غالباً رو به ایجاز دارد، امّا نگاهی به فحوای کلام شعر شعرای طنز مشروطه، میتواند در تبین ساختارهای اجتماعی و نحوهی تطوّرات سیاسی و فرهنگی ایران مثمر ثمر باشد. در ضمن نمیتوان از تأثیرات جنبش فکری ادبی مشروطه بر ادبیّات امروز غافل شد و از همین روست که این تحقیق درصدد است تا به بررسی و واکاوی گفتمانی شعر طنز در دورهی مشروطه بپردازد.
۱-۱-۲٫ سؤالهای تحقیق
۱-۱-۲-۱٫ سؤال اصلی
گفتمان حاکم بر سوژهها و مفاهیم اساسی طنز در شعر مشروطه چیست؟
۱-۱-۲-۲٫ سؤالهای فرعی
برای نیل به مقصود و منظور راقم این نوشتار، پاسخگویی به سؤالات فرعی دیگری نیز ضروری است که عبارت‌اند از:
۱٫ فضای اجتماعی و فکری حاکم بر ایران عصر مشروطه چه تأثیری بر طنز داشتهاست؟
۲٫ چه ارتباطی میان ادبیّات طنز و تحوّلات سیاسی و اجتماعی عصر مشروطه وجود دارد؟
۳٫ مفاهیم سیاسی تأثیرگذار بر شعر مشروطه چیست؟
۱-۱-۳٫ ضرورت انجام تحقیق
عصر مشروطه به عنوان اوّلین گام و خیز جامعهی ایرانی به حساب میآید که بر اساس اندیشه های نوین جریان روشنفکری است. واژهی روشنفکری (Enlightenment) اساساً به معنای روشن شدگی و بیداری است. خاستگاه اصلی روشنفکری را میتوان در قرون ۱۷ تا ۱۹ میلادی در اروپا دانست. زمانی که جنبش اصلاح‌گری دینی توسط لوتر و کالوین آغاز شد و شخصیتهایی همچون فرانسیس بیکن، دکارت و کانت به عرصهی فلسفهی غرب آمدند و تحوّلات عمیقی در فلسفهی یونان باستان و قرون وسطی ایجاد کردند. (خسروپناه، ۱۳۸۹، ص ۲۵۳)
جنبش مشروطه در ایران نیز اگر چه علل و عوامل درونی بسیاری داشت، امّا به نوعی واکنشی به عقب‌ماندگیهای ایرانیان نسبت به تمدّن غرب بود.