سلطانی رنانی ، مهدی ، تحلیلی بر تأثیر و جایگاه عقل در اخلاق از منظر هیوم ، فصلنامه اخلاق ، شماره ۴، ۱۳۸۵.
میزان تأثیر و جایگاه عقل در اخلاق در بینش فلاسفه اخلاق ، از جمله فیلسوف انگلیسی ، دیوید هیوم مورد اعتنا و توجه فراوان بوده است او دامنه ی نفوذ و تأثیر عقل را در اخلاق بسیار محدود نموده و فقط سهمی فرعی و اعدادی برای آن قایل شده ، زیرا سهم اصلی را از آنِ احساسات و عواطف داشته است . وی تأثیرات عقل را در زمینه های مختلف اخلاق در قالب مضامینی چون « تصورات احکام اخلاقی ، تأثیر انگیزشی ، تأثیر معرفت شناسانه ، تأثیر در تحقیقات فرااخلاقی و جنبه های عملی » مورد بررسی قرار داده است . این فیلسوف انگلیسی با این که در ِ اخلاق را بر روی عقل بسته است ، بی صدا و شاید نا آگاهانه و بدون آن که خود بخواهد ، نشان داده که بدون تمسّک به عقل نمی توانیم نظام اخلاقی داشته باشیم . محقق سعی نموده با دیدی وسیع تر جایگاه دو بعد عقل و عاطفه از منظر استاد مطهری مورد بررسی قرار دهد .

ناصح ، ساکی ، جایگاه عقل و تعقل در مبانی تفکر شیعه ، فصلنامه شیعه شناسی ، ۱۳۸۷.
در مقایسه با سایر ادیان ، اسلام بیشترین اهمیت و ارزش را برای عقل و اندیشه قائل است و عقل و شرع را مکمل هم و دارای رابطه دو سویه و هماهنگ می داند . در قرآن مجید و احادیث معصومین ( ع) و در دیدگاه عالمان بزرگ شیعه نیز توجه خاصی به این مسئله شده و اندیشه عقلانی و برهانی جایگاه والایی دارد . منابع شیعه در این زمینه گویای جایگاه ویژه عقل در مبانی فکری آنان است که در تحقیق حاضر به آن پرداخته شده است. هدف کلی مقاله حاضر ، تبیین این معناست که اندیشه عقلانی و برهانی در مبانی فکری شیعه از چه جایگاهی برخوردار است ؛ و تفکرعقلانی شیعه دارای چه سنخ منابعی است و آن منابع کدامند ؟ مباحث مفهوم شناسی مطرح شده در این مقاله ، مانند تعاریفی از عقل از نظر مفسّران ، فلاسفه و متکلمان ، محدّثان و تعاریفی از تعقل از دید لغت شناسان ، روان شناسان نیز در سیر مطالعاتی محقق مؤثر بوده است . در پایان مقاله منابع مکتب شیعه ( ۱- وحی : قرآن و اخبار اهل بیت عصمت و طهارت ( ع ) ۲- عقل قطعی ۳- کشف عرفانی ) ، در جهت شناخت حقایق ، ذکر شده است ، ما بیشتر از مطالب ذکر شده در دومین منبع ، در جهت روشن شدن مطالب بنیادی تحقیق خود و بخصوص تشریح عقل نظری که از اقسام عقل است ، استفاده نموده ایم .
۲-۹- کتاب ها
بهشتی ، سعید ، آیین خردپروری ، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر ، ۱۳۸۶.
تحقیقی در نظام تربیت عقلانی بر مبنای سخنان امام علی ( ع) است . اثر ارزشمند و دقیق در حوزه تربیت اسلامی و به ویژه تربیت عقلانی است . این کتاب به بررسی تمام تعاریف اعم از لغوی و اصطلاحی عقل پرداخته و بر مبنای آموزه های دین و سخنان امام علی (ع) به تدوین یک نظام تربیت عقلانی جامع و دقیق مبادرت ورزیده است . کتاب در سه بخش تنظیم شده و بخش سوم آن خود سه فصل اساسی را داراست . این فصول به اهداف تربیت عقلانب بر مبنای سخنان امام علی (ع) و روش های تربیت عقلانی بر مبنای سخنان امام علی (ع) پرداخته است . مطالب موجود در این کتاب ، محقق را درمباحث مفهوم شناسی تربیت ، عقل ، نحوه استخراج مطالب و رهیافتن به پاسخ سئوالات تحقیق ، خود بسیار یاری رسانیده است .
بهشتی ، سعید ، تأملات فلسفی در تعلیم و تربیت ، سازمان تبلیغات اسلامی ، ۱۳۸۹.
این کتاب شامل دو بخش : تأملاتی در فلسفه تربیت دینی از دیدگاه اسلام ، و تأملات فلسفی در تعلیم وتربیت غرب می باشد . محقق از فصل دوم این کتاب تحت عنوان در آمدی بر قلمرو شناسی عقلانیت در تربیت اسلامی در سیر مطالعاتی خود استفاده نموده است .
دهشیری ، افضل السادات ، تربیت اخلاق از دیدگاه اسلام با تأکید بر سنین نوجوانی ، ۱۳۷۰.
بخش نخست کتاب به بررسی نظام اخلاقی اندیشمندان غربی پرداخته است و مفهوم تربیت اخلاقی را که شامل تعریف و اهمیت آن از ابعاد مختلف می باشد ، بررسی شده است . فصل سوم اختصاص به اصول و روش های تربیت اخلاقی داشته است . که محقق از مباحث این فصول در قسمت مبانی نظری خود استفاده نموده است .
شریعتمداری ، علی ، اصول و فلسفه تعلیم وتربیت ، تهران ، امیر کبیر ، ۱۳۸۳.
کتاب حاضر مشتمل بر سیزده فصل می باشد که به بیان اصول تعلیم وتربیت از نظر دکتر علی شریعتمداری و جان دیویی و بیان مفهوم فلسفه و تعلیم وتربیت است . مطالب مطرح شده در این کتاب در مبانی نظری تحقیق حاضر مؤثر واقع شده است .
فایضی ، آشتیانی ، تربیت و اخلاق اسلامی ، انتشارات روحانی ، ۱۳۷۶.
این کتاب شامل سه بخش مبانی تربیت اسلامی ( شامل شش فصل ) و مبانی اخلاق اسلامی ( شامل چهار فصل ) و برخی از روش های تعلیم وتربیت اسلامی ( شامل دوازده فصل ) می باشد که محقق در فرایند تدوین تحقیق حاضر ازمطالب آن استفاده نموده است .
قمی، عیون اخبار الرضا ، اصفهانی ، انتشارات علمیه اسلامیه ، ۱۳۳۷.
این کتاب در ۶۹ باب توسط محمد بن علی بن بابویه قمی ( شیخ صدوق ) تهیه و تدوین شده است .وی از نظر روایت حدیث بسیار ثقه می باشد . بخشی وسیعی از مستندات پژوهش حاضر از این کتاب می باشد .
۲ -۱۰- جمع بندی پیشینه
مجموع پایان نامه ها و مقاله ها و کتاب هایی که در این فصل گزارش شده است ، تنها بخشی از پیشینه تحقیق است و آثار دیگری وجود دارد که برخی از آنها تکرار همین مطالب است و برخی مشتمل بر نکات تازه ای است که به خاطر طولانی شدن فصل از گزارش آن خودداری شد و فهرست کامل آن ها در فهرست منابع خواهد آمد ، نتیجه بررسی پیشینه تحقیق نشان می دهد که کارهای خوبی انجام شده است ولی هر یک از آنها تنها بخشی ازمبانی نظری این تحقیق را پوشش می دهد و تحقیق مستقلی با عنوان مطرح شده در اینجا انجام نگرفته است و تحقیقات انجام گرفته نیز ناکافی است بنابراین ضرورت انجام این تحقیق اثبات می شود .
فصل سوم
روش شناسی تحقیق
۳ - ۱ - مقدّمه
هدف از آفرینش انسان عبادت و پرستش است و یکی از راه های عبادت واقعی تفکّر است که از عقل ورزی نشأت می گیرد . از نظر صاحب نظران تعلیم و تربیت پیشرفته ، تفکّر محور آموزش و پرورش است و روش ها و برنامه های آموزشی باید مبتنی به جریان تفکّر باشد و هر روش و برنامه ای که بهتر از روش های دیگر کودک را به تفکّر وادار کند با ارزش تر است . یکی از ابعاد اساسی و مهم وجود انسان که در برنامه ریزی های تربیتی به نحوی مورد نظر قرار می گیرد ، بعد عقلانی اوست « انسان به عنوان موجودی که می تواند از رفتار خود آگاه باشد و از نیروی تفکّر نیز برخوردار است ، در حدّ وسیع تحت نفوذ جنبه ی عقلانی شخصیت خود قرار دارد » ( شریعتمداری ، ۱۳۸۰، ص ۴۹) .
بزرگ ترین منبع سعادت آدمی در پرورش فعالانه قوای عقلی او نهفته است که موجب خود شکوفایی ، خود پروری و استکمال انسان است . شخصی که به راستی رفتاری انسان وار دارد ، از عالی ترین قوه و فصل ممیز خویش ، یعنی عقل ، فرمانبرداری می کند . اگر چه عواطف برای درک لذّت ، و اراده برای نیل به غایات وسیله اند ، ولی هم عاطفه و هم اراده به شایستگی تحت فرمان عقل قابل اداره اند . ( گوتک ، ۱۳۸۰، ص ۵۶) . نخستین فیلسوفی که انسان را حیوان ناطق توصیف کرد ، ارسطو بود .« از نظر او در انسان سه عامل سرشت ، خو ( عادت ) و عقل وجود دارد و نیکبختی انسان در هماهنگی این سه جنبه است و از آن جا که میان این سه، عقل برترین است ( و برتری انسان به دیگر حیوانات به عقل اوست ) کمال انسان در آن است که عقل ، رهبر خو و سرشت وی گردد » ( نقیب زاده ، ۱۳۷۶، ص۶۱) .عقل در تفکّر اسلامی از جایگاه رفیع و شایسته ای برخوردار است . اسلام به همان پایه و درجه که به تربیت عقل توجه دارد به تربیت قلب و عواطف نیز اهتمام کافی نشان داده است . همان طور که عقل را میزان سنجش میان حق و باطل شناخته ، قلب را نیز وسیله ایجاد عواطف عالی می داند . عقلی تابع و تحت تأثیر عواطف باشد ، ناگزیر است کوشش کند تا عواطف را در رسیدن به اهدافی که دارد ، یاری دهد . اگر عواطف تربیت نشده و تحت فرمان عقل نباشد ، غضب بر انسان چیره می شود و انسان از تدبیر و سیاست و عقل و شرع به یک سو می افتد و برای آدمی در چنین وضعی بینش و بصیرت ، فکر واندیشه و اراده و اختیاری باقی نمی ماند و بصورت یک فرد
مقهور و درمانده در می آید که محکوم به غضب خود ، و نابود می شود .در آیات و روایات با تعابیر مختلفی از دو بعد عقل و عاطفه انسان سخن گفته و به جایگاه آنها پرداخته شده است .
در این فصل ما قصد داریم ، نوع تحقیق ، روش تحقیق ، روش و ابزار جمع آوری اطلاعات را شرح دهیم . تا خواننده با فرایند روش شناسی تحقیق حاضر بیشتر آشنا شود .
۳- ۲- نوع تحقیق
به طور کلی تحقیقات علمی را می توان بر اساس هدف به دو گروه بنیادی و کاربردی تقسیم کرد . ضمناً تحقیقات بنیادی نیز بر اساس روش تحلیل به دو دسته تحقیقات بنیادی تجربی و تحقیقات بنیادی نظری تقسیم می شوند .
تحقیقات کاربردی را می توان به دو دسته تحقیقات توسعه ای و عملی تقسیم بندی نمود ( حافظ نیا ، ۱۳۸۹ ، صص ۶۳ – ۵۸ ). در پژوهش کاربردی هدف اصلی ، آزمون و بررسی امکان کاربرد دانش است در حال که هدف اصلی پژوهش بنیادی ، افزایش حیطه فهم و دانش می باشد ( دلاور ، ۱۳۹۱، ص ۳۱) .
هدف تحقیقات کاربردی ، توسعه دانش کاربردی در یک زمینه خاص است ، به عبارت دیگر ، به سمت کاربرد عملی دانش هدایت می شود .از نظر هدف ، تحقیق کاربردی در جستجوی دستیابی به یک هدف عملی است و تأکید آن بر تأمین سعادت و رفاه مردم و مطلوب بودن فعالیت است ( دلاور ، ۱۳۹۰، ص ۴۹ ) . در تحقیق حاضر با توجه به موضوع و هدف خود از نوع تحقیقات کاربردی به شمار رفته که از آن جمله آن افزودن دانش موجود و سبک شناختی کلی در یک زمینه خاص است ، که هدفش بهبود محصول یا فرایند و به دست دادن نتایج عملی و قابل استفاده و ابداع و اختراع وسایل و روش ها برای کارهای عملی است . دلیل دیگر بر لزوم کاربردی بودن تحقیق حاضر این است که ما در این تحقیق ، قصد بررسی جایگاه عقل و عاطفه در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری را داریم .
۳- ۳ - روش تحقیق
در این تحقیق از روش تحقیق توصیفی – تحلیلی ( تحلیل محتوا ) استفاده شده است . تعاریف زیادی از تحلیل محتوا صورت گرفته است . والیزر و واینر ( ۱۹۷۸) تحلیل محتوا را به عنوان روشی منظم که برای
بررسی محتوای اطلاعات ثبت شده استفاده می شود تعریف کرده اند . کرلینجر ( ۱۹۸۶) آن را روش مطالعه و تجزیه و تحلیل ارتباط به شکلی نظام مند ، عینی و کمّی به منظور سنجش متغیرها می داند ( بیابانگرد ، ۱۳۹۰، ص ۳۰۹) . تحلیل محتوا ، مطالعه ارتباطات است ، یک روش پژوهشی است که به صورت منظم و عینی برای توصیف مقداری محتوای آشکار ارتباطات به کار برده می شود . دراین روش ، پیام ها یا اطلاعات به صورت منظم کدگذاری و به نحوی طبقه بندی می شوند . هدف غالب تحلیل محتوا ها ، پاسخ گویی به سؤالاتی است که با مواد مورد تجزیه و تحلیل ارتباط مستقیم دارند . غالباً تحلیل محتوا به منظور توصیف به کار برده می شود ، این روش برای هر شکلی از ارتباطات انسانی به کار برده می شود ( دلاور ، ۱۳۹۰، صص ۲۷۸ – ۲۷۵ ) . به طور کلی بر اساس روش ، تحقیقات علمی را می توان به پنج گروه تقسیم کرد که عبارتند از : تحقیقات تاریخی ، توصیفی ، همبستگی ، علّی و تجربی ( حافظ نیا ، ۱۳۸۹ ، صص ۶۳ – ۵۸ ). در تحقیقات توصیفی محقق به دنبال چیستی و چگونه بودن موضوع است و وضع موجود را بررسی کرده و در صورت لزوم ارتباط بین متغیرها را بررسی می نماید . در تحقیقات توصیفی – تحلیلی محقق علاوه بر تصویر سازی آنچه هست به تشریح و تبیین دلایل چگونه بودن و چرایی وضعیت مسئله و ابعاد آن می پردازد . در تحقیق توصیفی تحلیل محتوا به منظور توصیف عینی و کیفی محتوای مفاهیم ، متن ها ، پدیده ها و فضاها به صورت نظام دار انجام می شود . محقق در چنین تحقیقی به دنبال تجزیه و تحلیل و توصیف مطالب است ( حافظ نیا ، ۱۳۸۹ ، صص ۷۶ – ۶۹ ) . روش تحلیل محتوا ، روشی است که در راه استنتاج منظم و عینی ویژگی های خاص یک متن به کار می رود ودر بردارنده شناخت و برجسته سازی محورها و خطوط اصلی یک متن با هدف فراهم آوردن تحلیلی توصیفی و ارائه واقعیت در سطح یا عمق یا تحلیل علّی و مانند آن است ( بهشتی ، ۱۳۸۶، ص ۴۲) . سه روش تجزیه و تحلیل داده ها عبارتند از : کیفی ، کمّی و فضایی . روش تجزیه و تحلیل کیفی : چون داده های بسیاری از تحقیقات علمی کمّی نبوده ، جنبه آماری ندارند ، معیار و مبنای دیگری غیر از روش های آماری باید برای تجزیه و تحلیل آنها به کار رود . این مبنا و معیار در تجزیه وتحلیل های کیفی مشخصاً عقل ، منطق و تفکّر و استدلال است ؛ یعنی محقق با بهره گرفتن از عقل و منطق و اندیشه باید اسناد ، مدارک و اطلاعات را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد و حقیقت و واقعیت
را کشف و درباره ی فرضیه ها اظهار نظر نماید . البتّه استدلال عقلانی ، منطق و تفکّر معیار هایی نیستند که تنها به کار تحقیقات کیفی بیایند ، بلکه در هر نوع تحقیق عملی به کار می روند و محقق ناگزیر است روش هاو نتایج به دست آمده را با آنهامحک بزند و اگر احساس کند روش آماری نتیجه ای داده که با عقل و منطق جور در نمی آید ، باید نتایج روش آماری را کنار گذارد و به عقل و منطق بها بدهد ؛ زیرا تجزیه و تحلیل ، ترکیب و تجرید و تعمیم کار عقل است ( حافظ نیا ، ۱۳۸۹ ، ص ۲۶۸ ) . در تحقیق حاضر با روش توصیفی- تحلیلی داده ها تجزیه و تحلیل می شوند .
۳ – ۴- روش و ابزار گرد آوری اطلاعات
روش های گرد آوری اطلاعات به طور کلی به دو دسته کتابخانه ای و میدانی تقسیم می شوند . این روش ها در دو فضای واقعی و مجازی قابل انجام و کاربرد می باشند . روش های فضای واقعی ، همان روش های سنتی است که محقق با بهره گرفتن از روش های کتابخانه ای و یا میدانی به جمع آوری اطلاعات می پردازد . روش های مجازی روش جدیدی است که با توسعه شبکه های اینترنت و فناوری اطلاعات در اختیار پژوهشگران قرار دارد و آنها می توانند روش های کتابخانه ای و میدانی سنتی را برای گرد آوری اطلاعات در فضای مجازی و اینترنت مورد استفاده قرار دهند ( حافظ نیا ، ۱۳۸۹، ص ۱۹۳ ).
در تحقیق حاضر ، پس از انجام مطالعات کتابخانه ای و استخراج مطالب مورد نظر ، کار مهم و اساسی مقوله بندی و طبقه بندی آنها در چهار چوب فصول پیش بینی شده در تحقیق انجام شد که این خود دقّت نظر و توجه ویژه ای را می طلبد . سپس توصیف و تحلیل آنها انجام خواهد گرفت . همان گونه که ملاحظه می شود به دلیل ماهیت موضوع مورد بررسی و منابع مورد استفاده برای جمع آوری اطلاعات در این تحقیق پای مباحثی چون جامعه آماری ، حجم نمونه ، شیوه نمونه گیری و شیوه های آماری جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات در میان نخواهد بود .
گرد آوری اطلاعات در تحقیق حاضر از طریق منابع کتابخانه ای بوده ، که اطلاعات را جمع آوری و تحلیل و تبیین کرده و مراحل انجام آن به شرح زیر است :
۱ – جمع آوری اطلاعات
۲- دسته بندی اطلاعات
۳ – شرح و تفسیر اطلاعات
۴ – تجزیه و تحلیل اطلاعات
۵ – استنتاج و نتیجه گیری
فصل چهارم
یافته های تحقیق
۴-۱- مقدمه
یکی از خصوصیات عام انسانی خرد ورزی است . به کار گیری و شکوفا کردن نیرویی که نخستین آفریده جهان هستی است ، شناخت کنه و حقیقت این مخلوق اول ، برای انسان امکان پذیر نیست . امّا از طریق ویژگی ها و علائم آن می توان این پدیده را تعریف کرد . عقل همان فهم و شعوری است که انسان را در سختی ها و تاریکی ها راهنمایی می کند و راه درست را از نادرست به او می شناساند . آفریدگار دانای حکیم پیش از آن که سرشت آدمی را به هم آمیزد ، بهترین هدیه خویش را با ارزانی داشت . این هدیه بسان چراغی فروزان در فرا روی آدمی ، تابناک است و اگر انسان بخواهد به راه راست رهنمون شود ، بایسته است که لحظه ای از روشنایی خرد غافل نباشد .
خرد ، ارزشمندترین سرمایه پنهانی بشر است که بنیان های زندگی را نیرومند می سازد و به گاه زور آزمایی ، به شمشیری برّنده می ماند که هیچ گاه طعم تلخ شکست را نچشیده است .اگر انسان از این موهبت الهی به شایستگی استفاده کند ، ارزش و مقام خویش را برتری داده است و در دنیا و آخرت سر بلند است ؛ چرا که ارزش اعمال در روز واپسین به رتبه و درجه عقل هر کس بستگی دارد . هر قدر بهره بیشتری از این نعمت ، عاید انسان شود ، سر فرازی و سربلندی بیشتری نیز در آخرت نصیب او می گردد .
عواطف و هیجانات یکی از مهم ترین ساحت های وجودی انسان است که چیستی و کار کرد آن ، به میزان اهمّیتش دچار ابهام و پیچیدگی است . رقیب اصلی ساحت عاطفی در انسان ، بعد شناختی و عقلانی اوست . عواطف و هیجانات هم به لحاظ توصیفی و هم به لحاظ هنجاری ، از جایگاهی فروتر نسبت به حوزه عقلانیت برخورداردند . از همین رو ، خصلت عاطفی بودن از جمله ویژگی های مشترک انسان و حیوان دانسته شده است .

• اطمینان از افشائ به موقع و صحیح اطلاعات شرکت از جمله موقعیت مالی ،عملکر ،مالکیت .

 

• راهنمایی استراتژیک شرکت ،نظارت موثر مدیریت بوسیله هیات مدیره ،پاسخگویی هیات مدیره در مقابل شرکت و سهامداران .

 

مرکز موسسات خصوصی بین المللی بعضی از اهداف اصلی حاکمیت مناسب را به صورت زیر فهرست کرده است (مگی ۲۰۰۹) :

 

• کاهش ریسک

 

• برانگیختن عملکرد

 

• بهبود دسترسی به بازار های سرمایه

 

• ارتقا قابلیت عرضه کالاها و خدمات

 

• افشا و پاسخگویی اجتماعی

 

حاکمیت شرکتی برای ذینفعان ، سرمایه گذاران ، اعتبار دهندگان ،هیت مدیره ،مدیریت و کارکنان و همچنین صنایع و بخشهای اقتصادی می تواند مفید باشد .حاکمیت شرکتی مناسب با حل تضاد منافع ، به ذینفعان کمک می کند ،عملکرد شرکت را بهبود می بخشد و بازده مناسبی از سرمایه گذاری را برای سهامداران ایجاد می کند .مزایای بدست آمده از حاکمیت شرکتی به صورت مستقیم (گردش بهتر سرمایه و دستیابی به هزینه پایین تر سرمایه) و غیر مستقیم (اعتبار و فرصت های سرمایه گذاری بیشتر ) می باشد .

شرکت های دارای حاکمیت مناسب از سیستم های قانونی قوی ،تخصیص منابع کارا ، ثبات مالی و اقتصادی و نرخ رشد ملی و جهانی برخوردارند ،حاکمیت شرکتی یک عنصر اساسی در افزایش اعتماد سرمایه گذار ،ارتقا حس رقابتی و در نهایت بهبود رشد اقتصادی است.البته این فرایند ساده ای نیست .مزایای حاکمیت شرکتی در بلند مدت ظاهر می شود و هزینه کوتاه مدت بر شرکت تحمیل می کند .مدیران اجرایی که بر نتایج کوتاه مدت تمرکز می کنند تنها این هزینه ها را می بینند نه مزایای آن را ، بنابراین باید انگیزه ای در مدیریت برای اجرای اهداف حاکمیت شرکتی ایجاد شود این اهداف شامل ایجاد فرهنگ اخلاقی و مطیع قانون بودن شرکت ،تشکیل حسابرسی داخلی موثر که بر مدیریت بر امور مالی و عملیاتی نظارت کند .(نبوی۱۳۸۹ –ص۲۳)
چارچوب حاکمیت شرکتی باید با کنترل و بررسی عملکرد شرکت ها به توسعه بازارهای شفاف و کارا کمک کند. با حاکمیت قانون سازگار باشد و تقسیم بندی مسئولیت ها را بین سازمان های مختلف مسئول سرپرستی نظارت و اجرا ^[۲۶] به روشنی شرح دهد.
الف- درتدوین چارچوب حاکمیت شرکتی باید به تأثیر کلی این چارچوب بر عملکرد اقتصادی، انسجام بازار، انگیزه هایی که برای فعالان بازار ایجاد می کند و پیشبرد بازارهای شفاف و کارا توجه شود.
ب- الزامات قانونی و نظارتی مؤثر بر رویه های حاکمیت شرکتی درهر کشور باید سازگار با حاکمیت قانون، شفاف و قابل اجرا باشد.
ت- تقسیم مسئولیت ها بین سازمآن های مختلف مسئول در هر کشور باید به روشنی شرح و بسط داده شود و متضمن خدمت به منافع عمومی باشد.
ث- سازمان های مسئول سرپرستی، نظارت و اجرا باید از اختیارات، انسجام و منابع لازم جهت ایفای وظایف خود به صورت حرفه ای و بی طرفانه برخوردار باشند. در ضمن احکام آن ها باید به هنگام وشفاف بوده و به تفضیل بیان شود.
نقشهیاتمدیرهدرکنترل شرکت ها
به زبان ساده، هیات مدیره به گروهی از افراد که قانونی در حاکمیت سازمان مسئول هستند، گفته می شود. هیات مدیره به عنوان جزء اصلی راهبری شرکتی در کنار سهامداران و مدیریت عامل نقش عمده‌ای را در برابر ذی‌نفعان بر عهده دارد. هیات مدیره با بهره گرفتن از قدرت قانون از طریق استخدام، اخراج و جبران گروه‌های مدیریت سازمان مقدمات کنترل مدیریت را فراهم می‌سازد. ترکیب هیات مدیره به عنوان ابزاری کنترلی در شرکت تعیین کننده قدرت هیات مدیره است لذا ترکیب هیات مدیره عامل مهمی در تبیین توانایی اعضا برای انجام وظایف و کمک به عملکرد شرکت می باشد (زهرا ، ۱۳۷۹، ۳۳۴-۲۹۱).
حقایق حاکی از آن است که در شرکت‌ها، مدیران بیشتر دنبال منافع خود بوده‌اند تا منافع ذی‌نفعان. برای حل این مشکل، دو راه حل وجود دارد: اول آنکه جهت تشویق مدیران به انجام رفتار مورد انتظار، برای ایشان پاداش و انگیزاننده در نظر گرفته شود، دومین روش، قدرتمندسازی هیات مدیره به گونه‌ای است که بتواند نظارت شایسته‌ای روی عملکرد مدیران داشته باشد. این روند فرصت طلبی مدیران، همراه بود با روند جانبی نظارت بیشتر از جانب سهامداران که با این کار خود، در واقع یک رژیم حاکم مطلقه را به وجود آورده بودند. حرکتی که درعمل انجام گرفت این بود که هیات مدیره به مدیریت عامل نزدیک شد، به گونه‌ای که درحقیقت به صورت شریک استراتژیک مدیریت درآمد. این شراکت استراتژیک هیات مدیره با مدیریت، برنامه‌ریزی استراتژیک، مدیریت ریسک و اجرا، تصمیم‌گیری بهتر و راندمان بالاتر شرکت را به ارمغان آورد. این تعامل دو طرفه موجب شد که عمل نظارت راحت‌تر صورت گرفته و حالت افراطی نظارت که از جانب سهامداران صورت گرفته بود، از بین رفته و این نظارت تعدیل شود. همچنین این فرایند موجب از میان برداشته شدن یک سری مقررات دست و پا گیر واضافی و نیز کاهش یافتن نظارت مؤسسات سرمایه‌گذاری شد. وظایف و مسئولیت‌های اصلی هیئت مدیره را بدین‌گونه می‌توان برشمرد: (حساس یگانه ،۱۳۸۸)

 

• تصمیم‌گیری در مورد هدف و وظیفه سازمان

 

• تأمین شرایط بقای سازمان

 

• انتخاب و انتصاب مدیر اجرایی ارشد

 

• حمایت از مدیر اجرایی و نظارت بر عملکرد او

 

• برنامه‌ریزی مؤثر سازمانی و حاکمیت بر سازمان تحت قوانین دولتی

 

• تأمین منابع کافی و مدیریت مؤثر آن

 

• طرح و نظارت روی برنامه‌ها و خدمات سازمان

 

• ارتقای افکار عمومی نسبت به سازمان با پاسخگو بودن

 

• عملکرد به عنوان شورای عالی استیناف

 

• ارزیابی عملکرد خود هیات مدیره

 

هیات مدیره شرکت، به عنوان نهاد هدایت کننده‌ای که نقش مراقبت و نظارت بر کار مدیران اجرایی را به منظور حفظ منافع مالکیتی سهامداران بر عهده دارد (مکرمی،۱۳۸۲،۳۲). به نظر می رسد که رمز موفقیت شرکت در گرو هدایت مطلوب آن است به گونه‌ای که می‌توان ادعا کرد که راز جاودانگی شرکت های معروف و خوشنام در برخورداری آن ها از یک هیات مدیره موثر و کارا نهفته است. هیات مدیره شرکت قلب آن محسوب میشود پس باید همواره سالم و شاداب باشد و خوب تغذیه شود بنابراین بروز نشانه‌های خستگی، کمبود انرژی، بی‌علاقه‌گی و ضعف عمومی در عملکرد هیات مدیره به همان اندازه برای درستی و صحت عملیات بدنه شرکت لازم است که جریان آزاد و دائم خون برای تندرستی و سلامت بدن انسان مورد نیاز می باشد با بهره گرفتن از متون گوناگون شرایط زیر برای اثر بخشی هیئت مدیره توصیه می‌گردد:(نبوی چاشمی ۱۳۸۹،ص۳۴-۳۸)

 

• جلسات هیات مدیره باید به صورت منظم بر گزار گردد.

 

• در هیات مدیره باید توازن قوای مطلوبی برقرار باشد.

 

• نباید اجازه داده شود که یک شخص خاص بر جلسات هیات مدیره و فرایند تصمیم‌گیری در آن مسلط شود.

 

• اعضای هیات مدیره باید با بلند نظری به پیشنهادهای اعضای دیگر توجه کنند.

 

• اطمینان متقابل در بین اعضای هیات مدیره باید در سطح بالایی قرار داشته باشد.

 

• اعضای هیات مدیره باید دارای صفات عالی اخلاقی و درجه والایی از درستکاری راستی و امانتداری باشند.

 

• بین اعضای هیات مدیره باید روابط قوی و ارتباط‌های موثری وجود داشته باشد.

 

• هیات مدیره باید مسئولیت صورت‌های مالی را برعهده گیرد.

 

• اعضای غیر موظف وهیات مدیره بایددارای دیدگاه مستقلی باشند.

 

• هیات مدیره باید آمادگی پذیرش افکار و راهبردهای جدید را داشته باشد.

 

• اعضای هیات مدیره نباید در مقابل تغییر و تحولات سازنده مقاومت کنند.

 

• هیات مدیره باید دارای درک عمیقی بوده و از ماهیت پویایی برخوردار باشد.

 

• هیات مدیره باید ریسک‌های ذاتی مربوط به فعالیت‌های تجاری را بشناسد.

بهبود عملکرد عملیاتی : همچون کیفیت بالاتر افزایش بهره وری ، زمان پیشبرد کوتاهتر ، استفاده بهتر از تجهیزات ، افزایش خروجی ها و سود بیشتر .
کسب مهارتهای جدید : انتخاب تامین کنندگانی که دارای توانمندیهای فنی برجسته هستند ، اهرم و عاملی است که با افزایش مهارت و دانش در هر دو شرکت سبب افزایش مزیت رقابتی و برتریهای فنی آنها می گردد .
شتاب بخشیدن به توسعه : از طریق بهره برداری و نفوذ در سیستمها ، فرآیندها و توانمندی توسعه یافته تامینکننده ( نگاه به برونسپاری به عنوان یک رویکرد یادگیری و الگوگیری ) .
دسترسی به خدمات جدید : دستیابی به خبرگی ، مهارتها و تکنولوژیهایی که دستیابی به آنها از طریق دیگر غیر ممکن یا دشوار است .
بهبود خدمات مشتری
بهبود مدیریت و کنترل
بهبود مدیریت زمان : صرفه جویی در وقت برای انجام فرآیندهای داخلی سازمان

بهبود مدیریت ریسک : کاهش ریسک از طریق شریک شدن با یک واحد دیگر در محیط تجاری نامطمئن
کسب ایده های نوآورانه : برونسپاری اجازه می دهد تا سازمان ، نوآوریها و ایده های سازمانهای دیگر را در تبادل با آنها فرا گرفته و از آنها در ارزش افزایی محصولات جدید و رضایتمندی مشتری نهایی بهره گیرد .
کاهش هزینه ها
ارتقاء سطح خدمت
عدم توانایی کارکنان
تمرکز بر شایستگیهای محوری
اجتناب از سرمایه گذاری جدید
شکل۴- ۲ : دلایل حرکت به سمت برونسپاری ( Vincke , 1992 )
۲-۸-۲-دلایل مرتبط با امور مالی و هزینه ها : این دلایل عبارتند از :
کاهش هزینه ها و قیمت تمام شده محصولات : به واسطه دستیابی به تامین کننده با عملکرد بهتر و ساختار هزینه های پایین تر .
ایجاد نقدینگی : ایجاد نقدینگی با واگذاری داراییها به تامین کننده یا کاهش سرمایه گذاری در داراییها و آزادسازی منابع برای اهداف دیگر
تغییر هزینه های ثابت به متغیر : در مورد برخی فعالیتها و وظایف ، برونسپاری منجر به افزایش توانایی شرکت در مدیریت بر هزینه ها می شود ( Buczkowski , 2003 ) .
۳-۸-۲- دلایل مرتبط با نیروی انسانی : شامل مواردی از قبیل بهره مندی از خبرگی نیروی انسانی متعلق به پیمانکاران ، متمرکز کردن توان و تعهد افراد بر فعالیتهای محوری ، کوچک سازی سازمان و … می شود .
برخی از این موارد ممکن است همزمان مطرح باشند . بطور کلی این موارد می توانند سود برونسپاری را نشان دهند. موارد نامبرده نه تنها سود ناشی از برونسپاری را در کاهش هزینه نشان می دهند بلکه در برخی موارد ممکن است اهمیت آنها مهم تر از کاهش هزینه ها باشد .
در مورد علل برونسپاری باید به چند نکته توجه داشت :
اول آنکه هدف از برونسپاری ، آزاد شدن از انجام فعالیتهای ناخوشایند نیست ، بلکه دستیابی به نتایج ( وضعیت ) بهینه است . مدیرانی که فعالیتهای یک بخش از شرکت را برونسپاری می کنند ، مناسب است تا تجربیات و خبرگی های فنی مربوط به کار برونسپاری شده را برای نظارت و مدیریت بر تامین کننده در خود حفظ کنند .
هر سازمان بسته به شرایط خود، دلایل خود را برونسپاری دارد، اما مهم این است که علت روی آوردن به این رویکرد مشخص شده و منافع مورد انتظار، تعیین گردیده باشد.
نکته آخر این که اگر برونسپاری به درستی مورد استفاده قرار گیرد، ابزار بسیار قدرتمندی برای سازمان است. همچنین اگر برونسپاری بدرستی انجام نشده یا بیش میزان مناسب صورت گیرد، می تواند مضرات جبران ناپذیری برای سازمان بدنبال داشته باشد.

منافع حاصله
میزان برونسپاری
شکل۵-۲ : ارتباط بین میزان برونسپاری و منافع حاصله ( Benn , 2003 )
۹-۲- برونسپاری چیست؟
حال که ضرورت و دلایل برونسپاری بیان شد، به تبیین مفهوم آن می پردازیم. برونسپاری عبارت است از:
واگذاری برخی فعالیتهای تکراری و متناوب داخلی و نیز اختیارات تصمیم گیری شرکت ، به پیمانکاران خارج از آن در قالب یک قرارداد یا تفاهم نامه . مفهوم این عبارت ، این است که نه تنها خود فعالیتها واگذار می گردند ، بلکه غالباً عوامل تولیدی و اختیارات تصمیم گیری مرتبط با آن نیز واگذار می گردند .
یک تصمیم تجاری آگاهانه و مبتنی بر تفکر برای انتقال کار داخلی به یک تامین کننده خارجی .
باید توجه داشت که برونسپاری مترادف با کوچک سازی نیست ؛ چرا که با شناسایی شایستگیهای محوری ممکن است نیاز باشد در این سطوح ، تعداد کارکنان افزایش یابند .
برونسپاری ، در عمده ترین شکل خود اشاره به خرید محصول و خدمات دارد که قبلا در شرکت ساخته یا فراهم می شود . اما این تفکر در شرکتهای گوناگون مشاهده می شود که برونسپاری به خرید هر نوع خدمت صرفنظر از اینکه قبلاً توسط شرکت انجام می شده یا خیر اشاره دارد . تعریف دیگر برونسپاری چنین است :
دادن حق الزحمه برای تدارک خدمات به سازمانی دیگر، بجای آنکه خود سازمان به ارائه آن بپردازند^[۱۲].
بر اساس تعریف دیگر ، برونسپاری یا پیمان سپاری به خارج از سازمان ، عبارت از :
تلاشی است در جهت غلبه بر مشکلات مالی سازمانها و افزایش بهره وری و کارایی آنها^[۱۳].
تعریف زیر در ارتباط سازمانها با یکدیگر در مورد برونسپاری ارائه شده است :
برونسپاری کاری است که سازمانی برای سازمان دیگر انجام می دهد و به تدریج نوعی زنجیره مشارکت را در انجام فعالیتهای سازمانی ایجاد می کند^[۱۴].
در تعاریف دیگری ، داریم :
برونسپاری مستلزم انتقال قابل ملاحظه ای از اختیارات مدیریتی است که به سازمان و موسسه دیگری واگذار می شود و نباید با خرید خدمات از یک موسسه تامین کننده بیرونی تعریف شود .
برونسپاری ، یک فرایند ارتباطی است که در یک سوی آن ، سازمان برونسپار ( کارفرما یا خریدار) و در سوی دیگر آن تامین کننده ( پیمانکار یا فروشنده ) قرار دارد و حلقه واسط بین این دو ، فعالیت مورد نظر برای واگذاری است .
لذا می توان اجزای اصلی تشکیل دهنده برونسپاری را سه جزء زیر نامید :
خریدار(واگذارنده)^[۱۵]
تامین کننده(تدارک کننده)^[۱۶]
فعالیت مورد برونسپاری
۱۰-۲- دلایل بررسی برونسپاری
بهبود مزیتهای تجاری ، مهمترین انگیزه و عامل برای اقدام به برونسپاری محسوب می شود . تیس و چسبروگ^[۱۷] به این نکته اشاره دارند که آن دسته از شرکتهایی که شراکتهای خود را با تامین کنندگان بیرونی توسعه می دهند ، قادرند توان و امکانات نیروی بازار را برای تولید ، بازاریابی ، توزیع و پشتیبانی محصولاتشان به شکلی که شرکتهای کاملاً یکپارچه قادر به الگو برداری از آنها نباشد ، مهار کرده و بکار گیرند . با تغییرات سریع تکنولوژیکی ، شرکتها برای حفظ مزیت رقابتی شان نیاز به نوآوری ، انعطاف پذیری و استراتژی تجاری حساب شده و منطقی خواهند داشت ( Hood , 1997 ) .
شراکت استراتژیک با تامین کنندگان زبده(بویژه در کلاس جهانی)، مزیتهای شرکت را بالا می برد؛ زیرا علاوه بر اینکه به شرکت اجازه می دهد تا نوآوریها و ایده های سازمانهای دیگر را در تبادل با آنها فرا گیرد، انعطاف پذیری آن را برای مواجه شدن و پاسخگویی بهتر به تغییر شرایط بازار، تقاضای محصولات و تکنولوژی بالا خواهد برد.

شکل۶-۲ : پیوستار برونسپاری ( Robinson , 2003 )
تجربه نشان داده که اقدام به تحلیل گزینه های امکان پذیر برونسپاری ، چهار فایده و نتیجه برای شرکت دارد:

۱ ) دلیریوم^[۳۲] :
این اختلال بسیار شایع می­باشد و بیمار در حالت بیماری قادر به تشخیص واقعیت از خیال نیست و معمولآ دچار توهم یا افکار هذیانی شده و رفتارهای خشونت­آمیز ممکن است از او سر بزند و در وضعیت بهبودی یا روشن­، هوشیاری وی بهبود یافته و بر واقعیت آگاهی نسبی یا کامل پیدا می­ کند. این اختلال بسته به علت بروز آن که می ­تواند هم ناشی از فیزیولوژیک مستقیم یک بیماری طبی، ناشی از مسمومیت با مواد، ناشی از ترک مواد و یا دیگر علل باشد تقسیم ­بندی می­ شود (صابری و محمدی، ۱۳۸۴، ص ۳۰).
۲ ) دمانس^[۳۳] :
این عارضه پیشرونده منجر به بروز اختلال در حافظه بیمار می­ شود. انواعی از دمانس برگشت­پذیر می­باشد از جمله دمانس ناشی از ضربه، ناشی از کم کاری تیروئید و… همچنین دمانس ممکن است سیر نوسانی داشته باشد و با دوره­ های بهبودی نسبی همراه باشد (همان، ۱۳۸۴، ص۳۱).
«در این بیماری به دلایل زیر ارتکاب اعمال مجرمانه افزایش می­یابد:
۱ – اختلال در قوه قضاوت بیمار منجر به تکانه­های منحرفانه می­ شود.
۲ – توانایی فرد برای ارزیابی و رعایت مقررات و رفع نیازهای اجتماعی دچار اختلال می­ شود.

۳ – تحریک­پذیری بیمار منجر به حملات خشم و عصبانیت می­ شود.
۴ – اضطراب، بدبینی و عدم اطمینان به دیگران منجر به اشتباه و قضاوت نادرست از اعمال دیگران شده و زمینه را برای رفتارهای خشونت­آمیز فراهم می ­آورد» (کاوه، ۱۳۹۱، ص ۲۹۲).
۳ ) اختلالات فراموشی^[۳۴] :
اختلالات فراموشی معمولآ ناشی از ضربه، استرس و هیجان شدید و یا بدنبال مصرف دارو یا نوعی ماده شیمیایی و یا ناشی از کهولت سن می­باشد و به سبب آن حافظه و توانایی تشخیص در فرد بیمار مختل می­ شود (صابری و محمدی، ۱۳۸۴، ص ۳۱).
نکته لازم به ذکر پیرامون این بحث این موضوع می­باشد که «اختلال دماغی از نظر حقوقی مترادف با اختلال مشاعر است که معمولآ مزمن بوده و با ضعف و سستی مشاعر و اراده همراه می­باشد، بدین ترتیب اختلالات شدید شناختی از جمله دلیریوم و دمانس در صورت شدت اختلال در کنترل مشاعر و حافظه در بیماران، منجر به رفع مسئولیت کیفری از مجرم بیمار خواهد شد» (گودرزی و کیانی، ۱۳۸۷، ص ۳۳۹).
بند سوم . اختلالات روانی ناشی از یک اختلال طبی کلی
این اختلالات شامل اختلال کاتاتونیک ناشی از یک اختلال طبی (کاتاتونی به معنی بی­حرکتی و یا برعکس تحرک فوق العاده و بی­هدف می­باشد که مستقیمآ نتیجه تآثیر یک اختلال طبی است) و تغییر شخصیت ناشی از یک اختلال طبی به معنی آشفتگی شخصیتی مستمر است که نشان دهنده تغییر از الگوی شخصیتی قبلی شخص می­باشد (اختلال سایکوز ناشی از ضربه در این پژوهش، یکی از زیرمجموعه­های این اختلال می­باشد).
از نظر حقوقی زوال عقل به علت­های متعددی از جمله ضربه، مصرف مواد و … می ­تواند ایجاد شود که باعث ایجاد حالت ضعف و از دست دادن نیروهای شعوری و ادراکی است، بدین ترتیب تمام اختلالات روانی که ناشی از یک بیماری طبی عمومی از جمله ضربه و یا تصلب شرائین و… باشند در صورتی که باعث ارتکاب جرم شوند باعث رفع مسئولیت کیفری از بیمار خواهند شد (گودرزی و کیانی، ۱۳۸۷، ۳۴۲).
بند چهارم : اختلالات روانی ناشی از مواد یا الکل
در طبقه بندی انجمن روانپزشکان آمریکا ترکیباتی که باعث ایجاد تغییرات در فعالیت مغزی می­شوند به عنوان ” مواد ” بیان می­شوند. شیوع سوء­مصرف مواد و الکل در اغلب نقاط دنیا بالاست و هزینه­ های زیادی را برای درمان و بازتوانی افراد و همچنین اختلال در عملکرد اجتماعی-اقتصادی بر جوامع مختلف تحمیل می­ کند. توام شدن سوء مصرف داروهای غیرقانونی با اختلالات روانشناختی روند درمانی را نیز پیچیده­تر نموده و همچنین هزینه­ های گزافی را به سیستم بهداشتی جوامع وارد می­سازد. «آمارها نشان می­ دهند که ۳۵ تا ۶۰درصد سوء مصرف کنندگان مواد واجد ملاکهای تشخیصی اختلال شخصیت ضداجتماعی و رفتارهای سایکوپات هستند و نزدیک ۴۰% این افراد ملاک های افسردگی اساسی را نیز دارا می­باشند» (بیگدلی، رضاعی و رحیمیان بوگر، ۱۳۹۱، ص ۹۴-۹۵).
اختلالات ناشی از مواد (که عمومآ به سایکوز ناشی از مواد شناخته می­شوند و در این پژوهش نیز به این عنوان مورد بررسی قرار گرفته­اند) شیوع بسیار بالایی دارند و عوارض زیادی نیز ایجاد می­ کند که در جرم­زایی بسیار مؤثر می­باشد؛ «طبق تحقیقات در آمریکا حدود ۵۰درصد موارد ارتکاب قتل که به طور متوسط حدود ۲۵۰۰۰مورد در سال می­باشد به مواد مخدر رابطه پیدا می­ کند» (کاپلان و سادوک، ۲۰۱۰، ص ۱۲۴). سوء­مصرف مواد یکی از عوامل تسهیل کننده جرم محسوب می­ شود، یک فرد معتاد تحت تآثیر مواد مخدر یا الکل با سهولت بیشتری قوانین اجتماعی را زیر پا می­ گذارد و در زمان مواجهه با تآثیرات ناشی از مواد ممکن است برای ارتکاب هر جرمی آمادگی داشته باشد.
دکتر دوگریف معتقد است: «استعمال مواد مخدر به تدریج سبب ایجاد نوعی شخصیت ثانوی و مصنوعی ولی محکم در فرد معتاد شده که به مرور جایگزین شخصیت قبلی وی می­ شود، اعتیاد اراده و درک بیمار را تضعیف می­ کند به نحوی که در زمان نیاز به ماده مخدر جان خود و دیگران را به خطر می­ اندازد و تحت تآثیر این نیاز، خود را تسلیم هر نوع عملی می­سازد (همان، ۲۰۱۰، ص ۱۳۰)» و در نوجوانان نیز نیاز به تهیه پول برای خرید مواد آنها را به دزدی از خانه و سپس به رفتارهای بزهکارانه جدی­تر سرقت و خودفروشی وادار می­سازد.
مواد رایج برای ایجاد اختلالات :
الف ) مواد افیونی: این مواد شامل ترکیبات تریام و داروهای مصنوعی دیگر نظیر مورفین، هروئین، متادون، کدئین و … می­باشد.
ب ) آمفتامین­ها: این گروه از داروها برای درمان اختلالات توجه، افسردگی­های شدید و … بکار می­روند، اما در سالهای اخیر با دستکاری فرمول این ماده ترکیباتی را ساختند که اثرات افزایش اعتماد بنفس، فعالیت و انرژی مفرط همراه با اثرات توهم­زایی داشته و با نام قرص ” اکس ” شهرت دارد.
ج ) کوکائین: یکی از اعتیادآورترین مواد می­باشد، این ماده یک داروی کمک بیهوشی، محرک و نئشه­آور بوده و با یکبار مصرف امکان وابستگی شدید را به دنبال دارد. این ماده و سایر محرک­ها باعث اثراتی همچون ایجاد سرخوشی، پرتحرکی، بیش­فعالی و همچنین موجب ایجاد پندارهای کجروانه و توهمات بینایی و شنوایی نیز می­ شود (ضرغامی، ۱۳۸۱، ص ۱۷۳).
د ) حشیش: به دنبال مصرف این ماده سوء­ظن مفرط، انزواطلبی، اختلال در قضاوت و ارزیابی و در برخی موارد توهم و افکار هذیانی ایجاد می­ شود (صابری و محمدی، ۱۳۸۴، ص ۲۰۲-۲۰۰).
انواع اختلالات مربوط به مواد مخدر و الکل شامل:
الف) اختلالات اختصاصی مربوط به مواد و الکل:
شامل اختلالات مربوط به اثرات مستقیم بر مغز (شامل مسمومیت با الکل یا مواد، ترک، دلیریوم ناشی از ترک و توهم­زدگی)، اختلالات مربوط به رفتارهای وابسته (سوء­مصرف و وابستگی) و یا اختلالات دارای تآثیر مستمر (شامل اختلالات فراموشی و دمانس) می­باشد (کاپلان و سادوک، ۲۰۱۰، ص ۱۴۰).
ب) اختلالات مربوط به وابستگی و سوء­مصرف مواد:
وابستگی به معنای یک الگوی اجباری مصرف می­باشد که عبارت است از وجود آشفتگی در حداقل سه زمینه عمده مرتبط با مواد که طی مدت ۱۲ماه رخ می­دهد؛ این زمینه­ ها شامل تحمل (به دو صورت نیاز به افزایش مقدار ماده برای رسیدن به مسمومیت یا تآثیر دلخواه و یا کاهش قابل ملاحظه اثرات ماده با مصرف مداوم مقادیر یکسان از آن تعریف می­ شود) یا ترک آن، صرف مقدار زیادی وقت برای مصرف آن، ادامه مصرف علیرغم پیآمدهای سوء جسمی و روانی و … می­باشد.
«سوء­مصرف الکل و مواد زمانی مطرح می­ شود که الکل و مواد در وضعیت­های فیزیکی خطرناک (مثلآ حین رانندگی) مصرف شده باشد و عبارت است از بروز عواقب منفی ناشی از مصرف مکرر مواد و الکل» (صابری و محمدی، ۱۳۸۴، ص ۳۲). در قانون مجازات اسلامی در کشور ما نوشیدن الکل جرم محسوب شده و کیفر حد در موردش اجرا می­ شود. همچنین طبق ماده ۱۵۳ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲: “مستی و بی­ارادگی حاصل از مصرف اختیاری مسکرات، مواد مخدر، روان­گردان و نظایر آنها مانع مجازات نیست، مگر آنکه ثابت شود مرتکب حین ارتکاب جرم به طور کلی مسلوب الاختیار بوده است لیکن چنانچه ثابت شود مصرف این مواد به منظور ارتکاب جرم یا با علم به تحقق آن بوده است و جرم مورد نظر واقع شود به مجازات هر دو جرم محکوم می­ شود “.
نکته قابل ذکر در این بحث این است که «غالبآ اختلالات مرتبط با مصرف مواد، همپوشانی نسبتآ بالایی با سایر اختلالات روانی دارند؛ تحقیقات نشان می­ دهند که حدود نیمی (۴۷%) از کسانی که تشخیص می­بارگی یا مصرف مواد برایشان صادر شده از اختلال شخصیت ضداجتماعی بیش از همه اختلالات روانی و پس از آن از اختلالات افسردگی، اسکیزوفرنی و اختلال دوقطبی نیز رنج می­برند» (ضرغامی، ۱۳۸۱، ص ۱۷۴).
بند پنجم . اختلال اسکیزوفرنی^[۳۵] و سایر اختلالات سایکوتیک
اختلال روانی اسکیزوفرنیا یکی از بیماری­های شدید و عمیق روانشناختی می­باشد که بر فکر، ادراک و خلق تآثیر می­ گذارد و حدود ۱درصد از جمعیت جهان به این بیماری مبتلا هستند. در این بیماران فعالیت ذهنی و روانی دستخوش تغییر شده و در موارد حاد بیماری فعالیت­های هیجانی، رفتاری و فکری عملکرد طبیعی خود را از دست می­ دهند. عوامل ادراکی که ممکن است شامل دیدن یا شنیدن باشد دیگر وجود خارجی نداشته و در موارد حاد بیماری، قادر به درک واقعیات که از دید انسانهای سالم جزء بدیهیات می­باشد نیستند (ملکوتی، متقی پور و فرزادی، ۱۳۸۸، ص ۴۴-۴۶).
اختلال روانی اسکیزوفرنی در صورتی که به صورت دائم و مستمر وجود داشته باشد نمونه بارز جنون در قانون محسوب شده که در صورت ارتکاب جرم توسط بیمار باعث سلب مسئولیت کیفری از او می­ شود (حکمت، ۱۳۷۰، ص۷۶ ).
این اختلال برای نخستین بار توسط بلولر با ” اصطلاح روان­گسیختگی یا اسکیزوفرنیا ” که از ریشه (اسکیزو = شکافت و دونیمه شدن) + (فرن = ذهن) می­باشد ابداع شد، زیرا او معتقد بود که این اختلال عمدتآ با فقدان انسجام و شکافت فرآیندهای فکر، هیجان و گرایش درونی به دور از واقعیت مشخص می­ شود (باچر، مینکا و هولی، ۱۳۸۸، ص ۳۶۹).
امکان ابتلا به این اختلال در تمام طول عمر وجود دارد اما عمومآ در آغاز نوجوانی و حداکثر تا حدود سن ۳۰سالگی شروع می­ شود و در برخی گونه نادر آن که بصورت دیررس ظهور می­ کند بین سنین ۵۰ تا ۶۰ سال بعنوان ” روان گسیختگی دیررس ” و ” روان گسیختگی کهولت ” که بین ۷۰ تا ۸۰ سالگی ظاهر می­ شود (کراز، ۱۳۸۶، ص ۹۷).
تشخیص اختلال اسکیزوفرنی به دلیل تنوع در گونه­ ها، شمار علائم و مشکلات تشخیصی اندکی زمان­بر و دشوار می­باشد ولی نشانه­ های آن باید حداقل شش ماه دوام داشته و سطح کارکرد قبلی فرد در محیط کار، روابط اجتماعی و مراقبت از خود به طور قابل توجهی مختل شده باشد.
متاسفانه تاکنون علت دقیق این بیماری روشن نشده و در توجیه و تفسیر علل این تغییرات دلایل مختلفی ابراز شده است. اما آنچه که مورد توافق عمومی است این است که اسکیزوفرنی یک اختلال مغزی است که شامل برخی نابهنجاری­ها در ساختار مغز و یا عملکرد آن می­باشد به عبارت دیگر؛ برخی از مناطق و یا سیستم­های ناقل عصبی در اسکیزوفرنی نابهنجار هستند، همچنین «احتمال آسیب­پذیری نسبت به این بیماری در بسیاری از بیماران از زمان تولد وجود دارد و سه شاهد برای حمایت از این فرضیه وجود دارد: اولآ آسیب­پذیری ممکن است ارثی باشد بدین معنا که همزمان با تولد بیمار این آسیب می ­تواند با او همراه باشد، ثانیآ عوارض پیش از تولد به آسیب­پذیری کمک کند، ثالثآ پژوهش­های رشدی نشان می­دهد بسیاری از بیماران از همان دوره طفولیت نابهنجاری را نشان می­ دهند» (سلیگمن، روزنهان و والکر، ۱۳۸۹، ص ۱۱۲).
لازم به ذکر است که درمان و توانبخشی این بیماران نیز با دشواری­هایی همراه است و شامل دو دسته درمان دارویی و غیردارویی (شامل انواع روان­درمانی­های فردی و خانوادگی از جمله تفریح درمانی) می­باشد (فلاحتی خشکناب، ۱۳۸۶، ص ۲۳۳).
پنج معیار و نشانه در اسکیزوفرنی وجود دارد که شامل:
۱ - هذیان: از مهمترین نشانه­ های اسکیزوفرنی می­باشد و به معنی باورها و اعتقادات غلطی می­باشد که در مقابل تمام مدارک و استدلال­ها مقاومت کرده و در برابر شواهدی که معمولآ برای برطرف نمودن آنها کافی هستند استمرار می­یابند و پنج نوع می­باشند: هذیان خود بزرگ­بینی (شامل باورهایی مبنی بر مهم بودن فرد)، هذیان کنترل (شامل اعتقاد بر اینکه رفتار وی از بیرون کنترل می­ شود)، هذیان گزند و آسیب (شامل ترسهایی که فرد احساس می­ کند گروه یا افرادی مقاصد بدخواهانه نسبت به او دارند)، هذیان انتساب (شامل باورهایی مبنی بر اینکه حوادث یا افراد خاصی مشخصآ به آنها اشاره دارند و درباره آنها حرف می­زنند) و هذیان جسمی (شامل اینکه فرد معتقد است یک مشکل از درون دارد در صورتی که طبق شواهد هیچ مشکل داخلی ندارد).
۲ - توهم: شامل ادراکات نادرستی می­باشد که حتی در غیاب محرک­های خارجی که به طور معمول چنین ادراکاتی را تحریک می­ کنند واقعیتی الزام­آور دارند و در این بیماری معمولآ شنیداری است و دو حالت دارند­؛ یا صدایی است که راجع به اعمال جاری او صحبت می­ کنند، یا دو یا چند صداست که با یکدیگر درمورد بیمار صحبت می­ کنند.
۳ - گفتار آشفته: به معنای گفتاری می­باشد که بدون ارتباط واضحی از موضوعی به موضوع دیگر می­پرد. در نتیجه پاسخ به سوال دیگران هم ممکن است بی­ربط باشد. گاهی آنقدر آشفته می­ شود که گسسته شده و برای شنونده بی­معناست. مثلآ می­گوید: «وقتی دیگران وارد می­شوند من مجبور می­شوم بیرون بروم و شکی نیست که باید از قایق خارج شوم … » (سلیگمن، روزنهان و والکر، ۱۳۸۹، ص ۶۸).
۴ - رفتار آشفته یا کاتاتونیک: رفتار آشفته این بیماران می ­تواند از سرگیجه عجیب و غریب و هیجان تا تحریک­پذیری شدید و بی­قراری را در بر بگیرد. رفتار کاتاتونیک عجیب­ترین ویژگی رفتاری بیماران اسکیزوفرنیک می­باشد که در آن حرکت فرد بسیار کاهش یافته تا حدی که بسیاری مواقع احساس می­ شود بیمار خشکش زده است.
۵ - علایم منفی: به علایمی اشاره دارد که باعث کاهش رفتار بهنجار می­ شود و معمولآ قبل از رفتار مثبت بروز می­ کند. یکی از این علائم شامل کندی یا سطحی شدن عواطف و هیجانات است که همواره با کاهش گفتار نیز همراه می­ شود.
برخی بینش مختل را نیز یکی از شاخصهای اسکیزوفرنی به شمار می­آورند؛ بدین معنا که برخی از بیماران ابتلا به علائم یا رفتارهای نابهنجار را حتی زمانی که در یک مرکز روانپزشکی بستری هستند رد می­ کنند و علت بیماری خود را بدشانسی یا کینه­توزی بقیه عنوان می­ کنند. همچنین ابتلا به افسردگی در زنان اسکیزوفرنیک نیز بسیار شایع است (همان، ۱۳۸۹، ص ۶۹-۶۴).
اسکیزوفرنی و انواع چهارگانه شناخته شده آن شامل:
الف ) اسکیزوفرنی فرم: شامل دارا بودن تمام علائم اسکیزوفرنی با تداوم بیش از یک ماه و کمتر از شش ماه.
ب ) اسکیزوافکتیو: شامل وجود همزمان علائم مهم اسکیزوفرنی همراه با علائم اختلال افسردگی اساسی یا اختلال مانیک در برهه­ای از زمان به شرط آنکه حداقل به مدت دوهفته و در غیاب علایم خلقی، نشانه­ های اسکیزوفرنی تداوم یابد. برخی روانپزشکان این نوع اسکیزوفرنی را جنون دائمی یا ادواری می­نامند.
ج ) اختلال هذیانی: ویژگی عمده این اختلال اعتقاد راسخ و هذیانی بیمار به یک ایده غلط است که به صورت واقعی نیز می ­تواند رخ دهد؛ این موضوع برعکس عقاید بیماران اسکیزوفرنیک می­باشد اینگونه که عقاید و باورهای بیمار آنچنان غیرواقعی و عجیب است که شکی در نادرست بودن عقاید وجود ندارد.
د ) اختلال سایکوتیک گذرا: این اختلال شامل هذیان­ها، توهمات، تکلم آشفته و بی­ربط و … می­باشد که به مدت حداقل یک روز و حداکثر یک ماه و سپس برگشت کامل به سطح عملکرد قبل از شروع بیماری می­باشد.
از دیگر اختلالات اسکیزوفرنی می­توان به اختلال سایکوتیک ناشی از یک اختلال طبی­، اختلال سایکوتیک ناشی از مواد و دیگر اختلالات سایکوتیک که به نوعی دیگر مشخص نشده­اند اشاره کرد (صابری و محمدی، ۱۳۸۴، ص ۳۸-۳۴).
تصور غلطی که در مورد اسکیزوفرنی وجود دارد این است که چنانچه فردی به این بیماری دچار شد همیشه به آن مبتلا خواهد ماند اما در حقیقت در مورد تمام بیماران این بیماری دائمی نیست و اغلب موارد با دوره­ های بهبودی همراه می­باشد. اما برخی روانشناسان از جمله بلولر معتقدند که در اغلب موارد علیرغم اقدامات درمانی صورت گرفته روی آنها، به فساد و از هم گسیختگی شخصیتی منتهی شده و بهبودی کامل هیچوقت محقق نمی­ شود (کراز، ۱۳۸۶، ص ۹۷).
در طبقه ­بندی انجمن روانپزشکان آمریکا پنج تیپ فرعی اسکیزوفرنی نیز مشاهده می­ شود که شامل: اسکیزوفرنی پارانوئید (دارای علامت و مشخصه هذیان یا توهمات شنیداری فاحش و حسادت هذیانی–باور عمیق به خیانت همسر و … می­باشد)، اسکیزوفرنی آشفته (بارزترین نشانه آن عدم انسجام و حساسیت شدید به حالات درونی و عدم حساسیت به محیط بیرونی است)، اسکیزوفرنی کاتاتونیک (که بارزترین مشخصه آن رفتار حرکتی بسیار هیجان­زده یا بسیار خشک می­باشد)، اسکیزوفرنی نامتمایز (که زمانی تشخیص آن صورت می­گیرد که فرد معیارهای سایر تیپ­های اسکیزوفرنی را برآورده نمی­کند اما بازهم علائم روان­پریشی را بروز می­دهد)، اسکیزوفرنی باقیمانده (که ویژگی آن فقدان علائم مشهود از قبیل هذیان و … می­باشد؛ به عبارت دیگر ملاک وجود دو یا چند علامت نسبتآ کوچک و در عین حال پریشان کننده شامل انزوا یا گوشه­گیری فاحش، رفتار بسیار عجیب، آسیب شدید در کارکرد نقش و … می­باشد) (صابری و محمدی، ۱۳۸۴، ص ۳۴).
تحقیقات نشان می­دهد که «بسیاری از افرادی که در دوره بزرگسالی علائم اختلال اسکیزوفرنی را از خود بروز می­ دهند علائم اولیه رفتاری نیز داشته اند که عبارتند از: انزوای اجتماعی، افکار غیرمعمول و نابهنجاری­های فکری که این ترکیب رفتاری شباهت بسیاری با معیارهای تشخیصی اختلال شخصیت اسکیزوتایپ دارد؛ به عبارت دیگر نسبت قابل توجهی از افرادی که نهایتآ به اسکیزوفرنی مبتلا می­شوند سندرمی را نشان می­ دهند که در سنین پایین­تر معادل اختلال شخصیت اسکیزوتایپی می­باشد» (وارنر، ۱۳۸۸، ص ۹۸).
از عوامل زیستی ژنتیک، اختلالات ساختاری مغز، عفونت‌­ها، سوء تغذیه، بیماری‌های دوران بارداری مادر، صدمات زایمانی، حوادث و ضربه­های مغزی را می­توان به عنوان علل وقوع بیماری اسکیزوفرنی نام برد.
نکته مهم در این بحث ارتباط عوامل جمعیت شناختی با این بیماری می­باشد، طبق تحقیقات شیوع این بیماری در افراد فقیر و مجرد بیشتر از افراد مرفه و متآهل می­باشد اما آنچه قابل توجه می­باشد این است که «تحقیقات نشان می­دهد تجارب و محیط­های پراسترس به تنهایی نمی­تواند باعث اسکیزوفرنی شود؛ با این وجود پژوهش­ها نشان داده که احتمال عود بیماری اسکیزوفرنی پس از مواجهه با وقایع استرس ­زا بیشتر است و بیماران اسکیزوفرنیک استرسی بالاتر از افراد سالم را تجربه می­ کنند؛ به عبارت دیگر عوامل استرس ­زا زندگی، تآثیر بیشتری بر افراد مبتلا به اسکیزوفرنی دارد» (سلیگمن، روزنهان و والکر، ۱۳۸۹، ص ۸۶). همچنین این بیماری در کسانی بیشتر مشاهده می‌شود که در بستگان درجه یک آنها یعنی برادر، خواهر، پدر و مادر بیماری مشابه وجود داشته باشد. اما این به معنی ابتلا قطعی کسی که با فرد مبتلا رابطه نسبی (خونی) دارد، نیست.

ابراز وجود

 

مسئوولیت پذیری اجتماعی

 

واقعیت گرایی

 

کنترل تکانه

 

خوش بینی

 

 

 

احترام به خود

 

روابط بین فردی

 

انعطاف پذیری

 

 

 

 

 

 

 

استقلال

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

خود شکوفایی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

بار – ان نیز در اوایل دهه ۱۹۸۰ تحقیق جامعی برای بررسی ‌عوامل ( مهارت های هیجانی ) گوناگونی که تصور می‌شد ‌ساختار هوش هیجانی را می‌سازند آغاز نمود. دیدگاه او شامل چهار مرحله است :

۱) دسته بندی منطقی متغیرها و شناسایی عوامل کلیدی زیر بنایی که ظاهراٌ به عملکرد مؤثر و سلامت هیجانی مثبت منجر می‌شود. کشف این متغیرها بر تجارب بالینی و مرور متون بهداشت روان مبتنی بود
۲) تعریف عملیاتی عوامل
۳) ساخت پرسشنامه برای ارزیابی عوامل
۴) تفسیر نتایج و بکار گیری آن عوامل . اساس ارزیابی ساختار عاملی، اعتبار و پایایی پرسشنامه بار – ان بر مبنای چنین دیدگاهی ،‌مؤلفه های رویکرد مفهومی خود نسبت به هوش هیجانی را که به وسیله ویرایش فعلی پرسشنامه بهره هیجانی بار – ان ( EQ-I ) مورد سنجش قرار می‌گیرند ،‌مشخص نمود.
بار – ان مؤلفه های هوش هیجانی را به صورت زیر تعریف می‌کند :‌

 

 

• مولفه های درون فردی

 

 

خود آگاهی هیجانی ( ES ) emotional self- awareness یعنی توانایی شناسایی و فهم هیجانهای خود . این مؤلفه هم بر آگاهی فرد از احساس ها و هیجان های خود و هم بر توانایی تمایز بین آنها، چرایی و آگاهی از این که چه چیزی سبب آن احساس ها شده است، تأکید دارد.
ابراز وجود Assertiveness(AS) ‌یعنی توانایی بیان احساس ها، باورها و افکار خود و توانایی دفاع از حقوق خود باشیوه های غیر مخرب . افراد دارای این توانایی، کمرو و باز داری شده نیستند. این افراد قادرند بدون پرخاشگری یا بد زبانی، احساس‌های مختلف خود را به طور صریح بیان کنند. برخورداری از این مهارتها برای کسب موفقیت در زندگی بسیار اساسی است. این افراد به ندرت به دلیل عواطف ناراحت کننده و بازدارنده شده، احساس محدودیت می‌کنند.
احترام به خود ( حرمت ذات ) ( SR ) self – regard یعنی توانایی آگاهی، فهم، پذیرش و احترام نسبت به خویشتن . احترام به خود توانایی پذیرش جنبه‌های مثبت و امکانات درک شده شخص و نیز پذیرش جنبه‌های منفی و محدودیت های فردی و داشتن احساسات خوب نسبت به خود است.
خود شکوفایی ( SA ) self – actualization یعنی توانایی از قوه به فعل رساندن نیروهای درونی و عملی ساختن آنچه که شخص قصد انجام آن را دارد و احساس لذت از انجام عمل.
خود شکوفایی در واقع، توانایی برخورداری از یک زندگی کامل، غنی و معنی دار است و یک مهارت سرنوشت ساز در زمینه هوش هیجانی است. به این دلیل که مؤلفه مانند یک نقشه راه برای کسب موفقیت در زندگی عمل می‌کند. خود شکوفایی فرآیندی پویا و مستمر از تلاش، بر ای به حداکثر رساندن رشد توانایی ها و ظرفیت های شخصی است.
استقلال ‌( IN ) independence یعنی توانایی خود هدایت گری و خود کنترلی در تفکر و اعمال شخصی و رها شدن از وابستگی عاطفی. افراد مستقل در طراحی و اتخاذ تصمیم های مهم زندگی متکی به خود هستند. به هر حال این افراد قبل از تصمیم گیری در جستجوی دیدگاه دیگران بر می آیند و به آنها توجه می‌کنند. مشورت با دیگران لزوماٌ نشانه وابستگی نیست. اشخاص مستقل از اتکا به دیگران برای برآوردن نیازهای عاطفی شان پرهیز می‌کنند. مستقل بودن به میزان اعتماد به خود، نیروی درونی و به تمایل در برآوردن انتظارات و تعهدات بدون این که اسیر آنها شوند مبتنی است.

 

 

• مؤلفه های بین فردی

 

 

همدلی ( EM ) ( empathy ) یعنی توانایی آگاهی از عواطف، فهم و احترام به احساس های دیگران همدلی، حساس بودن نسبت به موضوع، چگونگی و چرایی احساس های دیگران و تفکر در باره شیوه عمل آنان است. همدل بودن به یک معنی، توانایی « خواندن هیجانی » اشخاص دیگر است. افراد همدل نسبت به دیگران علاقمند بوده و نگران و مراقب آنها هستند.
روابط بین فردی ( IR ) Relationship Interpersonal یعنی توانایی برقراری و حفظ روابط رضایت بخش دو سویه که با نزدیکی هیجانی، صمیمیمت و داد و ستد عواطف مشخص می‌شود.
رضایت دو سویه شامل تبادلات اجتماعی معنا دار است که به طور بالقوه پاداش دهنده و لذت بخش بوده و با بده بستان همراه می‌باشد.
از ویژگیهای ارتباط مثبت بین فردی، توانایی صمیمت، ابراز محبت و انتقال دوستی به شخص دیگر است. این مهارت اجتماعی عموماٌ نیاز به داشتن حساسیت نسبت به دیگران، تمایل به برقراری ارتباطات و احساس رضایت از این روابط است.
مسئولیت پذیری اجتماعی Social Responsibility ( RE ) یعنی توانایی شناسایی خود به عنوان یک عضو همکاری کننده ، امداد رسان و سازنده در یک گروه اجتماعی.
این مؤلفه، با عمل به شیوه مسئولانه ( حتی اگر فرد از آن سودی نبرد)، انجام کار با و برای دیگران ؛ پذیرش سایرین ؛ عمل، مطابق وجدان فردی و رعایت مقررات اجتماعی رابطه دارد. داشتن حساسیت بین فردی و توانایی پذیرش دیگران، در حالی که از امکانات آنان در جهت احیاء منافع جمعی استفاده می‌شود و نه منفعت شخصی، مجموعه ای از رفتارهای کلیدی افراد برخوردار از مسئولیت اجتماعی بالاست.