)

مولوی در این دو اثر ارزشمند خویش هم جنبه‌های اخلاقی و دینی مفهوم شرم و حیا را در نظر دارد و هم جنبه‌ها و گرایشات عرفانی و شهودی را؛ و چنین بر می‌آید که مولوی در کتاب مثنوی بیشتر به جنبه‌های اخلاقی و دینی حیا و شرم تاکید دارد. چنان که تجلی این مفهوم در طی حکایات مثنوی و تمثیلات وی با کاربرد برخی آیات و احادیث نمایان است و در غزلیات شمس مفهوم شرم و حیا به جنبه‌های شهودی و تجارب عرفانی و معنوی آن تکیه دارد. لذا در اشعار خویش به جلوه‌های گوناگونی از شرم و حیای عاشقانه و عارفانه را به تصویر می‌کشد. بنابراین بررسی نسبت بین شرم و عشق و همچنین گرایش‌های دوگانه حیا و ترک حیا در اشعار مولوی منجر به تحلیل مبانی ناب و بکر عرفانی مولوی شده و مدل معرفتی خاصّ وی را به طور مفصل توصیف می‏کند.
این پایان‏ نامه در پنج فصل به شرح ذیل تدوین شده است‏:
فصل اول: با عنوان کلیّات تحقیق، شامل مقدمه، تعریف مسئله تحقیق، اهمیت و ضرورت تحقیق، پرسش‌های اساسی پژوهشی، اهداف تحقیق، فرضیه‌ها، روش تحقیق و تعریف واژه های کلیدی و حدود و قلمرو تحقیق است.
فصل دوم: در این فصل موضوع تحقیق، یعنی مفهوم حیا را از نظر لغوی و اصطلاحی مورد بررسی قرار داده‌ایم و با مراجعه به آیات و احادیث و متون منثور و منظوم عرفانی، مهم‌ترین ویژگی و آثار و مراتب آن را استخراج نموده‌ایم.
فصل سوم: زندگی‏نامه مولوی‏، مرشدان و مریدان برجسته مولوی، جلوه‌های سه‌گانه زندگی مولوی، دوران طلبگی مولوی، مولوی و سلوک عملی، مولوی و ملاقاتش با شمس تبریزی، جایگاه شعری مولوی، آثار مولوی، مثنوی معنوی، غزلیات شمس، فیه مافیه، مکتوبات، مجالس سبعه، آثار مکتوب در خصوص مولوی‏، خاستگاه‏، اندیشه‏ها و باور‏های مولوی‏، عشق، تجلی، وحدت وجود، فنا و بقا، انسان کامل، آثار و نتایج باورهای مولوی.
فصل چهارم: مهم‌ترین فصل پژوهش است که به بررسی مفهوم حیا در مثنوی و غزلیات شمس اختصاص دارد. در این فصل ضمن تعریف حیا و مراتب آن از منظر مولانا، نخست حکایاتی را که با محوریت حیا بیان شده‌اند مورد نقد و تفحص قرار داده‌ایم، سپس به تبیین مهم‌ترین اشارات مولانا پیرامون مقوله‌ حیا پرداخته‌ایم و مواردی چون جایگاه حیا، ویژگی‏های حیا، انواع حیا و جنبه‏ه ای خاص حیا مورد نقد قرار داده‌ایم.
فصل پنجم: نتیجه‌گیری پژوهش و ارائه پیشنهادهایی برای پژوهش‌های بعدی، مطالبی است که در این فصل مطرح شده است.
لازم به ذکر است که متن اصلی تحقیق در این پایان‏ نامه، مثنوی معنوی (شش دفتر) به تصحیح توفیق سبحانی و غزلیات شمس، به اهتمام بدیع‌الزمان فروزانفر می‏باشد.
۱-۲ بیان مسأله
حیا در لغت به معنی شرم است و در اصطلاح انقباض نفس است از چیزی و ترک آن به علت ملامت و سرزنشی که در آن است. آن بر دو نوع است: اول نفسانی و آن شرم است که خدای تعالی در نفوس آفریده است مثل حیا از کشف عورت و جماع بین مردم. دوم ایمانی، و آن شرمی است که مؤمن را از ارتکاب معاصی باز می‌دارد.
مفهوم شرم و حیا در آثار منثور صوفیه تا قرن ششم، بسامد بالایی دارد و از آن پس رفته رفته در اشعار عارفان نیز وارد شده است.
مفهوم شرم و حیا در اشعار مولانا هم جنبه‌های اخلاقی و دینی را در بر می‌گیرد و هم جنبه‌ها و گرایش‏های عرفانی و شهودی را. آنچه مسلم است مولوی در رویکرد معرفتی خود در خصوص مفهوم شرم و حیا، از طرفی از برکات قرآن و سنت بهره جسته و از طرفی دیگر بر نظرگاه‌های عارفان پیش از خود عنایت داشته است.
به‏طور کلی، مولوی در بیان مفهوم شرم، اتّصاف آن را هم بر خداوند و هم بر بنده جایز می‌داند. در این خصوص وی گاه شرم و حیای انسان را در مقام سالک و بنده حق‏جویی که مواجهه با عقبه‌های سهمناک سلوک است، معرفی می‌کند. و گاه به عنوان عاشق مفتون و سوخته زبون و مجنون غرق در خون. از این‏رو جلوه‌های گوناگونی از شرم و حیای عاشقانه و عارفانه را به تصویر می‌کشد. حیایی که متصّف بدان، در نسبت و ارتباطی که با معشوق دارد متجلی گردیده است و بدان سبب دچار آزرم می‌گردد. گاه نیز از جنبه‏ه ای دیگر به ترک شرم و آزرم عاشق در مواجهه با ساحت عشق و جهت نیل به وصال معشوق نظر می‌کند. با این اوصاف از نظرگاه مولوی ارتباط عمیقی و مستحکمی بین شرم و ترک آن با مفهوم عشق وجود دارد.
بنابراین با بررسی نسبت بین شرم و عشق و همچنین گرایش‌های دوگانه حیا و ترک حیا در اشعار مولوی به لحاظ پژوهش بسیار حائز اهمیت بوده و گویای مبانی بکر و ناب عرفانی و مبیّن مدل معرفتی مولوی در این خصوص است.
همچنین بررسی جامع این اصطلاح در اشعار مولوی و تحلیل تفاوت‌های معنایی و تناقص‌های آن، می‌تواند نقاب ابهام را از رخسار معانی این لطیفه سترگ عرفانی برگشاید و فهم جامع و درست‌تر مفهوم شرم و حیا را معروض گردد.
۱-۳ سوالات تحقیق
پرسش‌هایی که در این پایان‏‏نامه به آن‌ ها پاسخ خواهیم داد، از این قرار است:
۱٫ مولوی در تبیین مفهوم حیا بیشتر متأثر از چه منابع یا افرادی است؟
۲٫ براساس جهان‏بینی مولوی، چگونه جنبه‌های عرفانی حیا تفسیر می‌شود؟
۳٫ چه تفاوت‌هایی میان دیدگاه مولوی با عارفان گذشته در خصوص مفهوم حیا وجود دارد؟
۴٫ بازتاب اندیشه قرآن و ائمه معصومین (ع) در اشعار مولوی در مورد حیا چه ثمرات و نتایجی را به همراه می‌آورد؟
۱-۴ اهمیت و ضرورت تحقیق
آنچه مولوی را از عارفان سلف خویش متمایز می‌کند، این نکته است که وی معانی عمیق عرفانی خاصه مفهوم حیا را با زبان لطیف و شورانگیز شاعرانگی در آمیخته و با بهره جستن از برکات قرآنی و سنت و از طرفی با عنایت به نظرگاه عارفان پیش از خود آن را به کمال رسانیده است.
اهمیت این پژوهش به لحاظ این‏که به بررسی مفهوم حیا و انواع و آثار آن در اشعار مولانا با زبان ادبیانه و شورانگیز و در عین حال گویای مبانی بکر و ناب عرفانی که مبیّن مدل معرفتی مولوی در این خصوص است و به آن پرداخته شده، از لحاظ پژوهشی حائز اهمیت است.
ضرورت این گونه پژوهش‌ها، از آن جهت که زمینه‏ساز فهم و درک درست‌تر آثار برخی از عارفان چون مولوی را خواهد شد‏، لازم می‏نماید‏. به علاوه مقوله حیا از آنجائی‏که از منظر مولوی به جنبه‌های شهودی و تجارب عرفانی و معنوی تکیه می‌زند در خور توجه می‌باشد.
۱-۵ پیشینه‏ی تحقیق
مقالات متعددی در زمینه حیا نگاشته شده، که به‏طور کلی آن‌ ها را می‌توان به دو دسته تقسیم نمود:
نخست مقالاتی که مسئله حیا را از دیدگاه اخلاقی و دینی تبیین می‌کنند. آثاری مانند: «جامعه با حیا اسلامی می‏شود‏». سلسله مباحث اخلاقی آیت‏الله آقا مجتبی تهرانی و مقاله «اهمیت حیا» از سایت اندیشه قم‏. و همچنین مقاله‏ای با عنوان «حیا چیست» زهرا اجلال – گروه دین و اندیشه تبیان‏.
دوم مقالاتی که مفهوم حیا را از جنبه اجتماعی مورد بحث و بررسی قرار می‏دهد‏. مقالاتی همچون‏، «فرهنگ‏سازان و ترویج بی‏حیایی‏». از سلسله مباحث اخلاقی آیت‏الله آقا مجتبی تهرانی و نیز مقاله‏ای با عنوان‏: «بی‏حیایی آفت جامعه و دین ما». از سلسله مباحث اخلاقی آیت‏الله آقا مجتبی تهرانی و مقاله «شرم و حیا بایسته‏ای برای خانواده قرآنی» بخش قرآن تبیان‏، منبع‏: وبلاگ رهپویان قرآن برگرفته از کتاب به رنگ آسمان‏، دکتر سید محسن میر‏باقری و همچنین مقاله‏ای با عنوان «حیا» با نگارش فریده هراتی‏. و پایان نامه‏ای تحث عنوان «آثار تربیتی حیا و روش‏های پرورش آن» اثر محمد حسین صابری‏.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
شایان ذکر است که تحقیق در این زمینه در اشعار مولانا بی‏سابقه است و مقاله‌ای که به جنبه‌های عرفانی این اصطلاح و خصوصاً در اشعار مولوی باشد، تاکنون صورت نگرفته است. از این‏رو این پایان‌نامه در صدد است تحقیقی جامع در این زمینه به انجام برساند. نو بودن این پژوهش بدان جهت است که دیدگاه بدیع توأم با عشق و اخلاق و تجارب عرفانی و معنوی را نشان می‌دهد و آن را از سایر انگاره‌های موجود در آثار منظوم عرفانی سابق، متمایز می‌سازد.
۱-۶٫ اهداف تحقیق
۱٫ هدف علمی: بررسی مفهوم حیا و انواع و آثار آن در اشعار مولانا.
۲٫ هدف کاربردی: بررسی میزان تأثیر‏گذاری حیا‏ در رفتار انسان‏ها‏ از دیدگاه مولانا.
۳٫ ضرورت‏های خاص: انجام این تحقیق از آن جهت‏ که به بررسی‏ میزان کاربرد حیا و انواع آن در آثار مولانا می‏پردازد، ضرورت دارد.
۱-۷ فرضیه‌های تحقیق
۱٫ مولانا ضمن تاثیرپذیری از قرآن و روایات ائمه هدی که تا حدودی متأثر از آثار منثور عرفانیِ عارفانی چون خواجه عبدالله انصاری، ابوالقاسم قشیری … و همچنین عطار نیشابوری بوده است.
۲٫ مولوی واژه ‌حیا و شرم را از دو جنبه نگاه می‌کند: الف. از جنبه اخلاقی که در مثنوی بیشتر کاربرد دارد. ب. جنبه‌های عرفانی که در غزلیات شمس گاه صفت شمس به حق تعالی به عنوان معشوق اطلاق می‌شود و گاه به بنده در مقام عاشق. به این ترتیب مفهوم شرم با عشق ارتباطی مستقیم و تنگاتنگ دارد.
۳٫ مولوی علاوه بر گرایش به شرم و پایبندی به حیای عرفانی، به مفهوم ترک حیا و شرم در بعضی از مواقع نیز معتقد است که این امر دیدگاه مولوی را با دیگر همتایانش متفاوت می‌سازد.
۴٫ مولوی با توجه به تأثیرپذیری از قرآن و ائمه هدی (ع) به جنبه‏هایی از حیا اشاره کرده و آن را بیانگر معرفتی عمیق و ادارکی جامع و فراگیر می‌داند این امر به فهم محتوای مورد بحث کمک می‌کند.
۱-۸ تعاریف واژه‏های کلیدی
لازم است به تعریف تعدادی از واژه‏های کلیدی و مفاهیم عرفانی این پژوهش بپردازیم:
عرفان: «در اصطلاح راه و روشی است که طالبان حق برای نیل به مطلوب و شناسایی حق برمی‏گزینند.عرفان خود بر دو گونه است: عرفان عملی، یعنی سیر و سلوک و وصول و فنا؛ و عرفان نظری، یعنی بیان ضوابط و روش‏های کشف و شهود» (سجادی، ۱۳۸۶: ۵۷۷).
عارف: «در اصطلاح کسی است که حضرت الهی او را به مرتبه شهود ذات و اسماء و صفات خود رسانیده، و این مقام از طریق حال و مکاشفه بر او ظاهر گشته باشد، نه از طریق علم و معرفت» (همان: ۵۶۵).
مقام: پایگاه، اقامتگاه، شأن و شوکت. در نزد عارفان مقام هرکس، پس از حصول آداب و مبادی خاص و تحمل سختی‏های لازم، موضع اوست. و کسی که در مقامی باشد و اعمال آن مقام را به جا آرد، تا آن اعمال را تکمیل نکرده است از آن مقام به مقامی دیگر ارتقا نیابد مگر بعد از استیفاء حق آن مقام. مقام عبارت از منزلت و مرتبتی است که بنده به واسطه آداب خاص و تحمل سختی و مشقت بدان نایل گردد. مقامات سیر و سلوک بسیار است، مانند: مقام صابرین، مقام صادقین، … (همان: ۷۳۵).
حیا: حیا از جمله مقربان است، چندان‏که قرب زیادت، حیا بیش؛ و هر که هنوز حال حیا بدو فرونیامد علامت آن بود که هنوز هیچ مرتبه از مراتب قرب نیافته است. و این دو گونه باشد: حیای عام و حیای خاص. حیای عام صفت اهل مراقبه است که قلب ایشان از هیبت اطلاع رقیب جل ثناوه بریشان و تقصیرات خود منطوی می‏گردد و حیای خاص صفت اهل مشاهده است که روح ایشان از عظمت شهود حق تعالی در خود منطوی می‏گردد (همان: ۷۳۵).

۱-۹ حدود و قلمرو تحقیق
قلمرو تحقیق شامل شش دفتر مثنوی و دیوان کبیر شمس است، اما یافته‌های تحقیق برای تحلیل پاره‌ای از مصادیق و تسهیل در فهم و درک، قرآن کریم و احادیث اسلامی و با شواهدی از آثار کهن و اصیل عرفانی از قبیل: رساله قشیّریه، کشف المحجوب، دیوان سنایی، عطار، فتوحات مکیّه، مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه- شرح اصطلاحات تصوّف، مصباح الهدایه بهره گرفته است.
فصل دوم
بنیاد نظری : مفهوم حیا
فصل دوم (بنیاد نظری‏: مفهوم حیا)
۲-۱ مقدمه
حیا از جمله صفاتی است که هم به خداوند نسبت داده می‏شود و هم بر آدمی اطلاق می‏گردد. البته این صفت در خداوند و بنده اشتراک لفظی است. کیفیّت این صفت در آدمی و خداوند متفاوت است. حیا در خداوند معمولاً از گناه و لغزش‏های بندگانش به سبب رحمتی که به بندگانش دارد، ایجاد می‏شود. حیا در آدمی به سبب وقوع گناه و خطا که منجر به دوری و بُعد وی از پروردگارش، می‏شود.
در این فصل کوشش شده است تا نخست، تعریف متقن و جامعی از واژه حیا و انواع و مراتب آن ارائه شود، سپس حیا در قرآن و روایات معصومین (ع) نیز در فرهنگ و کتب تفسیری بیان شود، همچنین مفهوم حیا در آثار منثور و منظوم عرفانی در اقوال صوفیه و آثار برجسته منثور عرفانی پیش از مولوی پرداخته شود.
۲-۲ تعریف لغوی و اصطلاحی حیا
حیا در لغت به معنای «شرم، آزرم، پرهیز و خودداری از امری از بیم ملامت است» (عمید،۱۳۶۳ :۵۷۶)؛ و در اصطلاح‏‏ عبارت است از انقباض نفس از چیزی و ترک آن به سبب ملامت و سرزنش.
و بر دو نوع است: «نخست نفسانی و آن صفتی است که خداوند تعالی در کلیه نفوس خلق نموده است؛ نظیر حیاء از آشکار گردیدن عورت و جماع در میان انسان‏ها است. و دوم ایمانی و آن صفتی است که مؤمن را از ارتکاب معاصی به سبب ترس از خدای تعالی مانع می‏گردد» (جرجانی،۱۳۷۰:۴۲؛ تهانوی؛ ۱۹۹۶، ج۱ :۷۲۱). و نیز‏: «طلب حیات و به معنى زنده نگاه داشتن و آنرا خواستن» (قرشی،۱۴۱۲ق، ج۲ :۲۱۱) بیان شده است.
همچنین از منظری دیگر در معنای: «خود دارى نفس از زشتی‏ها و ترک زشتی‏هاست، لذا مى‏گویند: “حیى”که اسم فاعلش “حىّ” است، “استحیا” اسم فاعلش “مستحى” است» (راغب اصفهانی،۱۳۷۴،ج۱ :۵۷۳).
برخی از صاحب‏نظران‏ اظهار داشته‏اند که: «حیاء بمعنى لغوى از مقوله انفعال است و از صفات نفسانى به شمار می‏رود و حیاء در موقع انقباض و شکستگى نفس پدید می‏گردد و در جایى تحقق پذیرد که عمل قبیحى که شرم‏آور باشد از انسان سر زند و حیاء به این معنى در‏باره حقّ سبحانه روا نیست زیرا که او منزّه و مبرّا از صفات ممکنات است پس می‏توان گفت این‏که می‏گویند خدا حیاء نمی‏کند (سالبه بانتفاء موضوع است) یعنى چون خداوند منزه و مبرا از صفات ممکنات است اصلا موضوع حیاء که عبارت از انقباض و شکستگى نفس باشد نسبت باو معنى ندارد پس شاید مقصود در اینجا از «لا یستحیى» که حیاء نمی‏کند این باشد که اصلاً موضوع حیاء که همان انقباض نفس باشد در او نیست و چنین صفتى در او یافت نمی‏شود. و حیاء یکى از محسّنات و اوصاف نیک انسانى به‏شمار می‏رود و حدّ وسط بین (وقاحت و بى‏شرمى و بین خجلت در غیر مورد است)» (بانوی اصفهانی،۱۳۶۱، ج‏۱: ۱۹۳- ۱۹۴).
در تفسیر کاشف نقل است حیایی که‏ به انسان نسبت داده می‏شود، معنای آن عبارت از تغییر حالت طبیعی‏ به حالتی دگرگون به سببی از اسباب است و حیای انسان دو نوع است‏: حیای نیکو و حیای قبیح، حیای نیکوآن است که انسان حیا می‏کند‏، از فعل ناپسند و پست؛ از این‏رو گفته می‏شود برای کسی که انجام افعال پست را تفاخر محسوب می‏کند.‏ چنان چه بنا‏بر قول‏ امام جعفر صادق (ع): «حیا ندارد کسی که ایمان ندارد.‏ اما زشتی در حیا هنگامی است که انسان‏ ترک کند عملی را که ترک آن سزا نیست‏ به سبب هیبت و خوف. نظیر حیای از یادگیری و کسب معرفت الهی» (مغنیه،۱۴۲۴ق، ج‏۱: ۶۹). نقل است از امام امیر المؤمنین (ع): «قرنت الهیبه بالخیبه و الحیاء بالحرمان‏ و الفرصه تمرّ مرّ السّحاب»: ترس با نومیدى توأم است و شرم با بى‏بهرگى و فرصت مثل ابر مى‏گذرد (گولپینارلى، سبحانی، ۱۳۷۱، ج‏۱ :۶۴۲).

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت jemo.ir مراجعه نمایید.