و ایقظُوا بها- اى بِالتَّقوى- نَوْمَکُمْ. (خطبه: ۱۹۱)
«با تقوا خواب خود را به بیداری تبدیل کنید.» (دشتی: ۲۶۹)
منظور این است که به کمک تقوى، خواب آلودگان خویش را بیدار کنید، آن حضرت مصدر نوم را مجازاً بجاى اسم فاعل نوام قرار داده است که همراه با تضادى در قرینه است در مقابل ایقاظ. اما ابن میثم این احتمال را مى دهد که: «أیْقِظوا» یعنى با تقوا و عبادت حضرت حق- سبحانه تعالى- خواب خویش را در شبانگاهان طرد نمایید و شبها را با تقوا زنده بدارید. لفظ “ایقاظ” را هم بخاطر افادهى این معنى بجاى “اطراد” بکار برده است؛ چرا که فرمان به قرار دادن یکى از ضدین در یک موقعیت، مستلزم فرمان و امر به نفى ضد دیگر است از آن موقعیت، از باب اطلاق اسم ملزوم بر لازم آن.
احتمال دیگر آن است که منظور از خواب، خواب جهل و غفلت بر سبیل استعاره باشد. (ابن میثم، ۱۳۸۸، ج ۴: ۲۱۶)
-امَّا اللَّیلَ فَصَافُّونَ أَقْدامَهُم.( خطبه: ۱۹۳)
پرهیزکاران در شب بر پا ایستاده مشغول نمازند.(دشتی:۲۸۷)
عبارت دارای مجاز مفرد مرسل باعلاقه جزییه می باشد. أَقدام را ذکرنموده و منظور امام(ع) کل بدن است. (ذکرجزء واراده کل.)
-إنَّ تقوی اللهِ حَمت اولیاءَ اللهِ محارمَه والزمت قلوبهم مخافته اسْهَرَتْ لَیالیهُم واظْمَاتْ هواجِرَهُم(خطبه: ۱۱۴)
«ای بندگان خدا همانا تقوای الهی دوستان خدا را از انجام محرّمات باز میدارد، و قلبهایشان را پُر از ترس خدا میسازد تا آنکه شبهای آنان با بیخوابی و روزهایشان با تحمل تشنگی و روزه داری، سپری میگردد. (دشتی: ۱۵۵)
منظور زمان بیداری است؛ زیرا شب چیزی نیست که داخلش بیدار بمانیم. این عبارت دارای مجاز عقلی با علاقهی زمانیه می باشد. (اسناد فعل به مفعول فیه) یا اسناد فعل به فضله.

 

فصل چهارم

نتیجه گیری
۴-۱ نتیجهگیری
-یکی از جنبه‌های ادبی نهج البلاغه، تصویر آفرینی و تصویرپردازی است. منظور از تصویر در واقع مجموعه‌ای از تصرفات بیانی و مجازی از قبیل: تشبیه، استعاره، کنایه و مجاز است که مفاهیم ذهنی را برای خواننده تبیین و ملموس می‌گرداند و در پرتو آن، معانی انتزاعی، محسوس و خیال انگیز می‌شوند؛ علاوه بر این، اثر و نفوذ کلام را نیز دو چندان می‌کند. تصویر هنری را می‌توان مجموعهای از رنگ و شکل و معنا و حرکت دانست که با بهره گرفتن از قوه خیال به منظور مجسم ساختن مفاهیم تولید می‌گردد.
– امام علی (ع) در تصویرگری خویش، پیوندی بس قوی و عمیق، هم با نقاشی جاندار و هم با موسیقی ایجاد کرده است و در تصویر آفرینیهای خود، تلفیقی از زیبایی بصری و شنیداری را به نمایش گذارده است که نتیجهی آن، پیوند عمیق تصویر با فکر و عاطفه و روان آدمی است. این تصاویر با ورود به ژرفای نفس آدمی و انتقال اندیشهی دینی، باورها، وجدان و رفتار آدمی را متحول می‌سازند. امام (ع) با بهره گیری از این تصاویر در قالب زیباترین الفاظ و تعابیر، عمیق‌ترین معانی و مضامین را مطرح نموده است. یکی از موضوعاتی که به طور گسترده در نهج‌البلاغه مورد استفاده قرار گرفته، تقوا است. امام (ع) با تبیین دقیق شاخصه های تقوا و بیان ویژگیهای متّقین و فرجام نیک آنان در قالب تصاویری حسی، مجسم و خیال انگیز که سرشار از حرکت، حیات و پویایی هستند، ضمن تشویق به متّصف شدن به این صفت نیکو، معانی را از راه حس و فکر و وجدان و روان به خواننده منتقل کرده است. امام (ع) چشم‌اندازهایی نوید بخش از متّقین ترسیم نموده و با کلماتی موجز، بیشترین تأثیر را در مخاطب برجای گذاشته است.
– تشبیه یکی از ارکان عمده در بیان هنری امام (ع) است و جایگاه درخور توجهی در کلام ایشان دارد. اکثر تصاویرتشبیهی نیز از نوع عقلی به حسی می باشند. توجه به شیوه بیانی امام (ع) در تشبیهات بیانگر این مطلب است که امام (ع) با انتخاب مشبهٌ به مناسب و مرتبط با موضوعات مختلف از جمله تقوا، با ذهن مخاطب خویش به راحتی ارتباط برقرار کرده و مخاطب با شنیدن آنها به سرعت و به راحتی در فضای خیال خویش به تجسم معانی می پردازد و با تصویر ارائه شده، تعامل متناسبی برقرار می کند. امام (ع) تقوا و خصوصیات متّقین را با تشبیه و عناصر بکر و پویا و بسیار رسا وگویا بیان کرده است. بسامد فراوان تشبیه بلیغ، گویای نگاه زیبا شناختی آن حضرت به پدیده های پیرامون است.
– استعارات لطیف نهج البلاغه، نشانگر آن است که این شیوهی بیانی در معرفی تقوا و متّقین، جایگاهی مهم داشته و در پرتو آن، معانی ذهنی وحالات درونی افراد و حوادث و پدیده ها روح و حیات و نشاط می یابند و به صحنههایی زنده و تصاویری گویا تبدیل می شوند که هریک آوای حیات سر می دهند و موجی از احساس را به آدمی منتقل می سازند. امام علی(ع) از تشخیص نیز که نوعی استعاره می باشد، به صورت گسترده بهره جُسته است، به طوری که به واسطه این بیان زیبای هنری، تصاویری پویا و زنده را خلق نموده است. استفاده گسترده و متنوع از استعاره باعث غنای معانی و مفاهیم و التذاذ ادبی خواننده می شود؛ به طوری که در عین کثرت موضوعات متنوع، خواننده هیچگاه احساس خستگی ننموده و با ذوق و شوق بیشتری به آن گوش فرا می دهد و با کنجکاوی به شنیدن آن می پردازد.
– امام (ع) در درون هریک از تصاویر، از تصاویر دیگری نیز استفاده نموده و قدرت هنری خود را به اوج رسانده است؛ به طوری که بعضی از تشبیهات دارای صنعت استعاره و استعارات نیز دارای صنعت کنایه می باشند. ازطرف دیگر، به واسطه ارائه تصاویر متناقض و کاربرد جناس، سجع و مراعات نظیر و… به تصاویر موجود در خطبهها تحرّک و پویایی خاصی بخشیده است.
– امام (ع) غرض نهایی خویش را در پس کنایه ها به گونهای پوشانده که علاوه بر صورت معما گونه آنها با ساختار کلی خطبهها نیز هماهنگی خاصی دارد. امام (ع) با بیان غیر صریح، ذهن مخاطب را به اندیشه و کنجکاوی وا داشته و با بهرهگیری از کنایه های پرمغز و شیوا، علاوه بر شیوایی و رسایی کلام، قدرت تأثیر گذاری و برانگیختن عواطف انسانی را به اوج رسانده است و در قالبی زیبا و بدیع، زیبایی و تأثیر معانی و مفاهیم را دو چندان کرده است.
-امام (ع) با پرداختن به آرایه مجاز در بعضی از عبارات خطبهها، اهداف گوناگونی را دنبال نموده است؛ از آن جمله میتوان: ایجاز و اختصار، تأکید و توسع و گسترش کلام را نام برد. امام (ع) با به کارگیری انواع مجاز که اغلب مأنوس و قریب به ذهن خواننده هستند، علاوه بر تنوع بخشی به کلام خویش، با جلب توجه مخاطب، وی را در درک عمیقتر معانی یاری می کند. لذا مهمترین ویژگی مجازهای موجود در خطبهها را می توان، برانگیختن تأمل مخاطب برای یافتن عمق معنا دانست.
-امام (ع) با مجسم ساختن معانی، معارف ژرف و بلندی را درسطح فهم همگان تنزل بخشیده و با ترسیم دقیق حقایق در تصاویر و صحنههایی زنده، معنویات را به قلمرو محسوسات درآورده است و تابلوهای بدیعی آفریده است که در پشت تصاویر و صحنههای بدیعی آن به وضوح، قوه خلاق و نیروی آفریننده و ابداعگرآن به چشم می خورد. امام (ع) با کلماتی به ظاهر بیجان و ساده، چنان پرده زیبا و زنده و شگفت و نفیس را پیش روی مخاطبان قرار می دهد که پس از سپری شدن قرنهای متمادی هنوز جذابیت خود را حفظ نموده است و روح انسان را به عالمی زنده و پر نشاط می گشاید. امام (ع) با تصاویری زنده از معانی پرده برداری کرده است و دریایی از معانی را در قالب کلماتی موجز و آکنده ازحرکت و پویایی، بیان داشته است.
-امام (ع) در بهره گیری از صور خیال به هیچ عنوان قصد هنرنمایی نداشته؛ بلکه هدف اصلی ایشان، تأثیرگذاری بیشتر به قصد جذب مردم به سمت معارف و اخلاقیات دین بوده، از این رو پس از نمایش تصویر به بیان اندیشه دینی می پردازد؛ لذا هدف از تصاویر ادبی تأثیر گذاری برعاطفه و وجدان انسانها و جذب آنها به معارف و اخلاقیات دین است. از همین رو می توان دریافت که تصویرهای هنری امام(ع) در نهج البلاغه، دارای ویژگی‌های وحدت، انسجام و هدفمندی بوده و حاصل نگرش قرآنی امام(ع) به زندگی، هستی و انسان هستند.

 

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت 40y.ir مراجعه نمایید.

 

 

منابع

کتابنامه فارسی

 

 

قرآن کریم

نهج البلاغه

ابراهیمی دینانی، غلامحسین. (۱۳۸۱). تجلی ماوراء الطبیعه در هنرتدوین، سید عباس بنوی، تهران، پژوهشکده فرهنگ و معارف.

ابن قتیبه، عبد الله بن مسلم. (۱۳۶۳). عیون الاخبار، ج۲، تهران، انتشارات امیر کبیر.

ابوحمدان، سمیر. (۱۳۷۶). عناصرتأثیر گذار در بلاغت عربی، ترجمه حسن دادخواه، اهواز، دانشگاه شهید چمران.

ابودیب، کمال. (۱۳۸۴). صور خیال در نظریه جرجانی، ترجمه فرزان سجودی، تهران، موسسه فرهنگی گسترش هنر.

احمدی میانجی، میرزا علی. (۱۳۸۸). اخلاق در حوزه، (افق حوزه)، قم

اسرار، مصطفی. (۱۳۷۶). دانستنیهای نهج البلاغه، چاپ هفتم،تهران، انتشارات مهیا.

اقبالی، عباس. (۱۳۸۸). تصویر شنیداری در معلقات سبع، مجله زبان وادبیات عربی شماره صص۱۲۲-۱۳۷٫

بحرانی، کمال الدین بن میثم. (۱۳۸۸). شرح نهج البلاغه، مترجمان: علی اصغر نوایی و یحیی زاده، چاپ سوم، مشهد، نشر بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی.

بستانی، محمود. (۱۳۷۱). اسلام وهنر، ترجمه حسین صابری، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی.

جعفری، محمد تقی. (۱۳۳۷). ترجمه وتفسیر نهج البلاغه، چاپ اول.

جعفری، سیدمحمد مهدی. (۱۳۸۱). تصویر آفرینی در نهج البلاغه، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز دوره هفدهم، شماره دوم.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی

 

حجازی، فخر الدین. (۱۳۶۴). کاوشی در نهج البلاغه، چاپ اوّل، تهران، بنیاد نهج البلاغه.

حریرچی، فیروز. (۱۳۶۴). ویژگی های خطابه در صدر اسلام، نشریه فلسفه وکلام، کیهان اندیشه شماره۱٫

حسینی سرشت، سید محمد صادق ودیگران. (۱۳۸۸). تقوا سرآمد اخلاق، نشریه اخلاق، شماره۱۵٫ .

 

 

خامنهای، سید علی. (۱۳۷۹). علی فراتر از ذهن، چاپ اوّل، تهران، نشر امیرکبیر.

خویی، میرزا حبیب الله هاشمی. (۱۳۵۸). منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه،چاپ چهارم، تهران، مکتبه الاسلامیه.

دشتی، محمد. (۱۳۸۳). ترجمه نهج البلاغه، چاپ اول، قم، ناشر: طلوع مهر، موسسه تحقیقاتی امیرالمومنین.

رستگارفسایی، منصور. (۱۳۶۹). تصویر آفرینی در شاهنامه فردوسی، چاپ دوم، انتشارات دانشگاه شیراز.

رضایی، عربعلی. (۱۳۸۲). واژگان توصیفی ادبیات، تهران، فرهنگ معاصر.

زاهدی گلپایگانی، احمد. (۱۳۸۸). اهل تقوی از دیدگاه امام علی (ع)، شرح خطبه همام، چاپ اول قم، ابتکار دانش.

سپهر خراسانی، احمد. (۱۳۸۰). ترجمه نهج البلاغه، تهران، انتشارات اشرفی.

سلطان محمدی طالقانی، مجتبی. (بی تا)، صناعت خطابه یا آیین سخنوری، انتشارات مرتضوی، (بی جا).

دشتی، (۱۳۸۳). ترجمه نهج البلاغه، چاپ اول.ناشر: طلوع مهر

سید رضی. (۱۳۷۸). تنبیه العارفین وتذکره الغافلین. ترجمه ملا فتح کاشانی،چاپ اوّل، تهران.

شفیعی کدکنی، محمد رضا. (۱۳۸۴). موسیقی شعر، چاپ هشتم،تهران، انتشارات آگاه.

………………………………… . (۱۳۷۰). صورخیال در شعر فارسی، چاپ چهارم، تهران، انتشارات آگاه.

شمیسا، سیروس. (۱۳۷۱) . معانی وبیان، چاپ سوم.

شهرستانی، علامه سید هبه الدین. (۱۳۵۹). در پیرامون نهج البلاغه، ترجمه: سید عباس میرزاده اهری، تهران، بنیاد نهج البلاغه.

شهیدی، سید جعفر. (۱۳۷۸). ترجمه نهج البلاغه، چاپ شانزدهم، تهران، انتشارات علمی، فرهنگی.

صادقی اردستانی.احمد (۱۳۸۰). روش های تبلیغ وسخنرانی، چاپ سوم، انتشارات دفتر تبلیغ اسلامی،.

صدر، حسن. (۱۳۶۹). مرد نامتناهی، علی بن ابیطالب علیه السلام، تهران، موسسه انتشارات امیرکبیر.

ضمیران، محمد. (۱۳۷۷). هنر وزیبایی، تهران، نشر کانون.

ضیایی، علی اکبر. (۱۳۷۳). آیین سخنوری ونگرشی بر تاریخ آن،چاپ اوّل، تهران، انتشارات امیر کبیر.

طاهری موسوی، سید حسن. (۱۳۹۰). تقوا مجموعهای بی نظیردر حقیقت معنای پرهیزکاری،چاپ اوّل، مشهد، انتشارات خاطره.

طباطبایی، سید محمد حسین. (۱۳۸۶). المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، چاپ بیست ودوّم،قم، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

عزیزی، محمدرضا. (۱۳۹۱). زیبایی شناسی کنایه ها در زبان عربی وفارسی، نشریه ادب عربی، شماره۱

علوی مقدم، محمد. (۱۳۷۶). معانی وبیان، تهران، انتشارات سمت.

علیقلی، محمد مهدی. (۱۳۸۰). سیمای نهج البلاغه، نوبت چاپ :دوّم، تهران، نشر تاریخ وفرهنگ چاپ پژمان.

غریب، رز. (۱۳۷۸). نقد بر مبنای زیبایی شناسی وتأثیر آن در نقد عربی، ترجمه نجمه رجایی، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.

فاضلی، محمد. (۱۳۷۶). دراسه ونقد فی مسائل بلاغیه هامه، چاپ دوم، مشهد، انتشارات فردوسی.

فتوحی، محمود. (۱۳۷۸). تصویر خیال، نشریه دانشکده ادبیات وعلوم انسانی، شماره۱۵۱، دانشگاه تهران.

فقیهی، علینقی. (۱۳۷۶). تقوا وآثار تربیتی آن، نشریه علوم تربیتی.

قائمی، مرتضی. (۱۳۸۸). سیری در زیبایی های نهج‌البلاغه چاپ اول، قم، انتشارات ذوی القربی.

کدکنی، محمدرضا. (۱۳۷۰). صورخیال درشعرفارسی، چاپ چهارم، موسسه انتشارات آگاه،

………………………..۱۳۸۴). موسیقی شعر، چاپ هشتم، انتشارات آگاه.