سلطانی رنانی ، مهدی ، تحلیلی بر تأثیر و جایگاه عقل در اخلاق از منظر هیوم ، فصلنامه اخلاق ، شماره ۴، ۱۳۸۵.
میزان تأثیر و جایگاه عقل در اخلاق در بینش فلاسفه اخلاق ، از جمله فیلسوف انگلیسی ، دیوید هیوم مورد اعتنا و توجه فراوان بوده است او دامنه ی نفوذ و تأثیر عقل را در اخلاق بسیار محدود نموده و فقط سهمی فرعی و اعدادی برای آن قایل شده ، زیرا سهم اصلی را از آنِ احساسات و عواطف داشته است . وی تأثیرات عقل را در زمینه های مختلف اخلاق در قالب مضامینی چون « تصورات احکام اخلاقی ، تأثیر انگیزشی ، تأثیر معرفت شناسانه ، تأثیر در تحقیقات فرااخلاقی و جنبه های عملی » مورد بررسی قرار داده است . این فیلسوف انگلیسی با این که در ِ اخلاق را بر روی عقل بسته است ، بی صدا و شاید نا آگاهانه و بدون آن که خود بخواهد ، نشان داده که بدون تمسّک به عقل نمی توانیم نظام اخلاقی داشته باشیم . محقق سعی نموده با دیدی وسیع تر جایگاه دو بعد عقل و عاطفه از منظر استاد مطهری مورد بررسی قرار دهد .

ناصح ، ساکی ، جایگاه عقل و تعقل در مبانی تفکر شیعه ، فصلنامه شیعه شناسی ، ۱۳۸۷.
در مقایسه با سایر ادیان ، اسلام بیشترین اهمیت و ارزش را برای عقل و اندیشه قائل است و عقل و شرع را مکمل هم و دارای رابطه دو سویه و هماهنگ می داند . در قرآن مجید و احادیث معصومین ( ع) و در دیدگاه عالمان بزرگ شیعه نیز توجه خاصی به این مسئله شده و اندیشه عقلانی و برهانی جایگاه والایی دارد . منابع شیعه در این زمینه گویای جایگاه ویژه عقل در مبانی فکری آنان است که در تحقیق حاضر به آن پرداخته شده است. هدف کلی مقاله حاضر ، تبیین این معناست که اندیشه عقلانی و برهانی در مبانی فکری شیعه از چه جایگاهی برخوردار است ؛ و تفکرعقلانی شیعه دارای چه سنخ منابعی است و آن منابع کدامند ؟ مباحث مفهوم شناسی مطرح شده در این مقاله ، مانند تعاریفی از عقل از نظر مفسّران ، فلاسفه و متکلمان ، محدّثان و تعاریفی از تعقل از دید لغت شناسان ، روان شناسان نیز در سیر مطالعاتی محقق مؤثر بوده است . در پایان مقاله منابع مکتب شیعه ( ۱- وحی : قرآن و اخبار اهل بیت عصمت و طهارت ( ع ) ۲- عقل قطعی ۳- کشف عرفانی ) ، در جهت شناخت حقایق ، ذکر شده است ، ما بیشتر از مطالب ذکر شده در دومین منبع ، در جهت روشن شدن مطالب بنیادی تحقیق خود و بخصوص تشریح عقل نظری که از اقسام عقل است ، استفاده نموده ایم .
۲-۹- کتاب ها
بهشتی ، سعید ، آیین خردپروری ، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر ، ۱۳۸۶.
تحقیقی در نظام تربیت عقلانی بر مبنای سخنان امام علی ( ع) است . اثر ارزشمند و دقیق در حوزه تربیت اسلامی و به ویژه تربیت عقلانی است . این کتاب به بررسی تمام تعاریف اعم از لغوی و اصطلاحی عقل پرداخته و بر مبنای آموزه های دین و سخنان امام علی (ع) به تدوین یک نظام تربیت عقلانی جامع و دقیق مبادرت ورزیده است . کتاب در سه بخش تنظیم شده و بخش سوم آن خود سه فصل اساسی را داراست . این فصول به اهداف تربیت عقلانب بر مبنای سخنان امام علی (ع) و روش های تربیت عقلانی بر مبنای سخنان امام علی (ع) پرداخته است . مطالب موجود در این کتاب ، محقق را درمباحث مفهوم شناسی تربیت ، عقل ، نحوه استخراج مطالب و رهیافتن به پاسخ سئوالات تحقیق ، خود بسیار یاری رسانیده است .
بهشتی ، سعید ، تأملات فلسفی در تعلیم و تربیت ، سازمان تبلیغات اسلامی ، ۱۳۸۹.
این کتاب شامل دو بخش : تأملاتی در فلسفه تربیت دینی از دیدگاه اسلام ، و تأملات فلسفی در تعلیم وتربیت غرب می باشد . محقق از فصل دوم این کتاب تحت عنوان در آمدی بر قلمرو شناسی عقلانیت در تربیت اسلامی در سیر مطالعاتی خود استفاده نموده است .
دهشیری ، افضل السادات ، تربیت اخلاق از دیدگاه اسلام با تأکید بر سنین نوجوانی ، ۱۳۷۰.
بخش نخست کتاب به بررسی نظام اخلاقی اندیشمندان غربی پرداخته است و مفهوم تربیت اخلاقی را که شامل تعریف و اهمیت آن از ابعاد مختلف می باشد ، بررسی شده است . فصل سوم اختصاص به اصول و روش های تربیت اخلاقی داشته است . که محقق از مباحث این فصول در قسمت مبانی نظری خود استفاده نموده است .
شریعتمداری ، علی ، اصول و فلسفه تعلیم وتربیت ، تهران ، امیر کبیر ، ۱۳۸۳.
کتاب حاضر مشتمل بر سیزده فصل می باشد که به بیان اصول تعلیم وتربیت از نظر دکتر علی شریعتمداری و جان دیویی و بیان مفهوم فلسفه و تعلیم وتربیت است . مطالب مطرح شده در این کتاب در مبانی نظری تحقیق حاضر مؤثر واقع شده است .
فایضی ، آشتیانی ، تربیت و اخلاق اسلامی ، انتشارات روحانی ، ۱۳۷۶.
این کتاب شامل سه بخش مبانی تربیت اسلامی ( شامل شش فصل ) و مبانی اخلاق اسلامی ( شامل چهار فصل ) و برخی از روش های تعلیم وتربیت اسلامی ( شامل دوازده فصل ) می باشد که محقق در فرایند تدوین تحقیق حاضر ازمطالب آن استفاده نموده است .
قمی، عیون اخبار الرضا ، اصفهانی ، انتشارات علمیه اسلامیه ، ۱۳۳۷.
این کتاب در ۶۹ باب توسط محمد بن علی بن بابویه قمی ( شیخ صدوق ) تهیه و تدوین شده است .وی از نظر روایت حدیث بسیار ثقه می باشد . بخشی وسیعی از مستندات پژوهش حاضر از این کتاب می باشد .
۲ -۱۰- جمع بندی پیشینه
مجموع پایان نامه ها و مقاله ها و کتاب هایی که در این فصل گزارش شده است ، تنها بخشی از پیشینه تحقیق است و آثار دیگری وجود دارد که برخی از آنها تکرار همین مطالب است و برخی مشتمل بر نکات تازه ای است که به خاطر طولانی شدن فصل از گزارش آن خودداری شد و فهرست کامل آن ها در فهرست منابع خواهد آمد ، نتیجه بررسی پیشینه تحقیق نشان می دهد که کارهای خوبی انجام شده است ولی هر یک از آنها تنها بخشی ازمبانی نظری این تحقیق را پوشش می دهد و تحقیق مستقلی با عنوان مطرح شده در اینجا انجام نگرفته است و تحقیقات انجام گرفته نیز ناکافی است بنابراین ضرورت انجام این تحقیق اثبات می شود .
فصل سوم
روش شناسی تحقیق
۳ - ۱ - مقدّمه
هدف از آفرینش انسان عبادت و پرستش است و یکی از راه های عبادت واقعی تفکّر است که از عقل ورزی نشأت می گیرد . از نظر صاحب نظران تعلیم و تربیت پیشرفته ، تفکّر محور آموزش و پرورش است و روش ها و برنامه های آموزشی باید مبتنی به جریان تفکّر باشد و هر روش و برنامه ای که بهتر از روش های دیگر کودک را به تفکّر وادار کند با ارزش تر است . یکی از ابعاد اساسی و مهم وجود انسان که در برنامه ریزی های تربیتی به نحوی مورد نظر قرار می گیرد ، بعد عقلانی اوست « انسان به عنوان موجودی که می تواند از رفتار خود آگاه باشد و از نیروی تفکّر نیز برخوردار است ، در حدّ وسیع تحت نفوذ جنبه ی عقلانی شخصیت خود قرار دارد » ( شریعتمداری ، ۱۳۸۰، ص ۴۹) .
بزرگ ترین منبع سعادت آدمی در پرورش فعالانه قوای عقلی او نهفته است که موجب خود شکوفایی ، خود پروری و استکمال انسان است . شخصی که به راستی رفتاری انسان وار دارد ، از عالی ترین قوه و فصل ممیز خویش ، یعنی عقل ، فرمانبرداری می کند . اگر چه عواطف برای درک لذّت ، و اراده برای نیل به غایات وسیله اند ، ولی هم عاطفه و هم اراده به شایستگی تحت فرمان عقل قابل اداره اند . ( گوتک ، ۱۳۸۰، ص ۵۶) . نخستین فیلسوفی که انسان را حیوان ناطق توصیف کرد ، ارسطو بود .« از نظر او در انسان سه عامل سرشت ، خو ( عادت ) و عقل وجود دارد و نیکبختی انسان در هماهنگی این سه جنبه است و از آن جا که میان این سه، عقل برترین است ( و برتری انسان به دیگر حیوانات به عقل اوست ) کمال انسان در آن است که عقل ، رهبر خو و سرشت وی گردد » ( نقیب زاده ، ۱۳۷۶، ص۶۱) .عقل در تفکّر اسلامی از جایگاه رفیع و شایسته ای برخوردار است . اسلام به همان پایه و درجه که به تربیت عقل توجه دارد به تربیت قلب و عواطف نیز اهتمام کافی نشان داده است . همان طور که عقل را میزان سنجش میان حق و باطل شناخته ، قلب را نیز وسیله ایجاد عواطف عالی می داند . عقلی تابع و تحت تأثیر عواطف باشد ، ناگزیر است کوشش کند تا عواطف را در رسیدن به اهدافی که دارد ، یاری دهد . اگر عواطف تربیت نشده و تحت فرمان عقل نباشد ، غضب بر انسان چیره می شود و انسان از تدبیر و سیاست و عقل و شرع به یک سو می افتد و برای آدمی در چنین وضعی بینش و بصیرت ، فکر واندیشه و اراده و اختیاری باقی نمی ماند و بصورت یک فرد
مقهور و درمانده در می آید که محکوم به غضب خود ، و نابود می شود .در آیات و روایات با تعابیر مختلفی از دو بعد عقل و عاطفه انسان سخن گفته و به جایگاه آنها پرداخته شده است .
در این فصل ما قصد داریم ، نوع تحقیق ، روش تحقیق ، روش و ابزار جمع آوری اطلاعات را شرح دهیم . تا خواننده با فرایند روش شناسی تحقیق حاضر بیشتر آشنا شود .
۳- ۲- نوع تحقیق
به طور کلی تحقیقات علمی را می توان بر اساس هدف به دو گروه بنیادی و کاربردی تقسیم کرد . ضمناً تحقیقات بنیادی نیز بر اساس روش تحلیل به دو دسته تحقیقات بنیادی تجربی و تحقیقات بنیادی نظری تقسیم می شوند .
تحقیقات کاربردی را می توان به دو دسته تحقیقات توسعه ای و عملی تقسیم بندی نمود ( حافظ نیا ، ۱۳۸۹ ، صص ۶۳ – ۵۸ ). در پژوهش کاربردی هدف اصلی ، آزمون و بررسی امکان کاربرد دانش است در حال که هدف اصلی پژوهش بنیادی ، افزایش حیطه فهم و دانش می باشد ( دلاور ، ۱۳۹۱، ص ۳۱) .
هدف تحقیقات کاربردی ، توسعه دانش کاربردی در یک زمینه خاص است ، به عبارت دیگر ، به سمت کاربرد عملی دانش هدایت می شود .از نظر هدف ، تحقیق کاربردی در جستجوی دستیابی به یک هدف عملی است و تأکید آن بر تأمین سعادت و رفاه مردم و مطلوب بودن فعالیت است ( دلاور ، ۱۳۹۰، ص ۴۹ ) . در تحقیق حاضر با توجه به موضوع و هدف خود از نوع تحقیقات کاربردی به شمار رفته که از آن جمله آن افزودن دانش موجود و سبک شناختی کلی در یک زمینه خاص است ، که هدفش بهبود محصول یا فرایند و به دست دادن نتایج عملی و قابل استفاده و ابداع و اختراع وسایل و روش ها برای کارهای عملی است . دلیل دیگر بر لزوم کاربردی بودن تحقیق حاضر این است که ما در این تحقیق ، قصد بررسی جایگاه عقل و عاطفه در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری را داریم .
۳- ۳ - روش تحقیق
در این تحقیق از روش تحقیق توصیفی – تحلیلی ( تحلیل محتوا ) استفاده شده است . تعاریف زیادی از تحلیل محتوا صورت گرفته است . والیزر و واینر ( ۱۹۷۸) تحلیل محتوا را به عنوان روشی منظم که برای
بررسی محتوای اطلاعات ثبت شده استفاده می شود تعریف کرده اند . کرلینجر ( ۱۹۸۶) آن را روش مطالعه و تجزیه و تحلیل ارتباط به شکلی نظام مند ، عینی و کمّی به منظور سنجش متغیرها می داند ( بیابانگرد ، ۱۳۹۰، ص ۳۰۹) . تحلیل محتوا ، مطالعه ارتباطات است ، یک روش پژوهشی است که به صورت منظم و عینی برای توصیف مقداری محتوای آشکار ارتباطات به کار برده می شود . دراین روش ، پیام ها یا اطلاعات به صورت منظم کدگذاری و به نحوی طبقه بندی می شوند . هدف غالب تحلیل محتوا ها ، پاسخ گویی به سؤالاتی است که با مواد مورد تجزیه و تحلیل ارتباط مستقیم دارند . غالباً تحلیل محتوا به منظور توصیف به کار برده می شود ، این روش برای هر شکلی از ارتباطات انسانی به کار برده می شود ( دلاور ، ۱۳۹۰، صص ۲۷۸ – ۲۷۵ ) . به طور کلی بر اساس روش ، تحقیقات علمی را می توان به پنج گروه تقسیم کرد که عبارتند از : تحقیقات تاریخی ، توصیفی ، همبستگی ، علّی و تجربی ( حافظ نیا ، ۱۳۸۹ ، صص ۶۳ – ۵۸ ). در تحقیقات توصیفی محقق به دنبال چیستی و چگونه بودن موضوع است و وضع موجود را بررسی کرده و در صورت لزوم ارتباط بین متغیرها را بررسی می نماید . در تحقیقات توصیفی – تحلیلی محقق علاوه بر تصویر سازی آنچه هست به تشریح و تبیین دلایل چگونه بودن و چرایی وضعیت مسئله و ابعاد آن می پردازد . در تحقیق توصیفی تحلیل محتوا به منظور توصیف عینی و کیفی محتوای مفاهیم ، متن ها ، پدیده ها و فضاها به صورت نظام دار انجام می شود . محقق در چنین تحقیقی به دنبال تجزیه و تحلیل و توصیف مطالب است ( حافظ نیا ، ۱۳۸۹ ، صص ۷۶ – ۶۹ ) . روش تحلیل محتوا ، روشی است که در راه استنتاج منظم و عینی ویژگی های خاص یک متن به کار می رود ودر بردارنده شناخت و برجسته سازی محورها و خطوط اصلی یک متن با هدف فراهم آوردن تحلیلی توصیفی و ارائه واقعیت در سطح یا عمق یا تحلیل علّی و مانند آن است ( بهشتی ، ۱۳۸۶، ص ۴۲) . سه روش تجزیه و تحلیل داده ها عبارتند از : کیفی ، کمّی و فضایی . روش تجزیه و تحلیل کیفی : چون داده های بسیاری از تحقیقات علمی کمّی نبوده ، جنبه آماری ندارند ، معیار و مبنای دیگری غیر از روش های آماری باید برای تجزیه و تحلیل آنها به کار رود . این مبنا و معیار در تجزیه وتحلیل های کیفی مشخصاً عقل ، منطق و تفکّر و استدلال است ؛ یعنی محقق با بهره گرفتن از عقل و منطق و اندیشه باید اسناد ، مدارک و اطلاعات را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد و حقیقت و واقعیت
را کشف و درباره ی فرضیه ها اظهار نظر نماید . البتّه استدلال عقلانی ، منطق و تفکّر معیار هایی نیستند که تنها به کار تحقیقات کیفی بیایند ، بلکه در هر نوع تحقیق عملی به کار می روند و محقق ناگزیر است روش هاو نتایج به دست آمده را با آنهامحک بزند و اگر احساس کند روش آماری نتیجه ای داده که با عقل و منطق جور در نمی آید ، باید نتایج روش آماری را کنار گذارد و به عقل و منطق بها بدهد ؛ زیرا تجزیه و تحلیل ، ترکیب و تجرید و تعمیم کار عقل است ( حافظ نیا ، ۱۳۸۹ ، ص ۲۶۸ ) . در تحقیق حاضر با روش توصیفی- تحلیلی داده ها تجزیه و تحلیل می شوند .
۳ – ۴- روش و ابزار گرد آوری اطلاعات
روش های گرد آوری اطلاعات به طور کلی به دو دسته کتابخانه ای و میدانی تقسیم می شوند . این روش ها در دو فضای واقعی و مجازی قابل انجام و کاربرد می باشند . روش های فضای واقعی ، همان روش های سنتی است که محقق با بهره گرفتن از روش های کتابخانه ای و یا میدانی به جمع آوری اطلاعات می پردازد . روش های مجازی روش جدیدی است که با توسعه شبکه های اینترنت و فناوری اطلاعات در اختیار پژوهشگران قرار دارد و آنها می توانند روش های کتابخانه ای و میدانی سنتی را برای گرد آوری اطلاعات در فضای مجازی و اینترنت مورد استفاده قرار دهند ( حافظ نیا ، ۱۳۸۹، ص ۱۹۳ ).
در تحقیق حاضر ، پس از انجام مطالعات کتابخانه ای و استخراج مطالب مورد نظر ، کار مهم و اساسی مقوله بندی و طبقه بندی آنها در چهار چوب فصول پیش بینی شده در تحقیق انجام شد که این خود دقّت نظر و توجه ویژه ای را می طلبد . سپس توصیف و تحلیل آنها انجام خواهد گرفت . همان گونه که ملاحظه می شود به دلیل ماهیت موضوع مورد بررسی و منابع مورد استفاده برای جمع آوری اطلاعات در این تحقیق پای مباحثی چون جامعه آماری ، حجم نمونه ، شیوه نمونه گیری و شیوه های آماری جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات در میان نخواهد بود .
گرد آوری اطلاعات در تحقیق حاضر از طریق منابع کتابخانه ای بوده ، که اطلاعات را جمع آوری و تحلیل و تبیین کرده و مراحل انجام آن به شرح زیر است :
۱ – جمع آوری اطلاعات
۲- دسته بندی اطلاعات
۳ – شرح و تفسیر اطلاعات
۴ – تجزیه و تحلیل اطلاعات
۵ – استنتاج و نتیجه گیری
فصل چهارم
یافته های تحقیق
۴-۱- مقدمه
یکی از خصوصیات عام انسانی خرد ورزی است . به کار گیری و شکوفا کردن نیرویی که نخستین آفریده جهان هستی است ، شناخت کنه و حقیقت این مخلوق اول ، برای انسان امکان پذیر نیست . امّا از طریق ویژگی ها و علائم آن می توان این پدیده را تعریف کرد . عقل همان فهم و شعوری است که انسان را در سختی ها و تاریکی ها راهنمایی می کند و راه درست را از نادرست به او می شناساند . آفریدگار دانای حکیم پیش از آن که سرشت آدمی را به هم آمیزد ، بهترین هدیه خویش را با ارزانی داشت . این هدیه بسان چراغی فروزان در فرا روی آدمی ، تابناک است و اگر انسان بخواهد به راه راست رهنمون شود ، بایسته است که لحظه ای از روشنایی خرد غافل نباشد .
خرد ، ارزشمندترین سرمایه پنهانی بشر است که بنیان های زندگی را نیرومند می سازد و به گاه زور آزمایی ، به شمشیری برّنده می ماند که هیچ گاه طعم تلخ شکست را نچشیده است .اگر انسان از این موهبت الهی به شایستگی استفاده کند ، ارزش و مقام خویش را برتری داده است و در دنیا و آخرت سر بلند است ؛ چرا که ارزش اعمال در روز واپسین به رتبه و درجه عقل هر کس بستگی دارد . هر قدر بهره بیشتری از این نعمت ، عاید انسان شود ، سر فرازی و سربلندی بیشتری نیز در آخرت نصیب او می گردد .
عواطف و هیجانات یکی از مهم ترین ساحت های وجودی انسان است که چیستی و کار کرد آن ، به میزان اهمّیتش دچار ابهام و پیچیدگی است . رقیب اصلی ساحت عاطفی در انسان ، بعد شناختی و عقلانی اوست . عواطف و هیجانات هم به لحاظ توصیفی و هم به لحاظ هنجاری ، از جایگاهی فروتر نسبت به حوزه عقلانیت برخورداردند . از همین رو ، خصلت عاطفی بودن از جمله ویژگی های مشترک انسان و حیوان دانسته شده است .