در فصل اول به توضیحات کلی در باب موضوع تحقیق و ضرورت های آن با عنون کلیات پژوهش، به طورکلی پرداخته می شود.
فصل دوم به تاریخچه ی تایپوگرافی و طراحی جلد و شروع آن در ایران و بارقه های تایپوگرافی بر روی جلد اختصاص می یابد.
فصل سوم به نقش تایپوگرافی بر روی جلدهای سیاسی اجتماعی دهه های مورد بحث می پردازد و دلایل استفاده ی زیاد از تایپوگرافی را مطرح می نماید. در این فصل، همچنین به روش های غالب استفاده از تایپوگرافی در ایران ، برروی جلد نیز پرداخته می شود و راهکارهای طراحان ایرانی برای نظم
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
دادن به حروف پرزاویه و پر پیچ و خم فارسی برروی جلد، مورد بررسی قرار می گیرد.
فصل چهارم با عنوان روش شناسی تمام اطلاعات جمع آوری شده را در قالب یک کل بیان می کند و نتایج جامعه آماری نیز بازگو می شود.
نهایتا در فصل پنجم به نتیجه گیری در باب موضوع، اختصاص می یابد.
فصل اول
کلیات پژوهش
۱-۱- بیان مسئله :
شاید یکی ازپرکاربردترین رسانه های گرافیک طراحی جلد کتاب باشد و از این منظرعناوین کتاب و شاکله ی آن با کلمات شکل گرفته است لذا مطرح کردن و به نمایش گذاشتن جلد کتاب و همچنین تصویر ساختن مفهومی از کتاب به وسیله ی کلمات که روی جلد قرار می گیرد به عنوان تایپوگرافی وشیوه ای از طراحی گرافیک ، یکی از بارزترین راهکارهای موجود در به انسجام رساندن جنس طراحی گرافیک بامتن کتاب و قرابت معنایی این دو با هم می باشد. باتوجه به مفاهیم و مطالب کتب سیاسی اجتماعی و مقوله های فرهنگی جامعه ی ما و اجتناب از مباحث ایهام و ابهام برانگیز تصویر تخیلی برای شفاف سازی مطالب کتاب طلب می کند از واژگان و کلمات موجز در قالب طراحی گرافیک (تایپوگرافی) برای طراحی جلد استفاده شود. از این روی تایپوگرافی منظری مناسب برای برخورد و طراحی اینگونه کتاب ها می باشد و شاید بتوان گفت در دهه ی ۷۰ و ۸۰ ایران آثاری که با این شیوه درطراحی جلد کتاب به وجود آمدند بسیار نمود پیدا کرده است.
۱-۲- پرسش های پژوهش:
باتوجه به مطالب گفته شده پرسش اصلی این است که گرافیک ایرانی که از دهه ی ۲۰ تا دهه ۷۰ ( البته با شدت و ضعفی که لازمه ی شرایط اجتماعی و سیاسی است ) روح تصویرسازانه ی خود را تحت تاثیر مکتب هایی چون مکتب لهستان ، فرانسه و … حفظ کرده است، چگونه پس از جنگ تحمیلی و آغاز فعالیت های دولت های سازندگی و اصلاحات، به سمت حروف نگاری می رود؟
– تاثیر سیاست دولتها و رویکردهای سیاسی در تایپوگرافی روی جلدهای سیاسی چه نقشی بازی کرده است؟
-اقبالی که تایپوگرافی بر روی جلد می یابد چقدر حاصل تاثیر وررود تایپوگرافی از غرب است و چقدر به روح خوشنویسانه ی ایرانی باز می گردد؟
۱-۳- فرضیه های ی پژوهش :
– محدودیت های موجود و زبان استعاری تصاویر، سبب می شود که طراحان به شیوه ای کار کنند که دلالت های ضمنی را از طرح بگیرند و صراحت را جایگزین آن نمایند.حروف جزء نشانه های نمادین هستند و بیشترین حالت قراردادی و پیام رسانی را دارند.همانطورکه اگر تصویری برروی جلد قرار بگیرد به تنهایی پیام رسان، نخواهد بود، ولی همینکه با نوشتاری همراه می گردد، ظرفیت انتقال پیام و ارتباط برقرار کردنش، کامل می گردد. به همین جهت در بستری چون جلد کتاب، بسیار کاربرد می
یابد.
– تاثیر سیاست های دولتی در جلدکتاب در دو دهه مورد بحث را می توان اولین بار در آیین نامه ی (( اهداف، سیاست ها و ضوابط نشرکتاب )) جستجو کرد. که در آن اشاره ای مستقیم به طراحی جلد کتاب، باید و نبایدها یش نمی شود، و این نبود قانون بر خلاف ظاهرش، سبب نظارت سلیقه ای می گردد.
– درست است که دیدن تجربیات حروف نگاری لاتین و سبک های مدرن و پست مدرن اروپایی تاثیر بسیار در شروع تایپو گرافی ایرانی می گذارد اما مسئله یی که بسیار تاثیر گذار است این است که حروف نگاری فارسی به جهت تفاوت بسیار زیاد فرمی با حروف نگاری اروپایی، و همچنین روح خوشنویسانه ی ایرانی که در طی قرون آن را پالوده و به سرحد پختگی رسانده است ، راه مستقل خود را می پیماید.
خوشنویسی ایرانی با اهمیتی که در جامعه و بین مردم کوچه و بازار داشته است و در همین جهت به راه خود ادامه می دهد تا زمانی که نیاز تایپوگرافی بعد از ورود صنعت چاپ، مطرح می شود. از این پس هنرمندان این عرصه، برای بازشناسی توانایی های خط و خوشنویسی در خود احساس نیاز می کنند، این بازشناسی توانایی ها بنا به نظر بسیاری از بزرگان گرافیک ایرانی، در دهه ی هفتاد و هشتاد شمسی به اوج خود می رسد و تحولات سیاسی دهه های اخیر در این زمینه ، بسیار تاثیرگذاربوده است. در حقیقت عامل به وجود آمدن تایپوگرافی سیاسی در حوزه ی جلد کتاب می گردد و هنرمندان خوشنویس و تایپوگرافیست های ما سعی می کنند، توانایی ها و ظرفیت های بی پایان و در عین حال بالقوه ی خط فارسی را در حوزه ی جلدهای سیاسی و حوزه های گسترده تر آینده به فعل در آورند.
۱-۴- اهداف تحقیق:
موضوعی که راجع به آن بسیار بحث شده است، تایپوگرافی ایرانی ست ولی هیچگاه دلایل شدت گرفتن فعالیت های آن در برهه ای از دهه هفتاد و همزمان شدنش با دوران اصلاحات مورد بحث نبوده است. این همگامی با سیاست و حمایتهای متقابل سیاست از آن و البته کشف قابلیت های این جنبه از گرافیک، سبب حرکتی در دهه بعد می شود که عمدتا از طرف نسل جوان گرافیک ایران است و این جنبه ی حروف گرایانه برایش تازگی دارد و این با روح فرم گرا و خوشنویسی گونه ی ایرانی همسو می شود و تبعاتی را بوجود می آورد که لزوما همیشه مطلوب نیست. هدف تحقیق پیش رو یافتن جوابی مناسب، برای چگونگی و میزان تاثیر تایپوگرافی در جلد های دهه ی هفتاد و هشتاد شمسی بر روی جلدهای سیاسی، اجتماعی دوران اخیر است.
۱-۵- سابقه و پیشینه ی تحقیق :
حمیدی ، بهرام (۱۳۹۰) تحولات تایپوگرافی با رویکردی بر پست مدرنیسم ،کتاب ماه هنر، شماره ۱۶۰، تهران سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،ص ۸۲
در این مقاله سیر تحول تایپوگرافی و حروف نگاری مدرن و پست مدرن اروپایی مورد بررسی قرار می گیرد.
رشوند، زینب(۱۳۹۰)، ظرفیت های تصویری سیاه مشق در تایپوگرافی معاصر، کتاب ماه هنر، شماره ۱۶۱
در این مقاله نمونه های کاربردر سیاه مشق در گرافیک معاصر ایرانی بررسی می شود و نگاهی به مسئله ی عدم اهمیت به خوانایی ودر عوض توجه به فرم گرایی درسیاه مشق می شود.
آقا قلی زاده، احمد(۱۳۷۷)گرافیک سیاسی معاصرایران، فصلنامه هنرهای تجسمی،شماره دوم، تهران، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی
دراین مقاله به گرافیک سیاسی ایرانی پس از انقلاب و دوران پس از جنگ پرداخته می شود.
عباسی، مجید (۱۳۸۵) گلپایگانی و طراحی حروف روی جلد، دوماهنامه بخارا، شماره ۵۳، تهران
یزدانی، علیرضا (۱۳۹۰)نشانه شناسی تایپوگرافی،مجموعه مقالات طراحی گرافیک،شماره ۳، تهران ،نشر آبان، ص ۲۰۰
این مقاله به ظرفیت های تایپوگرافی و نمادین بودن آن در مقوله ی نشانه شناسی می پردازد وسعی بر آن دارد که پیام رسانی تایپوگرافی را از این منظربنگرد.
دلخوشیان، مجتبی(۱۳۹۰)، خانواده حروف، مجموعه مقالات طراحی گرافیک، شماره ۳، تهران، نشرآبان، ص ۸۶
در این مقاله محقق به کمبود خانواده ی حروف در طراحی حروف فارسی پرداخته می شود و تفاوت های سبک های حروف نگاری اروپایی و فارسی مورد بحث قرار می گیرد.و حروف فارسی و لاتین از جهت گستردگی افقی و عمودی مورد بررسی قرار می گیرند.
مثقالی، فرشید (۱۳۹۰) بررسی فونت، مجموعه مقالات طراحی گرافیک، شماره ۳، تهران، نشر آبان، ص ۱۹۱
در این مقاله به بررسی تنه های فونت های فارسی در قیاس با هم پرداخته می شود.
در حوزه ی طراحی جلد کتاب های سیاسی پژوهشی در ایران صورت نگرفته است، البته لازم بذکر است که راجع به طراحی روی جلد، سخن بسیار گفته شده که بیشتر در حد تاریخچه ومعرفی و تحلیل آثار افراد تاثیرگذار بر این حیطه ی گرافیک است.
۱-۶- روش و فنون اجرایی پژوهش :
برای رسیدن به نتیجه مطلوب در زمینه ی مورد بحث روش کتابخانه ای و استفاده از منابع مکتوب مد نظر قرار گرفته است و با توجه به منابع زیاد در مورد تایپوگرافی و ریشه های آن در غرب و مصاحبه های بسیار با صاحب نظران حیطه ی نشر در مورد تایپوگرافی ایرانی و جلد کتاب، ضرورتی برای تحقیق میدانی احساس نشده است.
بهترین روش برای تحقیق و بدست آوردن پاسخ مناسب در این زمینه پس از تحقیق و مطالعه ،
مشاهده و ثبت مستقیم جلدهای سیاسی، اجتماعی و به آمار تبدیل کردن تنوع جلدهای مذکور در دو دهه ی هفتاد و هشتاد شمسی ست،که می تواند مکمل و به تبیین کننده ی فرضیه ی تحقیق و رساندن آن به نقطه ای باشد که از ابتدا در پی یافتن پاسخ، برای آن تلاش شده است.
لازم بذکر است که جامعه ی آماری به صد جلد کتابهای سیاسی، اجتماعی، اختصاص یافته است که در آن جلدهایی با محوریت تایپوگرافی، تصویر و تلفیقی از این دو ، مورد استفاده قرار گرفته است و قصد بر آن بوده است که مشخص شود در جلدهای موجود دهه های مورد بحث، چند جلد صرفا رویکرد تایپوگرافی دارند. چه تعداد رویکرد تصویری دارند و سرانجام چه تعدادی از آنها تلفیقی هستند تا بتوان از این رهگذر کمکی در جهت رسیدن به اهداف تحقیق نمود.
فصل دوم
تاریخچه تایپوگرافی و طراحی جلد کتاب
– بررسی حروف نگاری لاتین وشباهتها و تفاوتهای آن با تایپوگرافی ایرانی
۲-۱-پیدایش تایپوگرافی
کاربرد کلمه تایپ واصطلاح تایپو گرافی، از اوسط قرن پانزدهم میلادی در اروپا رایج شد. هنگامی که جان کوتنبرگ در آلمان، برای اولین بار حروف متن را به طور جدا گانه، با سرب، ریخته گری کرد و با کنار هم قراردادن آنها کلمات و جملات را بوجود آورد و با ماشین چاپ دستی آنها را چاپ کرد. به این قطعات حروف مجزای تایپ گفتند .اما آن تعریفی که امروز ما از تایپو گرافی داریم ،مطمئنا بسیار فراتر از آن چیزی ست که این واژه درابتدا بوده است.((تایپوگرافی به طور کلی یعنی کار با تایپ و نوشته در یک کار گرافیک.
ولی دو تعریف زیر را می توان به طور اخص برای آن مطرح کرد:
۱-انتخاب نوع تایپ فیس، اندازه ی آن ، فواصل حروف و سطرها، بر مبنای معنایی که متن مربوط ، قصد بیان آن را دارد.
۲ هنر دیزاین با تایپ. و این تعریفی ست کلی تر که همه ی زمینه های کار با تایپ را می پوشاند.))۱[۱]
۲-۱-۱-نگاهی به تایپوگرافی مدرن و پست مدرن وتفاوت آنها
عنصرحروف در طی تاریخ گرافیک به عنوان ابزار و شیوه بیان در کنار دیگر عناصر تصویری مورد توجه بوده است ؛اما با توجه به روش حروف نگاری به عنوان شیوه ورویکرد خاص از قرن بیستم بیان مستقلی یافت، آنچه در جنبش های مختلف حروف نگاری مدرن مورد توجه قرار می گرفت، بیشتر در جهت صراحت بیان و پیام رسانی و انتقال اندیشه است.۱
بعد از دهه ۱۹۶۰روش حروف نگاری جهانی دچار تحولات بنیادین شد و روند ایستا و قواعد خبر ی آن به طور چشم گیر ی مورد نقد و چالش قرار گرفت قواعدو اصول مشخص همانند وضوح عقلانیت ساختار منظم و هندسی ،سادگی و عاری بودن از تزئین ،کلیت ،عدم احساس و پیام رسانی به نتایج از قبل پیش بینی شده منجر می شود. جنبش حروف نگاری جدید تبدیل به جریانی متاثر از عوامل متعدد اجتماعی و فرهنگی وگرایشاتی شد که همواره با آزادی کامل، قادر به جذب ایده ها و مفاهیم مختلف، درجهت غنی ترین ظرفیت های حروف نگاری می شود.
امروزه روش حروف نگاری پست مدرن در برگیرنده اصلی ترین و جدی ترین زبان تصویری است که همواره طرفداران آن با آزادی کامل، سعی در توسعه و غنی ترنمودن آن دارند و چالش بین حروف نگاری مدرن، پست مدرن وجنبه های کارکردی و زیبا شناسانه ی حروف، نشان دهنده ی قابلیت و اهمیت حروف نگاری معاصر است.
۲-۱-۲- طراحی حروف مدرن -فوتوریسم۱
یکی از اولین بخش های مدرن تایپوگرافی قرن بیستم متعلق به فوتوریست ها بود که نقش اساسی در شکل گیری قواعد تایپوگرافی داشت.
این گروه حتی بیانیه ی تکان دهنده و انقلابی خود رادر عرصه ی کلام تصویری اعلام نمودند. و پیروان آنها درایتالیا حروف نگاری رابه عنوان زبانی جدید ومستقل، در بیان تصویری، وارد کردند. و در سال ۱۹۱۴ با انتشار کتاب ((زنگ توم توم))۲ که دارای نوعی نقاشی با لغات بود. سعی شده بود با کمک اشکال و اندازه های مختلف حروف تاثیراتی مشابه صدا تولید کند(تصویر۲-۱-۲-۱).آنها معتقدبودند حروف که سازنده ی لغات هستند ، فقط علائم الفبایی نیستند، پهنا و شکل های مختلف حروف و موقعیت آنها در صفحه به لغات شخصیتی مجزا در بیان تصویری می دهد.۳روش فوتوریست ها، اولین و جدی ترین رویکرد حروف نگاری درهنر مدرن قرن بیستم به شمار می رود و ساختار و ساماندهی اتفاق و حسی در روش آنها منحصر به فرد، است. مفاهیم، احساس لحظه ای و شهودی، بیانی است که درابتدا در روش آنها نمود پیدا کرد. (تصویر۲-۱-۲-۲)
۲-۱-۳- حروف نگاری دادائیسم۱
دادائیستهای آلمانی نیز ، با طرد هنر و سنت جنبه های بصری حروف نگاری فوتوریست ها را درجهت ساختار گرایی تقویت کردند ((نگرش عصیانگر دادائیست همانقدر که در دیگر هنرها، مانند نقاشی عصیانگر و ویرانگر است در روش حروف نگاری، محافظه کار رفتار کرده است(تصویر۲-۱-۳-۳). به همان میزان که فوتوریست ها در تلاش برای رهایی از سنت و چارچوب ها بودند، در آثار حروف نگاری دادائیستی ساختار ها ، عینی و این حرکت براساس تنوع کم حروف و قطع محدود کاغذبود))۲
۲-۱-۴- حروف نگاری دستیل۱
درجنبش دستیل فرم همه ی دستاورد های بشر تابع نوعی زیبایی شناسی هماهنگ مبتنی بر کارکرد، هندسه و منطق قرار گرفته است ((هنرمندان این سبک درنمایش اهداف آرمانی و جنبه ی کارکردی حروف و یافتن قراردادها ، حروف چینی را ابداع کردند و از آن به بعد سرمشقی برای طراحی حروف در مدرسه باوهاوس۲ شده و زمینه ی پیدایش سبک طراحی حروف بین المللی را فراهم ساختند.))۳(تصویر۲-۱-۴-۴)
۲-۱-۵- حروف نگاری باوهاوس
آموزه ها و نوآوری های خلاق مدرسه باوهاوس در زمینه گرافیک و طراحی حروف بین دو جنگ جهانی، تاثیر عمیقی داشت. درمدرسه باوهاوس تجزیه و تحلیل دقیق ارتباط تصویری، با بررسی حروف الفبا آغاز شد و تلاش بر حروف چینی جدید ، اساس کاملاً هندسی یافت و ساختمان کامل، هدف نهایی تمامی هنرهای تجسمی شد ((به عقیده ی ((موهولی ناگی))۴ از مدرسان مدرسه باوهاوس حروف وسیله ارتباط است ودرقوی ترین فرم خود باید پیام رسان بوده و تاکید بر وضوح کامل داشته باشد.))۵(تصویر۲-۱-۵-۵)
۲-۱-۶- سبک حروف نگاری جهانی
در دهه ۱۹۵۰سبک طراحی سوئیسی۱یا سبک حروف نگاری جهانی۲ به وجودآمد که از سبک دستیل ، باهاوس و حروف نگاری جدید دهه های ۱۹۲۰-۱۹۳۰ نشات گرفت.
((درنظر آنان کمال مطلوب دستیابی به وضوح و نظم بود، و طراحی را یک فعالیت اجتماعی مفید ومهم می دانستند. آنان در روش خود بیان شخصی و راه حل هایی غیر عادی را کنار نهادند و موافق رویکرد علمی وجهانی بودند .شالوده ی اعتقاد سبک بین المللی طراحی حروف در سوئیس این بودکه فرم، تابع کارکرد است.))۳(تصویر۲-۱-۶-۶)
۲-۱- ۷- حروف نگاری پست مدرن