تلمیح به آیه:
۱ – اذْهَبُوا بِقَمِیصِی هَذَا فَألْقُوهُ عَلَی وَجْهِ أبِی یَأتِ بَصِیرًا… (یوسف (۱۲)، ۹۳). (= این پیراهن من را ببرید وبه صورت پدرم بیندازید تا بینا شود… )
۲ – … قَالَ أبُوهُمْ إِنِّی اأجِدُ رِیحَ یُوسُفَ لَوْلا أنْ تُفَنِّدُونِ (یوسف (۱۲)، ۹۴). (پدرشان [یعقوب] گفت: «من بوی یوسف را احساس می کنم، اگر مرا به نادانی وکم عقلی نسبت ندهید).
۴-۳-۱۵- یوسف (ع)
کمتر سوره ای در کتاب آسمانی می توان سراغ داشت که به اندازۀ سورۀ یوسف بر نظم ونظم ونثر سخن فارسی تأثیر گذارده باشد. از مجموع ۲۷ بار ذکر نام یوسف در قرآن برده شده که ۲۵ مرتبۀ آن در سورۀ یوسف است وفقط دو مورد آن در سوره های «غافر آیۀ ۳۴» و «انعام آیۀ ۸۴» می باشد (موسوی، ۱۳۸۲: پیشگفتار).حضرت یعقوب (ع) دوازده پسر داشت که محبوب ترین آنها حضرت یوسف (ع) بود. حضرت یوسف در زیبایی شهرۀ عالم بود. او در خواب می بیند که دوازده ستاره دور او می چرخند… آن رؤیارا برای پدر بیان می نماید وبرادران با طرح بندی او را در چاه می اندازند (سهروردی، ۱۳۷۶: ۵۵).
به حضرت تو همی لاف فضل نتوان زد که پیش یوسف عیب است دعوی تعبیر
بیت بالا از قصیده ای است که در مدح اقضی القضات صاعد مسعود سروده شده است.
تلمیحی به آیه رَبِّ قَدْ آتَیْتَنِی مِنََ الْمُلْکِ وَ عَلَّمْتَنِی مِنْ تَأویلِ الأحَادِیثِ…(یوسف (۱۲)، ۱۰۱). (پروردگارا بخشی از حکومت را به من بخشیدی ومرا از علم تعبیر خوابها آگاه ساختی).
من آن نیم که به اندک زتو شوم قانع تو آن نئی که قبول افتد از تو کیل یسیر (۱۸۱/۹)
بیت در مدح اقضی القضات صاعد مسعود سروده شده است.
اقتباس از آیه: …ذَلِکَ کَیْلٌ یَسِیرٌ… (یوسف (۱۲)، ۶۵). (واین [پیمانه اضافی نزد عزیز] پیمانه ای نا چیز است).
گویی قبای غنچه ودست صبا بهم چون جیب یوسف است وزلیخا همی کشد
(۱۵۵/۱۱)
تلمیح به آیه: وَاسْتَبَقَا الْبَابَ وَ قَدَّتْ قَمِیصَهُ مِنْ دُبُرٍ وَ ألْفَیَا… (یوسف (۱۲)، ۲۵). (وهر دو به سوی در، دویدند وپیراهن اورا از پشت{کشید} پاره کرد… )
مولانا این گونه گوید:
همچو آن حجرۀ زلیخا پر صور تاکند یوسف به ناکامش نظر
چون که یوسف سوی او می ننگرید خانه را پرنقش خود کرد از مکید
(مثنوی، ۶/۳۶۳۷، به نقل از راشد محصل ص ۴۳۴)
۴-۴- قیامت و حشر و نشر
در این فصل تمام ابیات جمال الدین که راجع به قیامت وحشر ونشر واعتقادات او به جهان اخرت است ذکر شده وآیات واحادیث راجع به آنها رائه می گردد:
یومک هذا
از بدو وجود تو الی یومک هذا بس منصب عالی که ترا داشت مسلم (۳۷۲/۹)
بیت فوق ترکیب بند است که در مدیح سروده شده است. منظور از یومک هذا، روز قیامت است.
فَذُوابِمَا نَسِیتُمْ لِقَاءَ یَوْمِکُمْ هَذَا… (سجده (۳۲)، ۱۴).ونیز (جائیه (۳۴)، ۴۵). ( [وبه آنها می گویم] بچشید [عذاب جهنم را] بخاطر اینکه دیدار امروزتان را فراموش کردید…).
عذاب جاودان:
اگر نه عفو جانبخش تورا بر زند آبی نعوذُ بالله از خشمت عذاب جاودان خیزد (۹۰/۸)
بیت فوق در مدح نظام الملک وزیر سروده شده است. تلمیح به آیه:
ثُمَّ قِیلَ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذَابَ الْخُلْدِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلا بِمَا کُنْتُمْ تَکْسِبُونَ (یونس (۲۰)، ۵۲). (سپس به کسانی که ستم کردند گفته می شود: عذاب ابدی رابچشید).
قیامت
به خاک بازده این خاک و سوی علو گرای که جان پاک سزا نیست جز به عالم پاک
(۲۱۶/۶)
اشاره به آیات: ۱ – وَاللهُ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرَابٍ… (فاطر (۳۵)، ۱۱). (خداوند شما را از خاکی آفرید).
۲ – … إِنَّا لِلَّهِ وإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ (بقره (۲)، ۱۵۶). (ما از خداییم وبه سوی او بر می گردیم).
روشنان چرخ رابینی فرو کشته چراغ بختیان کوه را بینی فرو کرده مهار (۱۶۷/۲)
بیت فوق در نکوهش دنیا سروده شده است. منظور از روشنان چرخ، خورشید وستارگان است.
مصراع اول اشاره به آیات: ۱ -إذا الشَمسُ کوّرت (در آن هنگام که خورشید در هم پیچیده شود) .
۲- و إذا النّجوم انکَدرَتَ (تکویر (۸۱)،۱و۲) (در آن هنگام که ستارگتان بی فروغ شوند).
مصراع دوم ناظر بر آیات: ۱ – وإذا الوحوش حُشّرت (تکویر(۸۱)،۵).
ظلم صورت می نبندد در قیامت ورنه من گفتمی اینک قیامت نقد و دوزخ آشکار
(۱۶۵/۱۱)
بیت فوق در نکوهش دنیا سروده شده است.
ناظر به آیات: ۱ – فَالیَومَ لا تُظلَمُ نَفسُ شَیئًا وَلا تُجزَونَ إِلا کُنتُم تَعمَلُونَ (یس (۳۶)،۵۴). (امروز به هیچ کس ستمی نمی شود و جز آنچه را عمل می کردید جزا داده نمی شود).
۲ – وَنَضَعُ المشوَازِینَ القِسطَ لِیَومِ القِیَامَهِ فَلا تُظلَمُ نَفسُ وَإِن کَانَ مِقَالَ مَن خَردَلٍ اُتَینَا بِهَا وَ کَفَی بِنَا حَاسِبِینَ (انبیاء (۲۱)،۴۷). (ما ترازوهای عدل را در روز قیامت بر پا می کنیم، پس به هیچ کس کمترین ستمی نمی شود و اگر به مقدار سنگینی یک دانۀ خردل (کار نیک و بدی) باشد ما آن را حاضر می کنیم و کافی است که ما حساب کننده باشیم).
عدم جهان
عدم براند سیلاب بر جهان و جهان وجود چناچه خرد کند موج هفت چرخ نگون
( ۲۷۹/۲)
بیت در مورد قیامت و حشر و نشر سروده شده است.
اشاره به آیه: کُلُّ مَن عَلَیهَا فَانٍ (الرحمن (۵۵)، ۲۶).(همه کسانی که روی آن {زمین} هستند فانی می شوند).
زلازل
خاک از تأثیر حلم تو وقار آموخته کوه از آسیب خشم تو زلازل یافته
(۳۲۲/۵)
بیت در وصف قاضی القضاه رکن الدین سروده شده است.
مصراع دوم اشاره به آیه: وَیَومَ نُسَّیِرُ لجِبَالَ وَتَرَی الأرضَ وَحَشَرنَاهُم نَغَادِر مِنهُم اُحَدًا(کهف(۱۸)، ۴۷). (و روزی را {به خاطر بیاور} که کوهها را به حرکت در آوریم، و زمین را آشکار {و مسطح} می بینی. و همۀ آنان {انسانها} را بر می انگیزیم و احدی را از ایشان فروگذار نخواهیم کرد).
کنند رد و دایع بصدمت زلزال نهان خاک ز سر خیزان مدفون(۲۸۰/۲)
نهان خاک به سبب زلزله گنج ها و ودیعه ها و خزائن مدفون در دل خود را بیرون می افکند.
مصراع اول حل از آیه: ۱ – إذَا زُلزِلَتِ الارضُ زِلزَالَهَا
مصراع دوم: ۲ – وَاَخرَجَتِ الارضُ أتقَالَهَا (الزلزله (۹۹)، ۱ و ۲) (هنگامی که زمین شدیداً به لرزه در آید و زمین بارهای سنگینش را خارج سازد).
اصحاب قبور
هین که موقوف تواند ارواح جمع انبیا هین که محبوس تواند اشباح اصحاب قبور
(۱۹۷/۳)
بیت فوق از قصیده ای است در حکمت و موعظه مصراع اول ناظر بر آیه: ۱ – یَومَ یَجمَعُ اللَهُ الرُّسُلَ فَیَقُولَ مَاذّا اُجَبتُم قَالُوا عِلمَ لَنَا إِنَّکَ أنتَ عَلامُ الغُیُوبِ (مائده (۵)، ۱۰۹). (از روزی {بترسید} که خداوند، پیامبران را جمع می کند و به آنها می گوید: «در برابر دعوت شما چه پاسخی به شما داده شد؟» می گویند: ما چیزی نمی دانیم تو خود، از همه ی اسرار نهان آگاهی).
مصراع دوم حل از آیه: ۲- وَأنَّ السَّاعَهٌ آتِیَهٌ لا رَیبَ وَیبَ فِیهَا وَاُنَّ اللهَ یَبعَثُ مَن فِی القُیورِ(حج(۲۲)،۷). (همانا خدا آنچه در قبرهاست بر می انگیزد و اینکه رستاخیز آمدنی است و شکی در آن نیست و خداوند تمام کسانی را که در قبرها هستند زنده می کند).
طامه الکبری
عفو تو دلیل چشمه حیوان خشم تو نشان طامه الکبری (۳۳۶/۱)
بیت در مدح رکن الدین مسعو.د سروده شده است. اقتباس از آیه: فَاِذَا جَاءَتِ الطَّا مَّهُ الکُبریَ (حازعات(۷۹)، ۳۴). (هنگامی که حادثه بزرگ رخ دهد) (منظور قیامت است).
إنا لله