همانند بسیاری از روش‌های آمار کلاسیک، برخی از تخمین‌گرهای زمین آماری نیز بر پایه‌ی توزیع نرمال استوار هستند. چنانچه توزیع داده‌ها، نرمال و یا نزدیک به نرمال باشد؛ نتایج حاصل از تخمین آماری از دقت بالاتری برخوردار خواهد بود. توزیع عددی بسیاری از خصوصیات خاک (به ویژه خصوصیات شیمیایی و بیولوژیکی)، دارای انحراف از توزیع نرمال است. انحراف از توزیع نرمال، عموماً به دلیل وجود مقادیر کرانه‌ای است. گاهی اوقات، مقادیر کرانه‌ای به عنوان داده‌های پرت و یا ناشی از خطاهای مختلف محسوب می‌شوند و بایستی مورد بررسی و بازبینی دقیق قرارگیرند. در صورت انحراف داده‌ها از توزیع نرمال، از مدل توزیع لوگ­نرمال جهت توصیف داده‌ها استفاده می‌شود. یک متغیر، هنگامی دارای توزیع لوگ‌نرمال است که پراکنش لگاریتم مقادیر عددی آن به صورت نرمال توزیع یافته باشد (محمدی، ۱۳۸۵و حسنی‌پاک، ۱۳۸۹). اغلب ویژگی‌های خاک از توزیع غیر نرمال پیروی می‌کنند و نیازمند تبدیل لگاریتمی هستند تا توزیع نرمال یابند (ترانگمار و همکاران، ۱۹۸۵).
جداول فراوانی و نمایش گرافیکی داده‌ها
هیستوگرام^[۳۳]
هیستوگرام ابزاری است که با بهره گرفتن از آن می‌توان شکل توزیع را بررسی نمود. با مشاهده میانگین و میانه می‌توان مرکز توزیع را بررسی نمود. هرگاه شکل هیستوگرام زنگوله‌ای باشد و مقدار میانگین و میانه به هم نزدیک باشند، توزیع نرمال است. اگر با بررسی هیستوگرام، چولگی زیادی در داده‌ها مشاهده شد، می‌توان از تبدیل داده‌ها استفاده نمود (جانستون و همکاران، ۲۰۰۱).
نمودارهای احتمال^[۳۴]
نمودارهای احتمال که به نمودارهای Q-Q معروف می‌باشند. نسبت‌های تجمعی را در مقابل نسبت‌های تجمعی توزیع نرمال رسم می‌کنند. نمودار احتمال برای پی بردن به این نکته که آیا توزیع متغیرها از توزیع نرمال تبعیت می‌کند یا نه، به کار می‌روند. در صورت تطابق با توزیع نرمال نقاط در اطراف خط مستقیم با زاویه ۴۵ درجه قرار می‌گیرند (وانگ و همکاران، ۲۰۰۹).

اعداد پرت^[۳۵]
اعداد پرت دو دسته هستند:
الف) اعداد پرت عام^[۳۶] : مقادیری از نقاط نمونه‌برداری شده است که نسبت به تمام مقادیر سری داده‌ها^[۳۷] بسیار زیاد یا بسیار کم هستند.
ب – اعداد پرت موضعی^[۳۸]: داده‌های ناهمگن یا مقادیری درمیان دامنه نرمال سری داده‌ها که به صورت غیرمعمول بالا یا پایین هستند. به دو دلیل باید به مقادیر پرت توجه نمود، زیرا ممکن است آن‌ها مقادیر واقعی باشند یا اینکه اشتباهی در اندازه‌گیری یا ثبت داده‌ها رخ داده باشد. ممکن است اعداد پرت واقعاً غیرطبیعی باشند، اما یک نقطه مهم در منطقه مطالعاتی بوده و در درک پدیده مورد نظر ضروری باشند. یا این‌که در هنگام وارد کردن داده‌ها اشتباهی رخ داده باشد، که این اعداد باید قبل از ایجاد سطح، تصحیح یا حذف شوند. اعداد پرت اثرات زیان‌آوری بر تخمین سطوح از طریق اثر بر مدل‌سازی نیم تغییرنما و مقادیر همسایگی می‌گذارند (جانستون و همکاران، ۲۰۰۱ و نخعی، ۱۳۸۹).
تاریخچه زمین‌آمار
نخستین تجربه‌ها جهت بکارگیری روش‌های آماری به مفهوم امروزی آن، در محاسبات تخمین ذخیره از حدود ۹۰ سال پیش، با شناسایی مقدماتی الگوهای توزیع طلا در معادن آفریقای جنوبی شروع شد. «هوپر» که روی معادن طلا تحقیق می‌کرد، با جمع‌ آوری تعداد زیادی نمونه و بررسی آن‌ها دریافت که با تفکیک مقادیر طلا در دسته‌ه ای جداگانه، الگوهای توزیع فراوانی مشخصی ظاهر می‌شود (مدنی، ۱۳۷۳).
«واترمایر» که با هوپر همکاری داشت، اولین مقاله در این زمینه را در سال ۱۹۱۹ منتشر ساخت که از دیدگاه آماری حاوی دو نکته مهم بود: یکی آن‌که منحنی‌های توزیع فراوانی به هیستوگرام‌هایی با چولگی مثبت برازش داده شده بودند؛ دیگر آن‌که مبنایی برای رسیدن به یک میانگین قابل قبول برای تعداد محدودی از مقادیر وزن داده شده به روش مربع مقادیر فراوانی، به دست می‌داد. دلیل اصلی او برای نپذیرفتن میانگین حسابی آن بود که این مقادیر تنها در حالتی که مد و میانه برهم منطبق باشد (برخلاف توزیع نامتقارن طلای مورد مطالعه آن‌ها) قابل قبول هستند. یک دهه بعد «تروسکات» (۱۹۲۹) خاطرنشان کرد که نه تنها مقادیر مورد مطالعه بایستی به روش مربع فراوانی وزن داده شوند بلکه باید از خود مقادیر نیز برای وزن دادن استفاده کرد. اگرچه تروسکات می‌دانست که هرگاه هیستوگرام مقادیر طلا به صورت لگاریتمی بیان شود از خود تقارن نشان خواهد داد ولی این «سیشل» (۱۹۴۷) بود که مدل را ارائه کرد. وی همچنین مسئله “خطاهای نظام‌دار سیستماتیک” در نمونه‌برداری را برای نخستین بار مطرح ساخت. سیشل فرمول و جدولی را به منظور محاسبه دقت میانگین محلی متغیرهای لگاریتمی طبیعی و فاصله اطمینان این متغیرها ارائه و منتشر کرد. تخمین‌گر t که توسط سیشل پیشنهاد شده بود، سه اِشکال عمده داشت: ۱- توزیع احتمال مقدار زمینه باید لگاریتمی باشد. ۲- نمونه‌ها باید مستقل باشند. ۳- در این روش موقعیت نمونه‌ها در نظر گرفته نمی‌شود. با وجود این اشکالات، روش یاد شده در حل مشکلات بسیاری از معادن مؤثر واقع شد و مقدمه‌ای بر پژوهش‌های بعدی گردید. در همین راستا مطالعات تکمیلی گسترده‌ای توسط «راس» (۱۹۵۰)، «کریج»، «دویس» (۱۹۵۱) و دیگران انجام شد (نخعی، ۱۳۷۳). در این هنگام توجه محققین به این نکته جلب شدکه در یک منطقه معدنی معمولاً بخش‌های پرعیار و کم عیار در کنار یکدیگر قرار دارند و بایستی نوعی رابطه میان این بخش‌ها وجود داشته باشد. از این رو، تلاش‌هایی برای یافتن ارتباط فضایی نمونه‌ها و موقعیت آن‌ها شروع شد که باید کارهای «ویتن» (۱۹۶۲) در ژئوشیمی، «کرومباین» و «گریفیت» (۱۹۶۷) در تجزیه و تحلیل اطلاعات رسوب‌شناسی، «کوچ» و «لینک» (۱۹۶۷) در بررسی‌های معدنی و «هاربو» (۱۹۶۴) در زمین شناسی نفت نام برد. این کوشش‌ها در دهه ۱۹۵۰ و اوایل ۱۹۶۰ منجر به ابداع و تکمیل روش تجزیه و تحلیل سطوح روند شد. در آفریقای جنوبی این روند به کمک یک میانگین متحرک که نقشه نسبتاً همواری از بخش‌های پرعیار و کم‌عیار را ترسیم می‌کند، مشخص می‌شد. در آمریکا روش سطوح روند چندجمله‌ای پیشنهاد گردید که به کمک روش‌های آماری به برازش معادلاتی به منظور تشریح روندها می‌پرداختند. در هر دو روش فرض یکسانی به کار رفته بود: این فرض که در واقع مفهومی از پایایی^[۳۹] محسوب می‌شود، بیانگر این حقیقت بود که میانگین عیار نمونه‌ها از جایی به جای دیگر تغییر می‌کند. گام تکمیلی بعدی برای توسعه روش‌های آماری در علوم زمین توسط محققان مدرسۀ معدن پاریس به سرپرستی پرفسور «ماترون» (۱۹۶۶) اقدام به تدوین مجموعه روش‌های آمار مکانی با عنوان زمین‌آمار کردند. به دنبال روند تکاملی روش‌های آماری مورد استفاده در تخمین ذخایر معدنی که از سال‌ها قبل آغاز شده بود و به ویژه براساس پژوهش‌های افرادی مانند سیشل و کریج و … و ماترون با انتشار مقاله‌ای در سال ۱۹۶۲ پایه‌های زمین‌آمار را بنا نهاد. شاخه‌ای از علم آمار کاربردی است که با بهره گرفتن از اطلاعات حاصل از نقاط نمونه‌برداری شده قادر به ارائه مجموعه وسیعی از برآوردگرهای آماری به منظور برآورد خصوصیات مورد نظر در نقاطی است که نمونه‌برداری نشده‌اند (نخعی، ۱۳۷۳، محمدی، ۱۳۸۵ و علوی‌پناه، ۱۳۸۷).
در این‌جا باید به نکته مهمی اشاره کرد و آن تفاوت برداشت‌هایی است که از واژه‌ ژئواستاتیستیک به عمل می‌آید. ژئواستاتیستیک در مفهوم اروپایی خود به شاخه‌ای از علم آمار گفته می‌شود، که مبتنی بر نظریه متغیرهای ناحیه‌ای است که توسط ماترون پایه‌گذاری شده و به اصطلاح با داده‌ها یا متغیرهای فضایی سروکار دارد و از این رو مترادف با آمار فضایی است (نخعی، ۱۳۷۳ و محمدی، ۱۳۸۵). ژئواستاتیستیک به مفهوم آمریکایی خود به کاربرد تمامی روش‌های آمار که در علوم زمین مورد استفاده هستند، ازجمله آمار کلاسیک اطلاق می‌شود. این تعریف از ژئواستاتیستیک مفهومی به مراتب کلی‌تر و وسیع‌تر از مفهوم نظیر آن در کشورهای اروپایی را دربر دارد ( نخعی، ۱۳۷۳).
کاربرد نظریه ژئواستاتیستیک که در ایران به آن «آمار‌مکانی» اطلاق می‌شود، نخستین بار توسط حاج-رسولی‌ها و همکاران به منظور تجزیه و تحلیل تغییرات مکانی شوری خاک استفاده گردید. در سال‌های اخیر کاربرد این نظریه توسط محققین کشور در علوم خاک رو به افزایش بوده که از جمله بایستی به مطالعات محمدی، عالمی و همکاران و حسینی و همکاران اشاره نمود. به طور کلی زمین آمار را می‌توان رویکرد آماری جهت مدل‌سازی متغیرهای ناحیه‌ای در قالب نظریه احتمال و با بهره گرفتن از تابع تصادفی تعریف کرد (محمدی ۱۳۸۵).
خاک محیطی متخلخل و مرکب از ذراتی با کمیت و کیفیت متفاوت است، که در اثر هوادیدگی سنگ‌ها و کانی‌های مختلف به وجود آمده است. در فرایند تشکیل خاک، عوامل محیطی مختلف که در زمان و مکان متغیرند، دخالت می‌کنند. به همین دلیل بسیاری از ویژگیهای خاک دارای تغییرات مکانی و زمانی هستند. ویژگی‌های فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی خاک از نقطه‌ای به نقطه‌ی دیگر متفاوت بوده و گاهی یک یا چند خصوصیت باهم و یا به تنهایی با تغییر عوامل محیطی تغییر می‌کنند. خصوصیات خاک هم در ابعاد افقی و هم عمودی تغییر می‌کند. این تغییرات حاصل عوامل خاک‌سازی است، که در مقیاس‌های مکانی و زمانی مؤثرند. تغییرات مکانی به این مفهوم است که خواص خاک در مکان های نزدیک به هم شباهت بیشتری دارند، تا مکان‌هایی که از هم فاصله بیشتری دارند. تغییرات مکانی خصوصیات خاک دو جزء ساختاری و غیرساختاری‌اند. تغییرپذیری مکانی ساختاری ناشی از تغییرات مشخص یا تدریجی در خصوصیات خاک بوده و می‌توان آن‌ها را در قالب عوامل و فرایندهای خاک‌سازی در مقیاس مشخصی از مشاهدات بیان کرد. از جمله این عوامل تفاوت در پستی و بلندی، سنگ شناسی، اقلیم، فعالیت موجودات زنده و سن خاک‌ها در مقیاس منطقه‌ای را می‌توان نام برد (علوی‌پناه، ۱۳۸۷).
تغییرات تصادفی (غیرساختاری) بر خلاف تغییرات ساختاری، اغلب در محدوده‌های کوچکتر جغرافیایی رخ داده و به همین دلیل آن‌ها را تغییرات کوتاه مدت نیز می‌نامند. افتراقی عمل کردن بسیاری از عوامل مانند لیتولوژی، شدت فرایند هوادیدگی و خاکسازی، فعالیت‌های بیولوژیکی و میکروبیولوژیکی، فرسایش و رسوب و همچنین اثرات زمانی مدیریت خاک‌ها و در نهایت خطاهای ناشی از نمونه‌برداری و تجزیه‌های آزمایشگاهی را می‌توان از مهمترین علل و عوامل ایجاد تغییرات مکانی تصادفی در خاک دانست (علوی‌پناه، ۱۳۸۷).
تشخیص و تفسیر تغییرپذیری خواص خاک به کمک روش‌های مختلف امکان‌پذیر است. روش‌های آمار کلاسیک به همراه طبقه‌بندی و نقشه‌برداری خاک، به طور معمول ابزار بررسی تغییرپذیری خاک در مقیاس منطقه‌ای‌اند، ولی روش‌های زمین‌آماری برای بررسی تغییرپذیری خاک در مقیاس محلی بوده که از توانایی بالایی برخوردار است. در آمار کلاسیک فقط کمیت مورد نظر را در نمونه در نظر می‌گیرند، ولی موقعیت مکانی نمونه را مدنظر قرار نمی‌دهند. یعنی مقدار اندازه‌گیری شده یک کمیت معین در یک نمونه خاص، هیچ‌گونه اطلاعاتی در مورد همان کمیت در نمونه‌گیری به فاصله معین، در بر نخواهد داشت. یعنی نمونه‌ها مستقل از یکدیگرند. در حالی که در زمین‌آمار هر نمونه تا یک حداکثر فاصلۀ معین با نمونه‌های اطراف خود ارتباط مکانی دارد. به طور خلاصه زمین‌آمار استفاده از تخمین‌گرهای آماری به منظور برآورد خصوصیت مورد نظر در نقاطی که نمونه برداری نشده، با بهره گرفتن از اطلاعات حاصله از نقاط نمونه‌برداری شده، می‌باشد. به عبارت دیگر در زمین آمار، هر نمونه تا یک حداکثر فاصلۀ معین با نمونه‌های اطراف خود ارتباط فضایی دارد. این حداکثر که دامنۀ تأثیر نامیده می شود و اهمیت فراوانی دارد، در حقیقت نشان دهندۀ فاصله‌ای است که در آن می‌توان از تخمین‌گرهای زمین‌آماری استفاده کرد (علوی‌پناه، ۱۳۸۷).
بنابراین آمار کلاسیک قادر به در نظر گرفتن جنبه‌های مکانی پدیده مورد نظر نیست. به طور واضح‌تر، هدف محاسبات در آمار کلاسیک بررسی متغیرهای تصادفی بوده و آشکار است که ویژگی‌های خاک نمی‌تواند متغیرهای تصادفی باشند. هر پدون^[۴۰] خاک منحصر‌به‌فرد است و با همان خصوصیات تکرار نمی‌شوند. از طرف دیگر نمونه‌های مجاور نیز نمی‌توانند به طور کامل از هم مستقل باشند، زیرا تحت تأثیر عوامل خاک‌سازی مشابهی، شکل گرفته‌اند (علوی‌پناه، ۱۳۸۷).
کاربرد اصلی زمین‌آمار در خاک‌شناسی، تخمین و بازنمایی ویژگی‌های خاک در نقاط نمونه‌برداری نشده است (لیو و همکاران، ۲۰۰۴a). بنا به نظر پوزنیاکف و ژانگ (۱۹۹۹) روش های زمین آماری مانند کریجینگ برای کمّی‌سازی تغییرپذیری متغیرهای مکانی مختلف و تهیۀ نقشه‌های خاک در خاک‌شناسی به کار می‌رود ( خرمی‌زاده، ۱۳۸۸). بنا به نظریه کریس (۱۹۹۰)، روش‌های تخمین مکانی مانند روش‌های درون‌یابی مکانی، از روش‌های آمار کلاسیک که اطلاعات حاصل از نمونه‌برداری را با هم یکی درنظر می‌گیرند، متفاوت است (یثربی و همکاران،۲۰۰۹). درحقیقت روش‌های زمین‌آماری با آمار کلاسیک متفاوت و مخصوص تجزیه و تحلیل متغیرهای دارای تغییرات مستمر جغرافیایی است (محمدی۱۳۸۵).
از جمله مهم‌ترین و عمده‌ترین تحقیقات انجام شده به منظور تکمیل و ابداع روش‌های نوین بر روی زمین‌آمار به موارد زیر می‌توان اشاره کرد: مرکز زمین‌آمار مدرسه معادن پاریس که زمانی پروفسور ماترون سرپرست آن بود. دانشگاه ژوهانسبورگ، دانشگاه لیدز، دانشگاه استنفورد، دانشگاه جورجیاتک، دانشگاه بریتیش کلمبیا. در یکی دو دهه اخیر نیز کتب و مقالات زیادی از پژوهشگران برجسته این علم در زمینه-های نظری و کاربردی منتشرشده است که از جمله باید به کارهای «دیوید»، «رندو»، «آرمسترانگ»، «جورنل»، «داود»، «کلارک» و «روحانی» اشاره کرد (نخعی، ۱۳۷۳).
متغیر تصادفی
متغیری است که هر مقداری که در دامنه عمل خود پیدا می‌کند با یک احتمال معینی قرین باشد. به عبارت دیگر هر مقدار از آن دارای احتمال رخداد معینی است.
تابع تصادفی
تابعی که در آن یک یا چند متغیر تصادفی نیاز باشد.
میدان تصادفی
فضایی است که برای تشریح و توجیه توزیع مقادیر در آن به یک یا چند تابع تصادفی نیاز باشد (حسنی‌پاک، ۱۳۸۹).
متغیر ناحیه‌ای^[۴۱]
به طور کلی، ژئواستاتیستیک را می‌توان یک رویکرد آماری جهت مدل‌سازی متغیرهای ناحیه‌ای در قالب نظریه احتمال و با بهره گرفتن از تابع تصادفی تعریف کرد. یک متغیر ناحیه‌ای عبارتست از هر خصوصیت محیطی که مقادیر آن در فضای یک، دو و یا سه بعدی توزیع یافته‌اند. از نقطه نظر ریاضی، یک متغیر ناحیه‌ای می‌تواند تابع تصادفی مانند Z (x) باشد که برای هر نقطه مانند x، دارای مقدار عددی مشخصی است. تغییرات مکانی یک متغیر ناحیه‌ای، دربرگیرنده دو مؤلفه ساختاری و تصادفی است. اولین مؤلفه، بیانگر روند است و دربرگیرنده مقدار ثابتی از مقادیر متغیر مورد نظر است. مؤلفه دوم، نشانگر تغییرات تصادفی مقادیر متغیر ناحیه‌ای از نقطه‌ای به نقطه دیگر است (محمدی، ۱۳۸۵). به عبارت دیگر یک متغیر ناحیه‌ای Z (x) در واقع یک متغیر تصادفی است که مقادیر متفاوتی از Z را بر اساس موقعیت x به خود اختصاص می‌دهد (ترانگمار و همکاران، ۱۹۸۵). تخمین‌های زمین‌آماری در نقاط نمونه‌برداری نشده را از طریق محاسبه همبستگی بین تخمین‌ها و نقاط نمونه‌برداری شده و حداقل ساختن واریانس تخمین تعیین می‌کند (سایتو و همکاران، ۲۰۰۵).
تغییرات مکانی یک متغیر ناحیه‌ای، دربرگیرنده دو مؤلفه ساختاری و تصادفی است. اولین مؤلفه، بیانگر روند است و دربرگیرنده مقدار ثابتی از مقادیر متغیر مورد نظر است. مؤلفه دوم، نشانگر تغییرات تصادفی مقادیر متغیر ناحیه‌ای از نقطه‌ای به نقطه دیگر است. تغییرات تصادفی یک متغیر ناحیه‌ای، دارای همبستگی با مختصات مکانی نقاط نمونه‌برداری است. علاوه بر دو مؤلفه اصلی، مقادیر متغیر ناحیه‌ای، دربرگیرنده نوسانات و نوفه نیز می‌باشد. نوفه‌ها که پس از مدل‌سازی مؤلفه‌های اصلی، در مقادیر تصادفی باقی می‌مانند، بدون ساختار و الگوی مکانی مشخص می‌باشند. از نظر ریاضی می‌توان تغییرات مکانی یک متغیر ناحیه‌ای مانند Z (x)را به صورت زیر بیان کرد:
m (x) تابع جبری است و معرف روند یا مؤلفه ساختاری است. (ε(x مؤلفه تغییرات مکانی تصادفی (با ماهیت پیوستگی مکانی) است و پس از حذف روند، در مقادیر متغیر ناحیه‌ای باقی می‌ماند. مؤلفه تصادفی توسط مدل‌های تصادفی مبتنی بر نظریه احتمال توصیف می‌گردد. (ε’(x نشان دهنده نوسانات سفید است و ماهیتی غیرپیوسته و مستقل (مکانی) دارد (محمدی، ۱۳۸۵). تغییرات مؤلفه تصادفی یک متغیر ناحیه‌ای در فضای n بعدی به گونه‌ای است که قالب (h) پیدا می‌کند. یعنی از خود نوعی پیوستگی نشان می‌دهد. این پیوستگی در قالب افزایش اختلاف مقدار مؤلفه تصادفی متغیر ناحیه‌ای با افزایش فاصله دو نقطه در فضا ظاهر می‌شود که اصطلاحاً آن را قالب فاصله‌ای یا قالب (h) گویند. از خواص متغیر ناحیه‌ای این است که بزرگی اختلاف مقادیر آن‌ها در زمان یا مکان متناسب با فاصله زمانی یا مکانی آن‌ها است. به عبارت دیگر در فواصل زمانی یا مکانی نزدیک به هم احتمال اختلاف بین مقدار مؤلفه‌های تصادفی کمتر و در فواصل زمانی یا مکانی دور از هم، احتمال اختلاف بین مؤلفه تصادفی بیشتر می‌گردد. در این صورت رابطه آماری بین اختلاف مقادیر مؤلفه تصادفی فواصل نظیر این مقادیر از یکدیگر، اصطلاحاً ساختار فضایی نامیده می‌شود (حسنی‌پاک، ۱۳۸۹).
۱ فرضیات ایستایی^[۴۲]
مدل‌سازی متغیرهای محیطی در چارچوب توابع تصادفی، به دلایل مفهومی قدری دشوار است. در عمل تنها یک سری نمونه از منطقه مطالعاتی در دسترس است که آن‌ها را می‌توان یک پیشامد تصادفی در نظر گرفت. از سوی دیگر تبیین یک تابع تصادفی توسط تنها یک پیشامد به وقوع پیوسته عملاً غیرممکن است. جهت برطرف نمودن چنین مشکل مفهومی، در نظر گرفتن یک سری فرضیات، تحت عنوان فرضیات ایستایی (فرضیات پایایی) ضروری است.
ایستایی مؤکد^[۴۳]
از نقطه نظر ریاضی، یک تابع تصادفی را زمانی ایستا می‌گویند که توزیع یا قانون احتمال^[۴۴] آن، یعنی خصوصیات توزیع آماری مشتمل بر نقاط عطفی مرتبه n اُم، در فضای نمونه‌برداری پایا و ایستا باشد. این وضعیت را گاهی اوقات، «ایستایی مؤکد» می‌نامند. فرضیات ایستایی مؤکد، بسیار قوی و سخت‌گیرانه می‌باشند و در عمل، کم‌تر به وقوع می‌پیوندند و یا مورد استفاده قرار می‌گیرند. زیرا، اثبات آن‌ها، بسیار مشکل و بعضاً غیرممکن است (محمدی، ۱۳۸۵). به عبارت دیگر اگر توزیع فضایی یک متغیر ناحیه‌ای (به عنوان یک تابع تصادفی) تحت هر فاصله‌ای مانند (h) ثابت بماند، آن متغیر ناحیه‌ای را اکیداً پایا گویند. بدیهی است تغییرنما‌های رسم شده به ازای مقادیر مختلف (h) همگی از توزیع یکسانی برخوردارند (خرمی‌زاده، ۱۳۸۸).
ایستایی مرتبه دوم^[۴۵]
یک تابع تصادفی مانند متغیر ناحیه‌ای را پایای مرتبه دوم گویند هرگاه دو شرط داشته باشد:
امید ریاضی متغیر ناحیه‌ای به مختصات بستگی نداشته باشد و درامتداد و جهت معین افزایش یا کاهش نظام‌دار نداشته باشد، آن‌طوری که بتوان آن را تصادفی تلقی کرد.
بنابراین اگر این فرض صادق باشد برای متغیر ناحیه‌ای نمی‌توان روند خاصی را در فضا تعریف کرد.
برای هر جفت از متغیر تصادفی ((Z (x), Z (x+h) ، کوواریانس مستقل از مختصات (x) ولی تابعی از h باشد، در این صورت با افزایش فاصله، C (h) کاهش می‌یابد. کوواریانس برخلاف واریانس، میزان شباهت دو متغیر را نشان می‌دهد:
پایایی کوواریانس به دنبال خود پایایی واریانس را لازم می‌سازد هرگاه فاصله جداکننده h به سمت صفر میل کند، کوواریانس به واریانس نمونه نزدیک می‌شود. در اینجا پایایی به مستقل بودن از مختصات ولی تابع فاصله بودن (قالب h داشتن) تعبیر می‌شود. در نتیجه می‌توان نوشت:

یک مربی قدیمی در مصاحبه ای که با وی انجام شد از رازی سخن می گفت که در معنی ، شناخت وی از دو عامل مهم که در انجام کا ر نقش به سزایی را ایفا می کنند بود . یکی توانایی انجام کار و دیگری انگیزش . توانایی انجام کار یعنی داشتن مهارت های فیزیکی و فکری و دانش و تجربه ای که فرد در کارهایش بکار می برد . انگیزش مربوط می شود به کوششی که از طریق آن این توانایی در انجام کا ر و وظیفه بکار گرفته می شود .
به زبان ساده انگیزش چرخه ای است برای تهیه محرکی برای فعالیت و خواست و قصد انجام کار و یا دلیل بکار انداختن نوعی سعی و کوشش را در فرد ایجاد می کند .

اسکات می یر در جواب این سؤال که چه چیزی در کارکنان ایجاد انگیزش می کند که بطور اثر بخش فعال باشند پاسخ می دهد . « یک کار چالشی که درآنها احساس کشف موفقیت ، مسئولیت داشتن ، پیشرفت ، لذت از کار و کسب شناخت ( یعنی پذیرفته شده باشند ) را ممکن می سازد » . ایجاد چنین محیطی برای بروز اینگونه رفتارها در محدوده وظایف یک مدیر کاردان و لایق است . این شرایط تعیین کننده محدوده ای است که انگیزش صورت می گیرد (حاضر، ۱۳۷۵،ص۵۱۴) .
انگیزه های ما همانا « چرا وعلت های رفتار هایمان هستند (الوانی ، ۱۳۷۵،ص ۱۶۹) .
ارتباط بین انگیزه ها ، اهداف و فعالیت ها را می توان در شکل ۲-۹-۱با روشی ساده نشان داد.
در شکل ۲-۹-۱ طرحی از وضعیت برانگیزاننده که در آن انگیزه های فرد درجهت رسیدن به هدف حرکت می کند . قویترین انگیزه ،رفتاری را بوجود می آورد که یا هدفگراست یا هدفدار . از آنجا که همه هدف ها دستیافتنی نیستند ، بدون آنکه قدرت انگیزه مطرح باشد ، به فعالیت هدفدار نمی رسند .
از این رو فعالیت هدفدار بصورت خط تیره نشان داده شده است (هرسی و بلانچارد ، ترجمه علی علاقه بند ، ۱۳۸۲،ص ۲۴).

نمودار ۲-۹وضعیت برانگیزاننده
۲-۱۰-نظریه های انگیزش
۲-۱۰-نظریه های انگیزش را می توان به دو دسته عمده طبقه بندی کرد :
الف – نظریه های محتوایی
ب – نظریه های فرآیندی
الف – نظریه های محتوایی: بر مبنای ” انگیزه ” ها یا ” چرا ” های رفتار است . در این نظریه ها تلاش می شود عوامل شکل دهنده رفتار مشخص گردد که شامل مدل های ذیل است :
نظریه سلسله مراتب نیازها
نظریه انگیزش و بهداشت روانی
نظریه دو ساحتی بودن انسان
ب- نظریه های فرآیندی : بر جریان و فرایند ایجاد انگیزه در افراد تاکید دارند و دسته ای از متغیرها را مورد بررسی قرار می دهند که برای انگیزش در محیط کار استفاده می شود و شامل مدل های ذیل است :
۱- نظریه انتظار
۲- نظریه برابری
۳- نظریه سلسله مراتب نیازها
در این نظریه احتیاجات بشری ، به پنج طبقه تقسیم شده است و آن را سلسله مراتب نیازها می نامند .
عده ای انگیزه ها را نیازها ، خواسته ها ، تمایلات ، یا قوای درونی افراد تعریف می کنند . انگیزه یا نیاز، عبارت است از حالتی درونی که انسان را به انجام فعالیت وا می دارد .
بنابراین تعریف ، اثر بخش بودن فعالیت های مدیریت ، به تمایلات افراد درون سازمان در انجام وظایف محوله شان بستگی دارد ، از سوی دیگر همه رفتارهای افراد هدفدار است .در واقع ، دو عمل رفتار را شکل می دهد :
یکی انگیزه و دیگری هدف (شکل ۲-۱۰-۱) . از این رو ، انگیزه داشتن کارکنان برای انجام وظایف ، و همسویی اهداف فردی با اهداف سازمان ، نقشی اساسی در موفقیت سازمانی دارند .
شکل۲-۱۰چگونگی شکل گیری رفتار
۲-۱۱-نظریه انگیزش و بهداشت روانی
دراین نظریه ، طبیعت انسان از لحاظ کیفیت ارضای نیازهای خود ، دارای خصوصیتی دو گانه است . یک خصلت آدمی چنان است که در اثر فقدان عوامل و شرایط لازم ، احساس عدم رضایت می کند و چون شرایط و عوامل فراهم گردد ، احساس عدم رضایت ، کاهش یافته و به تدریج به بی تفاوتی می انجامد . اکثر عوامل فیزیولوژیک دارای این نوع تأثیر می باشند ، و این دسته از عوامل را می توان « عوامل بهداشتی » یا « حافظ وضع موجود » نامید . خصلت دیگر آدمی ، وجود نیازهایی است که در یک سو برای او رضایت و کامیابی فراهم می آورد و سوی دیگر آن ، فقدان رضایت یا بی تفاوتی است . به کمک ارضای این نیازها می توان شاغل را راضی کرد ، ولی نمی توان او را ناراضی نمود . این نیازها که بوسیله عوامل شغلی و درونی و نه محیطی ارضاء می گردد . عبارتند از : کسب موفقیت و تحسین به خاطر انجام کار ، مسئولیت بیشتر و رشد در کار . این رضایت ها اگر با محتویات شغلی به نحو مطلوبی ترکیب شوند ، پایدار خواهند بود . با توجه به این عوامل دو گانه مدیر می تواند عوامل ناراضی کننده را محدود و عوامل راضی کننده را توسعه دهد ( رضائیان ، ۱۳۷۱،ص۲۱۵-۲۱۱) .
ارضای نیاز قدر و منزلت ، احساساتی مانند اتکای به نفس ، ارزش داشتن ، صلاحیت ، قابلیت داشتن و مانند آن را در فرد بوجود می آورد ، حال آنکه عدم ارضای این نیازها ، باعث می شود که شخص احساس خود کم بینی ، ضعف و بی پناهی کند و احتمالاً ناراحتی های عصبی در شخص ایجاد گردد (همان منبع،ص ۲۱۶).
نمودار۲-۱۱-سلسله مراتب نیازهای انسانی
این نظریه توسط آبراهام مازلو^[۱۸]۱ ابراز گردیده و منظور از سلسله مراتب نیازها این است که وقتی یکی از احتیاجات تا حدی بر طرف شد ، احتیاجات دیگری پدیدار می شود . برای مثال وقتی احتیاجات جسمانی یک فرد بر طرف گردید ، یا به بیان دیگر ، شخصی از نظر خوارک ، پوشاک ، مسکن ، و … مشکلی نداشت ، دیگر این نیاز در ایجاد حرکت در شخص نقش مهمی نخواهد داشت ، بلکه بلافاصله ، احتیاج دیگری از طبقه بعدی ظهور می کند که آن نیاز در انسان ایجاد حرکت می کند .
پیروان مکتب کلاسیک معتقدند اگر احتیاجات جسمانی زیردستان برآورده شود آنان حداکثر تلاش خود را برای کسب هدف های سازمانی بکار خواهند برد . اینگونه مدیران معمولاً از خود سئوال می کنند که چرا کارایی سازمان اضافه نمی شود؟ در حالیکه ما پول خوبی می پردازیم و شرایط و طبیعت کار عالی است .
در حقیقت پولی که به کارمندان یک سازمان پرداخت می شود تا احتیاجات جسمانی خود را از قبیل خوراک ، پوشاک و مسکن تامین کنند وقتی به مصرف می رسد که آنها در خارج از محیط سازمان خود هستند و معمولاً هیچ کس پول را موقع کار خرج نمی کند . بنابراین پول به تنهایی نمی تواند انگیزه ای در کارمندان سازمان ایجاد کند . آنچه که باعث انگیزه می شود بر آوردن احتیاجات غیر مادی (معنوی) آنان می باشد(همان منبع ،ص ۲۲۰) .

به نام خدا
منشور اخلاق پژوهش
با یاری از خداوند سبحان واعتقاد به اینکه عالم محضر خداوند است وهمواره ناظر بر اعمال انسان وبه منظور پاس داشت مقام بلند دانش پژوهش ونظر به اهمیت جایگاه ودانشگاه در اعتلای فرهنگ وتمدن بشری ما دانشجویان واعضای هیات علمی واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی متعهد می گردیم.
اصول زیر را در انجام فعالیت های پژوهشی مد نظر قرار داده واز آن تخطی نکنیم:
۱-اصل برائت:التزام به برائت جویی ازهرگونه رفتار غیر حرفه ای واعلام موضوع نسبت به کسانی که حوزه علم وپژوهش را به شائب های غیر علمی می پالایند.
۲-اصل رعایت انصاف وامانت:تعهد به اجتناب از هر گونه جانب داری غیر علمی وحفاظت از اموال تجهیزات ومنابع در اختیار.
۳-اصل ترویج:تعهد به رواج دانش واشاعه نتایج تحقیقات وانتقال آنبه همکاران علمی ودانشجویان به غیر از مواردی که منع قانونی دارد.
۴-اصل احترام:تعهد به رعایت حریم ها وحرمت ها در انجام تحقیقات ورعایت جانب نقد وخودداری از هرگونه حرمت شکنی.
۵-اصل رعایت حقوق:التزام به رعایت کامل حقوق پژوهشگران وپژوهیدگان (انسان حیوان ونبات) وسایر صاحبان حق.
۶-اصل راز داری:تعهد به صیانت از اسرار واطلاعات محرمانه افراد سازمان ها وکشورهاوکلیه افراد ونهادهای مرتبط با تحقیق.
۷-اصل حقیقت جویی:تلاش در راستای پی جویی حقیقت ووفاداری به آن ودوری از هر گونه پنهان سازی حقیقت.
۸-اصل مالکیت مادی ومعنوی:تعهد به رعایت کامل حقوق مادی ومعنوی دانشگاه وکلیه همکاران پژوهش.
۹-اصل منافع ملی:تعهد به رعایت مصالح ملی ودر نظر داشتن پیشبرد وتوسعه کشور در کلیه مراحل پژوهش.
امضاء پژوهشگر:

دانشگاه آزاد اسلامی
واحد تهران مرکزی
دانشکده اقتصاد و حسابداری
پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد (M.A)

رشته:حسابداری
گرایش : حسابداری
عنوان :
رابطه تفاوت های سود حسابداری و سود مالیاتی با پایداری سود و محتوای اطلاعاتی سود
استاد راهنما :
دکتر یدالله تاری وردی
استاد مشاور:
دکتر فرزانه حیدرپور
پژوهشگر :
مجید علی خانی
زمستان ۱۳۹۲
تقدیم به
• روان پاک پدرم « مرحوم آقا جمال علی خانی » که شمع حیاتش، درّه خاموش وجودم را روشنی بخشید و قطرات وجودش، جوهر خودنویس حیاتم گردید
که هرچه امروز نگاشتم از پرتو آن نور و جوهر آن قلم است.
• مادر عزیز تر از جانم « سرکار خانم گل جهان علی خانی »
و تو ای مادرم، ای شوق زیبای نفس کشیدن ای روح مهربان هستی ام تو رنگ شادی هایمی و لحظه ها را با تمام وجود از من دور کردی
عمری است خستگی ها را به جان خریدی تا من به اینجا رسیده ام
و من می خوانمت
مادرم دوستت دارم
•براداران و خواهرم : « کمال، شایسته، جلال و جواد »
که وجودشان شادی بخش
و صفایشان مایه آرامش،
آنانکه همواره در طول تحصیل متحمل زحماتم و
تکیه گاهم در مواجهه با مشکلات و حضورشان مایه دلگرمی

سپاسگزاری

با مفهوم گروه مرجع دارد. کولی در نظریه خود آینه سان معتقد است تصور افراد درباره خودشان بر اساس تعریفی که دیگران از آنها دارند شکل می گیرد:«خود اجتماعی بازتابی از خود آینه سان است … ما آینه ی تصورات دیگران، حالات و ویژگی های خود را در می یابیم و از آن تاثیر می پذیریم… چیزی که ما را به غرور و مباهات یا بالعکس شرمندگی و نارضایتی می کشاند تصویری ذهنی است که از تصورات دیگران درباره خودمان داریم(سروستانی و هاشمی، ۱۳۸۱:۱۵۸).
بنابراین از نظر کولی ما در ذهنمان برخی تصورها از ظاهرمان،رفتارهایمان،اهداف،اعمالمان،شخصیت و دوستانمان و نظیر آنها را از ذهن دیگری دریافت می کنیم و به اشکال گوناگونی از آنها متاثر می شویم. کولی سه عنصر اساسی این تصور از خود را چنین بر می شمارد:

۱-در چشم دیگران چگونه ظاهر می شویم
۲- قضاوت دیگران درباره ما چگونه است
۳-احساس غرور یا شرمندگی در نتیجه تصوری که از قضاوت دیگران درباره خودمان داریم
کولی درباره گروه نخستین نیز می گوید: خانواده،گروه های همبازی و همسایگی که در آنها همبستگی نزدیک و رو در رو وجود دارد و در تشکیل ماهیت اجتماعی و آرمان های افراد نقش بنیادی دارند( کوزر،۱۳۷۹: ۴۱۳-۴۱۲). گروه نخستین گروهی است که افراد در میان آن به عنوان یک موجود اجتماعی رشد می کنند و اساسا در چارچوب همین گروه است که خود آینه سان پدیدار می شود و کودک خود محور یاد می گیرد که دیگران را به حساب آورد و از این طریق به یک عضو سهیم در جامعه تبدیل می شوند(ریتزر ۱۳۸۴: ۷۱).
به نظر می رسد نظرات کولی بیشتر درباره اهمیت تاثیر گذاری گروه های مرجع باشد. او شکل گیری شخصیت را بازتابی از تصور دیگران می داند. دیگرانی که درباره ظاهرمان، رفتارهایمان، پوشش هایمان و… قضاوت می کنند و برآیند این قضاوت، احساس غرور یا شرمندگی در ماست.لذا افراد برای اینکه در چشم دیگران مهم و مثبت ظاهر شوند و احساس غرور بکنند، تلاش می کنند خود را با هنجارها، ارزشها و تصورات دیگران هماهنگ کنند و این یک نوع اجتماعی شدن را موجب می گردد.
بر اساس نظرات کولی با اهمیت ترین گروه های مرجع را می توان در گروه های نخستین جستجو کرد یعنی گروههایی نظیر خانواده، گروه های همبازی و همسایگی که به عنوان گروه های عضویتی نقش بنیادی در شکل گیری ماهیت اجتماعی و آرمان های افراد دارند.
ویلیام گراهام سامنر اولین کسی بود که مفهوم درون گروه و برون گروه را برای توصیف گونه های یکسان احساسات گروهی به کار برد. درون گروه یا گروه خودی،گروهی است که فرد خویشتن را از آن گروه، و وابسته به گروه بداند و برون گروه یا گروه غیر خودی گروهی است که فرد به آن تعلقی احساس نکند وگاه افراد گروه دیگر را دشمن خویش به شمار می آورند. دشمنی و ستیز با برون گروه به طور طبیعی موجب استواری و افزایش وفاداری افراد درون گروه می شود.
سامنر ویژگی های افراد درون گروه را این چنین بر می شمارد:
۱-روابط افراد به طور کلی بر اساس مسالمت و آرامش است
۲-همه اعضا دارای روحیه همکاری و کمک به دیگران هستند
۳-همکاری مشترک بین اعضا وجود دارد(ایمانی،۱۳۸۴: ۲۷).
در حوزه جامعه شناسی رابرت. کی. مرتن شاخص ترین نظریه پرداری است که به شرح و بسط مفهوم گروه مرجع پرداخته است. او این مفهوم را در قالب نظریه برد متوسط ارائه کرده است. وی تلاش کرد تا یک تئوری کامل وجامع درباره کارکردها و عوامل انتخاب گروه های مرجع ارائه دهد و برای این کار از نظریات جامعه شناسان قبل از خود مثل مید و کولی و به خصوص استوفر بهره گرفت و در تداوم تلاش های آنان «تئوری گروه مرجع» را به عنوان یک تئوری جامعه شناختی در عرصه این علم ارائه داد.
نظریه گروه مرجع مرتن را می توان جزو نظریه های کارکردی به حساب آورد که وجود و بقای یک نهاد یا ساخت اجتماعی را معلول استعداد و نقش آن در تامین کارکردهایی می داند که نیازهای ضروری نظام اجتماعی را تامین و دوام آن را تضمین می کند. یکی از مهم ترین ضرورت های کارکردی نظام اجتماعی، جامعه پذیری است که توسط نهادهایی از قبیل خانواده، مدرسه، رسانه، دوستان و…اجرا می شود (رفیع پور،۱۳۸۰).
از نظر مرتن«نظریه گروه مرجع نظریه ای است با برد متوسط و در کل قصد دارد عوامل تعیین کننده و نتایج آن دسته از فعالیت هایی از فرایندهای ارزیابی و خود سنجی که طی آن فرد ارزشها و معیارهای افراد و گروه های دیگر را به منزله چارچوبهای مقایسه ای مرجع بر می گزیند نظام مند نماید.»(مرتن،۱۹۶۸: ۲۸۸). بنابراین نظام مند سازی عوامل و پیامدهای آن دسته فرایندهای ارزیابی و خودسنجی که طی آن فرد ارزشها یا معیارهای دیگر افراد و گروه ها را به عنوان چارچوب ارجاعی تطبیقی انتخاب می کند در دستور کار این نظریه است(همان،۳۵۵).
مرتن انواع کارکردهای گروه مرجع را تحت عنوان گروه های مرجع هنجاری و تطبیقی معرفی می کند و تامین استانداردها(ارزش های پذیرفته شده) و چاچوب مقایسه ای(زمینه ارزیابی موقعیت) لازم برای افراد را کارکردهای اصلی آنها تلقی می کند. مرتن در تعریف گروه می گوید: گروه اشاره دارد به تعدادی از انسانها که بر طبق الگوهای سازمان یافته باهم کنش دارند. در نظر مرتن گروه از جمع و رده متمایز است. یک جمع زمانی بوجود می آید که یک مفهوم از یکپارچگی به علت اشتراک در یک مجموعه ارزش های مشترک به همراه مفهوم تعدد اخلاقی وجود داشته باشد، یک رده ترکیبی از گروه و جمع است با ویژگی های اجتماعی همانند که لزوماً با ساختار هنجاری مشترک همراه نیست.
ملاک های تعریف گروه از نظر مرتن شامل:
۱-تعدادی از انسانها که با هم کنش و واکنش متقابل دارند
۲- اشخاص در کنش متقابل، خودشان را به مثابه اعضای گروه تعریف کنند
۳- اشخاص در کنش متقابل شان به وسیله دیگران به عنوان عضو گروه تعریف شوند(ایمانی،۱۳۸۴: ۱۱).
نظریه گروه مرجع مرتن کوششی است برای نشان دادن سازوکاری که از طریق آن گروه ها رفتار اعضای خود را شکل می دهند. طبق این نظریه در فرایند خود ارزیابی افراد از میان گروه های مختلفی که می توانند مبنای ارزیابی قرار گیرند گروه مورد نظر خود را انتخاب می کنند، آنان در شکل دهی نگرش های خود به برخی گروه ها اتکا و توجه بیشتری دارند و در نتیجه تأثیر بیشتری از آنها می پذیرند. اگر این گروه های مرجع و ذی نفوذ به صورت تجربی شناسایی شوند. شناخت و قدرت پیش بینی ما درباره نگرش ها و رفتار افراد تقویت می شود. همچنین اطلاعات ما درباره اصول و فرایند پیچیده تأثیر گروه بر فرد و نحوه انتساب افراد به گروه ها افزایش می یابد. مفهوم گروه مرجع در کاربرد کلی آن به گروه های اجتماعی به معنای جامعه شناختی آن محدود نمی شود بلکه شامل دسته های اجتماعی، مجموعه های اجتماعی و حتی افراد هم می گردد. بنابراین فرایند انتخاب گروه مرجع انتخاب گروه و افراد به عنوان چارچوب مرجع را نیز شامل می شود. حال این افراد یا گروه ها ممکن است مربوط به گروه عضویت یا گروه خودی یا گروه های غیر عضویت یا غیر خودی.
مرتن در توضیح عواملی که باعث می شود فرد گروه عضویت و یا گروه غیر عضویت را بعنوان گروه مرجع خود انتخاب کند، چهار فرضیه مطرح می کند:
۱-انتخاب گروه مرجع تابع توانایی گروه ها برای تأمین منزلت و پرستیژ اجتماعی، بر اساس ساختارهای نهادی جامعه، برای افراد است. بنابراین تأمین منزلت اجتماعی، پایه و عامل اصلی در انتخاب گروه مرجع است.
۲- اعضای ایزوله و حاشیه ای گروه، آمادگی بیشتری برای پذیرفتن ارزش های گروه های غیر عضویت و انتخاب آنها به عنوان گروه مرجع دارند.
۳- در نظام اجتماعی باز که میزان تحرک اجتماعی نسبتاً بالاست، گرایش به انتخاب گروه های مرجع غیر عضویت بیشتر است. زیرا در این نوع جوامع انتقال به سایر گروه ها و طبقات رایج تر و جامعه پذیری پیشینی کم هزینه تر و پر فایده تر است.
۴- پایگاه اجتماعی و ویژگی های شخصیتی افراد بر انتخاب گروه مرجع توسط آنها تأثیر دارد.
مرتن همچنین در تبیین عوامل و دلایل انتخاب گروه مرجع از میان گروه های عضویت، ویژگی های متعددی برای این گروه ها برمی شمارد و آنها را به عنوان عوامل مؤثر در انتخاب شدن گروه به عنوان مرجع اعضای آن معرفی می کند. برخی از این ویژگی ها عبارتند از:
-میزان مشارکت اعضا در گروه
- مدت عضویت در گروه
- مدت تدوام و طول عمر گروه
- حجم گروه ازحیث اعضا و اجزاء
- باز یا بسته بودن گروه از نظر اجتماعی
- کمال گروه، یعنی پتانسیل گروه برای جذب اعضای جدید
- درجه تمایزیافتگی و طبقاتی بودن گروه
- میزان همبستگی گروه
- میزان تعاملات درون گروهی
- میزان همنوایی مورد انتظار نسبت به هنجارهای گروه
- نظام کنترل هنجاری در گروه
- استقلال یا وابستگی گروه
- موقعیت مکانی استقرار گروه
- درجه ثبات ساختار گروه( سروستانی، هاشمی؛۱۳۸۱: ۱۶۳-۱۶۰).
مرتن معتقد است میزان بهره مندی گروه عضویت از ویژگی های برتر در ملاک های فوق شانس آن را برای انتخاب شدن به عنوان گروه مرجع اعضا افزایش می دهد.
در جمع بندی نظریه مرتن می توان وی را اولین جامعه شناسی محسوب کرد که به صورت مستقیم به نظریه پردازی در باب گروه های مرجع پرداخت ودیگران به نحوی از این منبع تغذیه نموده اند. مفهوم گروه مرجع یکی از مفاهیمی است که در کنار سایر مفاهیم برای تبیین منابع تولید نگرش و به کارگیری منابع خود سنجی و دگر سنجی به کار می رود. این مفهوم از آن رو اهمیت دارد که ساز و کارهای رابطه فرد را با گروه های اجتماعی مشخص می کند. نظریه گروه مرجع نیز به دلیل تلاش برای کشف همانندی ها و اهتمام در شناسایی الگوی مناسبات اجتماعی به عنوان نظریه ای جامعه شناختی نفوذ ساختارهای اجتماعی را بر گرایشهای رفتاری فرد مورد بحث قرار می دهد. کارکرد هنجاری و مقایسه ای گروه های مرجع از مفاهیم مهم مرتن در باب تئوری گروه مرجع می باشد و در تمامی مباحث مطرح شده در این زمینه نمایان است. مرتن گروه مرجع را در نظریه برد متوسط خود دارای کارکردهای انسجامی و افزایش دهنده درخواست برای تحرک اجتماعی عمودی می داند. گروه های مرجع مثبت و منفی نیز از نکات بسیار مهمی است که مرتن به آن اشاره دارد، تلاش افراد دائماً معطوف به این است که خودشان را جذب هنجارهای گروههایی کنند که برایشان گروه مرجع مثبت محسوب می شوند و در این مسیر تلاش می کنند هنجارهای گروه های ضد گروه خود را به عنوان گروه های مرجع منفی طرد کنند. شاید بتوان گفت یکی از بارزترین و عینی ترین راه های جذب هنجارهای گروه مرجع مثبت برای افراد، تأسی از نوع پوشش کسانی است که برای آنها دارای اهمیت و مثبت هستند. نکته دیگری که در دیدگاه مرتن حائز اهمیت است این است که ارتباط افراد با گروههایی به عنوان مرجع، بیشتر است که حیثیت بیشتری را برای آنان تأمین کنند.
۲-۲-۲- نظریه گروه مرجع در روانشناسی اجتماعی
اصطلاح گروه مرجع اولین بار توسط هربرت هیمن در سال ۱۹۴۲ به کار برده شد و منظور از آن گروهی است که یک فرد در قبال آن وضعیت یا رفتار خود را ارزیابی می کند. هیمن بین گروهی که افراد عملا به آن تعلق دارند و عضو آن هستند و گروه مرجع تمایز قایل شد. گروه مرجع، گروهی است که مبنای مقایسه قرار می گیرد. البته ممکن است گروه مرجع گروه عضویت فرد هم باشد(مارشال،۱۹۹۵: ۵۶-۵۵).
هیمن در مقاله ای تحت عنوان«روانشناسی منزلت» مفهوم “منزلت ذهنی”^[۱۵] را یک بعد از رفتار و آن را تصور فرد از موقعیت خود در مقایسه با سایرین تعریف می کند. او به این استنباط می رسد که انسان ها در شکل دهی به نگرشهای خود بیش از آن که به خود متکی باشند، به گروههایی تکیه دارند که با آن ها در ارتباط هستند (حمزه ای و دیگران،۱۳۸۹: ۹۹). هیمن برای بررسی منزلت ذهنی و شناسایی ویژگی های مشترک گروههایی که توسط افراد مبنای ارزیابی و مقایسه قرار می گیرند مصاحبه ها و آزمایشات کنترل شده ای را انجام داد. وی در این مصاحبه ها سوالات زیر را درباره گروه های مرجع از مخاطبین پرسید:
۱-خود را با چه گروههایی مقایسه می کنید
۲-آیا آنان افرادی واقعی و شناخته شده هستند یا گروههایی فرضی اند؟
۳-آیا آنان دارای منزلت بالاتری هستند یا منزلتی پایین تر از شما دارند؟
او در این تحقیق به این نتیجه رسید که گروه های مرجع افراد غالبا از میان نزدیکان آنها هستند (سروستانی،هاشمی،۱۳۸۱: ۱۵۲). بنابراین افراد در یک جامعه بزرگ غالبا تحت تأثیر همان کسانی قرار دارند که در قالب گروه های کوچک ارتباط نزدیکی با آنان دارند به عنوان مثال دوستان و همکلاسی ها بیشترین تأثیر را در فرایند خود ارزیابی بر افراد جامعه به جا می گذارند.
هیمن همچنین بین دو اصطلاح گروه تعلق، گروهی که شخص واقعا به آن تعلق دارد و گروه مرجع، گروهی که فرد به عنوان مبنایی جهت مقایسه برای ارزیابی خود انتخاب می کند تفاوت قائل شده در بعضی موارد گروه مرجع همان گروه تعلق است و در موارد دیگر اینگونه نیست(ایمانی، ۱۳۸۴: ۳۰).
مطالعات کلاسیک گروه مرجع را ساموئل استوفر در کتاب سرباز آمریکائی پی گیری کرده است. دراین مطالعه مفهوم گروه مرجع با مفهوم محرومیت نسبی^[۱۶] پیوند خورده است(صبوری خسروشاهی،۱۳۹۰: ۳۸). در واقع استوفر نتیجه می گیرد که افراد در بسیاری از موارد مسائل خود را با استاندارهای دیگران مقایسه می کنند.
مظفر شریف در تحقیقاتش به بررسی ابعاد هنجاری گروه های مرجع پرداخته است. او در تعریف گروه مرجع می گوید: گروه های مرجع، گروههایی هستند که فرد در صدد کسب عضویت آنهاست یا حداقل از حیث ذهنی و روانی پیوستن به آنها را آرزو می کند(سروستانی،هاشمی؛۱۳۸۱: ۱۵۳). بنابراین ارزشها و هنجارهای گروه مرجع یک فرد،مهمترین تکیه گاه او را در شکل گیری هویت فردی و اجتماعی اش تشکیل می دهد. گروه های مرجع از نظر شریف لزوما گروه های عضویت فرد نیستند بلکه هر گروهی که مورد توجه وی قرار گیرد و ارزشها و هنجارهای آن گروه در شکل گیری و سازمان یابی درک فرد از موقعیت و هویتش نقش ایفا کند گروه مرجع وی تلقی می شود.
شریف در ارتباط با تغییر نگرش و گروه های مرجع می گوید: تغییر نگرش به طور چشم گیر، وقتی که فرد گروه های مرجعش را تغییر داد ظاهر می شود واگر برای شخص مشکل باشد که خودش را با ارزش ها و هنجارهای گروه خود مرتبط کند تمایل تماس با دیگران(غیر گروه خود) پیدا می کند و برای گروه های مرجع غیر رسمی ایجاد می کند که در این صورت هویت، آرزوها و ارزش هایش را از گروه های غیر رسمی کسب می کند(ایمانی، ۱۳۸۴: ۳۸).
نظرات شریف در مورد گروه های مرجع دارای نکات حائز اهمیتی است به عنوان نمونه ارتباط هویت انسانی با ارزش ها و هنجارهای گروه مرجع و یا تاثیر پذیری افراد از گروه های مرجعی که در آن عضویت ندارند. نگاه شریف فردگرایانه است، تأکید مستمر بر فرد در اندیشه های شریف نمایان است آنجا که می گوید: تغییر نگرش به طور چشم گیر، وقتی که فرد گروه های مرجعش را تغییر داد، ظاهر می شود و یا در جایی دیگر می گوید: اگر برای شخص مشکل باشد که خودش را با هنجارهای گروه خودش مرتبط کند تمایل با دیگران ( غیر گروه خود) را پیدا می کند و برای خود گروه های مرجع غیر رسمی ایجاد می کند.

این سه عامل، هر سه از خصوصیات و ویژگی‌های ماده و جسم است و اعتقاد به هر کدام از آنها مساوی با اعتقاد به جسمیت خداوند متعال است و از آن جا که جسمیت نیز از صفات مخلوقات است، بنابراین، اثبات این صفات برای خداوند متعال مساوی با توصیف او به صفات مخلوقات است و کفر به خداوند به حساب می‌آید.^[۱۳۰] ‏

روایت چهارم
«عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى الصَّادِقِ (علیه‌السلام) فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّی دَخَلْتُ عَلَى مَالِک وَ أَصْحَابِهِ فَسَمِعْتُ بَعْضُهُمْ یَقُولُ إِنَّ الله له [لِلَّهِ‏] وَجْهاً کالْوُجُوهِ وَ بَعْضُهُمْ یَقُولُ لَهُ یَدَانِ‏ وَ احْتَجُّوا بِذَلِک قَوْلَ اللَّهِ تَعَالَى‏ بِیَدَیَّ أَسْتَکبَرْتَ‏ وَ بَعْضُهُمْ یَقُولُ هُوَ کالشَّابِّ مِنْ أَبْنَاءِ ثَلَاثِینَ سَنَهً فَمَا عِنْدَک فِی هَذَا یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ فَکانَ مُتَّکئاً فَاسْتَوَى جَالِساً وَ قَالَ اللَّهُمَّ عَفْوَک عَفْوَک ثُمَّ قَالَ یَا یُونُسُ مَنْ زَعَمَ أَنَّ لِلَّهِ وَجْهاً کالْوُجُوهِ فَقَدْ أَشْرَک وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ لِلَّهِ جَوَارِحَ کجَوَارِحِ‏ الْمَخْلُوقِینَ‏ فَهُوَ کافِرٌ بِاللَّهِ‏ فَلَا تَقْبَلُوا شَهَادَتَهُ وَ لَا تَأْکلُوا ذَبِیحَتَهُ تَعَالَى اللَّهُ عَمَّا یَصِفُهُ الْمُشَبِّهُونَ بِصِفَهِ الْمَخْلُوقِینَ فَوَجْهُ اللَّهِ أَنْبِیَاؤُهُ وَ قَوْلُهُ‏ خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَسْتَکبَرْتَ‏ فَالْیَدُ الْقُدْرَه کقَوْلِهِ وَ أَیَّدَکمْ بِنَصْرِهِ فَمَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ فِی شَیْ‏ءٍ أَوْ عَلَى شَیْ‏ءٍ أَوْ یَحُولُ مِنْ شَیْ‏ءٍ إِلَى شَیْ‏ءٍ أَوْ یَخْلُو مِنْهُ شَیْ‏ءٌ أَوْ یَشْتَغِلُ بِهِ شَیْ‏ءٌ فَقَدْ وَصَفَهُ بِصِفَهِ الْمَخْلُوقِینَ وَ اللَّهُ خَالِقُ کلِّ شَیْ‏ءٍ لَا یُقَاسُ بِالْقِیَاسِ وَ لَا یُشَبَّهُ بِالنَّاسِ لَا یَخْلُو مِنْهُ مَکانٌ وَ لَا یَشْتَغِلُ بِهِ مَکانٌ قَرِیبٌ فِی بُعْدِهِ بَعِیدٌ فِی قُرْبِهِ ذَلِک اللَّهُ رَبُّنَا لَا إِلَهَ غَیْرُهُ فَمَنْ أَرَادَ اللَّهَ وَ أَحَبَّهُ بِهَذِهِ الصِّفَهِ فَهُوَ مِنَ الْمُوَحِّدِینَ وَ مَنْ أَحَبَّهُ بِغَیْرِ هَذِهِ الصِّفَهِ فَاللَّهُ مِنْهُ بَرِی‏ءٌ وَ نَحْنُ مِنْهُ بُرَءَاءُ…؛ یونس بن ظبیان می‌گوید: بر امام صادق (علیه‌السلام) وارد شدم و گفتم: یا بن رسول الله! من پیش مالک و اصحابش رفتم و شنیدم که برخی از آنها می‌گفتند خدا صورتی دارد مانند سایر صورت‌ها و برخی می‌گفتند خدا دو دست دارد و برای این ادعا به این قول خداوند تعالی استناد می‌کردند که فرموده (بِیَدَیَّ أستَکبَرتَ) و بعضی می‌گفتند او مانند جوانی سی ساله است. پرسیدم در این باره چه می‌گویید، یا بن رسول الله؟ حضرت که تکیه داده بودند، صاف نشستند و فرمودند: خداوندا ببخش، ببخش! سپس فرمودند: ای یونس! هر کس گمان کند که خداوند صورتی مانند سایر صورت‌ها دارد مشرک است و هر کس گمان کند که خداوند اعضاء و جوارحی مانند جوارح مخلوقات دارد به خداوند کفر ورزیده است، شهادتش را نپذیرید و ذبیحه اش را نخورید. خداوند منزه است از اوصافی که تشبیه کنندگان به مخلوقین او را به آن تشبیه می‌کنند. صورت خدا، انبیای اویند و در (خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَسْتَکبَرْتَ) مراد از ید، دست قدرت است، همان‌گونه که فرموده (أَیَّدَکمْ بِنَصْرِهِ؛ شما را با نصرتش یاری نمود). پس هر کس گمان کند خداوند داخل در چیزی است یا بر روی چیزی است یا از حالتی به حالت دیگر متحول می‌شود یا مکانی از او خالی می‌شود یا مکانی را پر می‌کند، قطعاً او را به صفات مخلوقات متصف نموده، در حالی که خداوند خالق مخلوقات است و با چیزی قیاس نمی‌شود و به مردم تشبیه نمی‌شود، هیچ مکانی از او خالی نیست و هیچ مکانی را نیز پر نمی‌کند؛ در عین دوری نزدیک و در عین نزدیکی دور است؛ این است پروردگار ما که معبودی جز او نیست. پس هر کس خدا را به این صفت اراده کند و دوست بدارد، از اهل توحید است و هر کس او را به غیر این صفت دوست بدارد، خداوند از او بیزار است وما نیز از او بیزاریم.»^[۱۳۱]
در میان روات این حدیث، یونس بن ظبیان که آخرین راوی و متصل به امام است، در کتب رجال متصف به ضعف، کذب، غلو و فساد مذهب شده است^[۱۳۲] و عمر بن علی عبدی نیز مجهول است و توصیفی نسبت به او در کتب رجال ذکر نشده است. سایر افراد در سند حدیث همه ثقه‌اند. بنابراین، حدیث فوق از لحاظ سندی ضعیف شمرده می‌شود و قابل پذیرش نیست؛ اما با این همه، نمی‌توان به مجرد ضعف سند، حکم به عدم صدور روایت نمود. در این زمینه روایات مشابه فراوانی نقل شده است که این خود می‌تواند شاهدی بر صدور این روایت باشد. همچنین حکم عقل و نیز حکم علما و متکلمین شیعه در این زمینه محتوای این روایت را تأیید می‌کند.
جملات ابتدایی این روایت به‌گونه‌ای بیان شده که گویا موافق نظر برخی از اهل تجسیم است. برخی از مجسِّمه، اعضاء و جوارح جسمانی را برای خداوند ثابت می‌دانند، اما آنها را مانند اعضای مخلوقات نمی‌دانند؛ بلکه شکل دیگری برای آنها قائلند. امام (علیه‌السلام) نیز در ابتدا می‌فرماید کسی که گمان کند خداوند صورتی مانند سایر صورت‌ها دارد مشرک است و کسی که گمان کند خداوند اعضا و جوارحی مانند جوارح مخلوقات دارد، کافر است. بنابراین ممکن است کسی از این فقره از کلام امام (علیه‌السلام) برداشت کند که اصل وجود صورت و اعضا و جوارح بر طبق این حدیث برای خداوند ثابت است.
در جواب باید بگوییم امام (علیه‌السلام) با جمله اخیر، مقصود خود از این اعضا و جوارح را به روشنی بیان نموده است. امام (علیه‌السلام) می‌فرماید وجه خداوند، انبیای اویند و مراد از ید، دست قدرت است و این بیان، آشکارا می‌فهماند که امام (علیه‌السلام) نه تنها معنای ظاهری را برای اعضا و جوارح نمی‌پذیرند، بلکه اصل وجود چنین اعضایی به صورت مادی را نیز نفی نموده و این اوصاف را به تأویل می‌برند؛ بر خلاف مخالفین که معنای ظاهری را پذیرفته‌اند و تنها کیفیت آن را با کیفیت اعضای مخلوقات متفاوت می‌دانند.
بنابراین، صفاتی از این قبیل که در قرآن و روایات آمده، باید به تأویل روند و معنای ظاهری آنان مراد نیست.
نکته دیگر این که در این روایت، مطلق اعتقاد به چنین صفاتی که منجر به ثبوت نقص و حاجت برای خداوند است، شرک و کفر قلمداد شده و هیچ قید و شرطی برای این حکم بیان نشده است.
مسأله دیگری که این روایت را از سایر روایات متمایز می‌کند این که در آن، نه تنها کفر اعتقادی و کلامی چنین افرادی ثابت شده، بلکه با توجه به کلام امام (علیه‌السلام) که فرمودند شهادت چنین شخصی را نپذیرید و ذبیحه اش را نخورید، کفر فقهی آنها نیز ثابت می‌شود.
گرچه قول مشهور در میان علما عدم کفر فقهی است، لکن عده‌ای کفر فقهی را نیز ثابت دانسته‌اند. صاحب جواهر در بحث شروط ذابح، ایمان به معنای اخص را طبق نظر مشهور علما شرط نمی‌داند، اما به قول دیگری نیز در این زمینه اشاره می‌کند که آن را قول بعیدی می‌داند و آن اشتراط ایمان به معنای خاص است. ایشان در ادامه، دلیل این قول را کثرت، بلکه تواتر روایات کفر مخالفین بیان می‌کند و یکی از روایاتی را که به عنوان مستند این قول ذکر می‌کند همین روایت فوق است. وی پس از ذکر این روایت، در توضیح آن می‌گوید این قول، اعتقاد اهل تجسیم از اشاعره است که ذبح توسط آنها صحیح نیست.^[۱۳۳]
بنابراین، ظاهر این روایت ثبوت کفر فقهی و البته کفر کلامی اهل تجسیم است، مگر این که دلیلی بر خلاف این ظهور وجود داشته باشد.
روایات غیر صریح
روایاتی که در رابطه با نفی اعتقاد به تشبیه و تجسیم از ائمه معصومین (علیهم‌السلام) نقل شده، در حد تواتر است، اما در بسیاری از آنها لفظ کفر به صورت صریح ذکر نشده است، بلکه تعابیر دیگری استعمال شده که برخی از آنها با کفر ملازم‌اند. در این قسمت، به ذکر این دسته از روایات خواهیم پرداخت.
روایت اول
«عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السلام) قَالَ: مَنْ‏ شَبَّهَ‏ اللَّهَ‏ بِخَلْقِهِ‏ فَهُوَ مُشْرِک‏ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَک وَ تَعَالَى لَا یُشْبِهُ شَیْئاً وَ لَا یُشْبِهُهُ شَیْ‏ءٌ وَ کلُّ مَا وَقَعَ فِی الْوَهْمِ فَهُوَ بِخِلَافِه‏؛ مفضل بن عمر از امام صادق (علیه‌السلام) نقل می‌کند که فرمود: هر کس خداوند را به مخلوقاتش تشبیه کند مشرک است. خداوند تبارک و تعالی شبیه هیچ چیزی نیست و هیچ چیزی هم شبیه او نیست و هر چه در وهم افتد، غیر اوست.»^[۱۳۴]
این روایت از لحاظ سندی موثق است. تمامی راویان در سلسله سند این حدیث امامی و ثقه‌اند. مقطع اول روایت (مَنْ‏ شَبَّهَ‏ اللَّهَ‏ بِخَلْقِهِ‏ فَهُوَ مُشْرِک) به صورت مکرر در منابع روایی نقل شده است. بنابراین، روایت فوق، علاوه بر صحت سندی از استفاضه لفظی در مقطع اول نیز بهره‌مند است و در صدور آن از معصوم هیچ گونه تردیدی وجود ندارد.
در فقره اول روایت (مَنْ‏ شَبَّهَ‏ اللَّهَ‏ بِخَلْقِهِ‏ فَهُوَ مُشْرِک) امام (علیه‌السلام) به روشنی اهل تشبیه را مشرک خوانده است. تبیین معنای این فقره، متوقف بر مقدماتی است که در زیر می‌آید.
الف) شرک عبارت است از اعتقاد به وجود شریک برای خداوند متعال.
ب) صفات خداوند متعال، عین ذات اویند و زائد بر ذات نیستند.
ج) به اقتضای عینیت صفات با ذات، اعتقاد به اشتراک مخلوقات با خداوند متعال در صفات، عین اعتقاد به اشتراکشان با او در ذات است.
نتیجه این مقدمات این است که در قرار دادن شریک برای خداوند متعال، فرقی میان شریک در ذات و شریک در صفات نیست و هر دو شرک است. بنابراین، کسی که خداوند را در صفتی از اوصاف با مخلوقاتش مشترک بداند، مانند کسی است که شریکی برای ذات خداوند قرار دهد و هر دو مشرک‌اند.
قاضی سعید قمی پس از بیان این که تشبیه به معنای اعتقاد به اشتراک خداوند متعال با خلق در ذاتی یا عرضی است، می‌نویسد:
«وَ لا شَک أنَّ المُعتَقِدَ لِذَلِک مُشرِک، لِاعتِقَادِهِ الإثنَینِیَّهَ مُطلَقاً؛ شکی نیست که هر کس چنین اعتقادی داشته باشد مشرک است، زیرا معتقد به اثنینیت و دوگانگی است مطلقاً»^[۱۳۵]
معنای «مطلقاً» در کلام قاضی سعید این است که چه اعتقاد به اشتراک، در ذاتی باشد یا در عرضی، اعتقاد به اثنینیت و دوگانگی محقق می‌شود. علت این امر همان نکته‌ای است که در مقدمه دوم ذکر شد. عینیت صفات با ذات، مقتضی این است که اعتقاد به هر گونه شریکی برای خداوند متعال، چه در ذاتش و چه در صفاتش، شرک باشد.
روایت دوم
«عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السلام) قَالَ: مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ فِی شَیْ‏ءٍ أَوْ مِنْ شَیْ‏ءٍ أَوْ عَلَى شَیْ‏ءٍ فَقَدْ أَشْرَک لَوْ کانَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى شَیْ‏ءٍ لَکانَ مَحْمُولًا وَ لَوْ کانَ فِی شَیْ‏ءٍ لَکانَ مَحْصُوراً وَ لَوْ کانَ مِنْ شَیْ‏ءٍ لَکانَ مُحْدَثا؛ مفضل بن عمر از امام صادق (علیه‌السلام) نقل کرده که فرمودند: کسی که گمان کند که خداوند در چیزی است، یا از چیزی است، یا بر چیزی است قطعاً مشرک است. اگر خداوند عز و جل بر چیزی باشد، محمول خواهد بود و اگر در چیزی باشد، محصور خواهد بود و اگر از چیزی باشد، حادث خواهد بود.»^[۱۳۶]
چهار نفر در سلسله سند این روایت مجهول‌اند. بنابراین، از لحاظ سندی این روایت مجهول است و قابل پذیرش نیست. اما با توجه به محتوای روایت و نقل مضمون آن در سایر کتب روایی، می‌توان اطمینان به صدورش پیدا کرد. جمله اول این روایت که بیشتر در این قسمت محل شاهد است، بدون هیچ تفاوتی در جامع الأخبار،^[۱۳۷] روضه الواعظین و بصیره المتعظین^[۱۳۸] و با اندکی تقدیم و تأخیر در متشابه القرآن و مختلفه^[۱۳۹] نقل شده است. خود مرحوم صدوق (رحمه‌الله) نیز همین روایت را با اندکی تفاوت در فقره‌های پایانی و با سندی متفاوت در توحید آورده است.^[۱۴۰]
این‌ها همه قرائنی است که وقتی کثرت نقل مضمون این روایت در سایر روایات و همچنین تعاضد آن به قرآن و حکم عقل به آنها اضافه شود، رهاوردشان اطمینان به صدور چنین مضمونی از معصوم است.
شبیه این روایت را در شمار روایات صریح (روایت سوم) نیز ذکر کردیم و به جهت تشابه این دو روایت، از تکرار مطالب صرف نظر می‌کنیم. تفاوت میان این دو روایت، تنها در تقدیم و تأخیر برخی از عبارات است و نیز این که در آن روایت، حکم به کفر شده بود (فَقَد کَفَرَ)، اما در این روایت، حکم به شرک شده است (فَقَد أشرَکَ).
این روایت را می‌توان از مصادیق روایت قبل (روایت اول در همین باب) دانست. به طور کلی، اثبات صفات و حالات مخلوقات برای خداوند متعال و تشبیه او به مخلوقات شرک است. در این روایت، مصادیقی از صفات مخلوقات که ممکن است برای خداوند ثابت شود، ذکر شده است، از قبیل اعتقاد به جسمیت و ترکیب (مِن شَیءٍ)، اعتقاد به مکان دار بودن (فِی شَیءٍ) و اعتقاد به استقرار و تکیه بر چیزی (عَلَی شَیءٍ). بنابراین، تمام توضیحاتی که در روایت قبل گذشت، در این روایت نیز جاری است.
روایت سوم
«عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ قَالَ: کتَبْتُ إِلَى أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا جُعِلْتُ فِدَاک أُصَلِّی خَلْفَ مَنْ یَقُولُ بِالْجِسْمِ وَ مَنْ یَقُولُ بِقَوْلِ یُونُسَ یَعْنِی ابْنَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ فَکتَبَ (علیه‌السلام) لَا تُصَلُّوا خَلْفَهُمْ وَ لَا تُعْطُوهُمْ مِنَ الزَّکاهِ وَ ابْرَءُوا مِنْهُمْ بَرِئَ اللَّهُ مِنْهُمْ؛ علی بن مهزیار می‌گوید به امام جواد (علیه‌السلام) نوشتم، فدایت شوم! آیا پشت سر کسی که اعتقاد به تجسیم دارد و کسی که معتقد به قول یونس بن عبد الرحمن است، نماز بخوانم؟ امام (علیه‌السلام) مرقوم فرمودند: پشت سر آنها نماز نخوانید و به آنها زکات ندهید و از آنها بیزاری بجویید که خداوند از آنها برائت جسته است.»^[۱۴۱]
تمام افراد در سلسله سند این روایت، امامی و ثقه‌اند. بنابراین، روایت فوق از لحاظ سندی صحیح شمرده می‌شود و دارای اعتبار و وثاقت است.
علاوه بر صحت سندی این روایت، آنچه بر اهمیت آن می‌افزاید این است که پرسش و پاسخی که میان راوی و امام (علیه‌السلام) انجام شده، به صورت مکتوب بوده و این امر، روایت فوق را از تمامی روایات گذشته متمایز می‌کند؛ به دلیل این که در این‌گونه روایات، احتمال نقل به معنی و تغییر الفاظ امام (علیه‌السلام) از سوی راوی وجود ندارد.
در این روایت سه حکم نسبت به اهل تجسیم از امام (علیه‌السلام) صادر شده که عبارتند از:
الف) عدم جواز اقتدا به آنها در نماز؛
ب) عدم جواز دادن زکات به آنها؛
ج) لزوم برائت و بیزاری از آنها.
حال باید ببینیم هر یک از این احکام چه ارتباطی با کفر دارند.
در رابطه با حکم اول، یعنی عدم جواز اقتدا به آنان در نماز، بررسی این نکته لازم است که اعتقاد به تجسیم، با کدام یک از شروط امام جماعت منافات دارد و علت عدم جواز اقتدا به آنان چیست؟
در بحث شروط امام جماعت، فقهای شیعه به اموری اشاره کرده‌اند، از جمله بلوغ، عقل، ایمان، عدالت، طهارت مولد، مرد بودن (زمانی که مأموم مرد باشد) و برخی شروط دیگر. آنچه از کلمات برخی از فقها در این زمینه به دست می‌آید این است که علت عدم جواز اقتدا به اهل تجسیم، منتفی بودن شرط ایمان است.
به عنوان مثال، صاحب جواهر پس از بیان اشتراط ایمان در امام جماعت می‌نویسد: «بنابراین، اختلافی در عدم جواز اقتدا به مخالف نیست، بلکه در این مسأله اجماع نیز وجود دارد.»^[۱۴۲] سپس ایشان به این نکته اشاره می‌کند که عنوان مخالف، حتی با انکار یکی از ائمه (علیهم‌السلام) نیز صدق می‌کند و این مسأله قطعاً موجب کفر و خلود در جهنم است. پس از بیان این نکته، ایشان مسأله‌ای را بیان می‌کند که با بحث ما مرتبط است. وی می‌نویسد:
«اهل عقاید فاسد، مانند غلو و تجسیم و جبر و نفی قدر الهی نیز تحت عنوان مخالف مندرج‌اند، بر این مبنا که این عقاید، موجب کفرند نه فسق؛ زیرا اگر موجب فسق بودند باید در ذیل بحث از شرط دوم امام جماعت (عدالت) ذکر می‌شدند.»
سپس روایاتی را در تأیید این مطلب ذکر می‌کند که از جمله آنها همین روایت محل بحث است.^[۱۴۳]
در رابطه با عدم جواز اعطای زکات به آنها نیز همین کلام جاری است، زیرا ایمان از شروط مستحق زکات است و عدم جواز دادن زکات به آنها به دلیل انتفاء شرط ایمان است.
سومین حکمی که در روایت آمده نیز این مسأله را تأیید می‌کند؛ زیرا برائت به معنای عدم پذیرش به همراه اعتقاد به بطلان یا کذب است.^[۱۴۴] به عبارت دیگر، در جایی تعبیر برائت و بیزاری استفاده می‌شود که شخصی به بطلان یا کذب بودن مسأله‌ای معتقد باشد و به همین جهت آن را نپذیرد و انکار نماید. بنابراین، دستور امام (علیه‌السلام) به لزوم برائت جستن از اهل تجسیم، به معنای بطلان این عقیده است و این که اعتقاد به خدای دارای جسم، مساوی با کفر ورزیدن به خدای حقیقی است که منزه از هر گونه نقص است.
روایت چهارم