یکی از مشکلات بزرگی که طب جدید با وجود امتیازهای ظاهری آن نسبت به طب سنتی با خود به ارمغان آورده، مصرف روزافزون داروهای شیمیایی است که متاسفانه روزبروز شکل حادتری به خود می‌گیرد. در مورد پیامدهای این مسئله می توان به دو نکته بسیار مهم اشاره کرد:
نخست اینکه میکروب‌ها و ویروس‌ها بر اثر مصرف مدام، بی‌رویه و گاهی بدون توجه به طریقه خاص مصرف برخی داروها، بتدریج مقاون می‌شوند؛ به این ترتیب تاثیر داروها ضعیف و حتی خنثی می‌شود و در نتیجه بیماران به افزایش مصرف و انواع قوی‌تر داروها روی می‌آورند.
ثانیاً اگر چه استفاده از داروهای شیمیایی در درمان بیماری‌های خاصی که مورد نظر است مفید واقع می‌شود، ولی مصرف طولانی و در برخی موارد برخی مقطعی آن‌ها عوارض خاصی از خود برجا می‌گذارد که« عوارض جانبی» نامیده می‌شود و بعضاً ممکن است از خود بیماری نیز خطرناک‌تر باشد.
البته این نکته را نیز نباید نادیده گرفت که داروهای شیمیایی عمدتاً با تقلید از فرمول داروهای گیاهی اما به صورت مصنوعی در آزمایشگاه‌های داروسازی تهیه می‌شوند، ولی اخیراً مشخص شده است در صورتی که برخی از انواع ترکیبات موجود در گیاهان که در آزمایشگاه‌ها به خالص تهیه می‌شوند، همراه با سایر ترکیبات موجود در گیاه به مصرف برسند، عوارض جانبی آن‌ها از بین می‌رود و تنها اثرات مفید آن در شخص آشکار می‌گردد(ولاگ و استودولاژ، ۱۳۸۷).

۱-۳- تیره نعناعیان:

تیره نعناعیان یکی از بزرگترین تیره‌های گیاهی است که دارای بیش از ۴۰۰۰ گونه و ۲۰۰ جنس است، این تیره شامل گیاهان گلدار بوده و در تمام نقاط جهان به ویژه در منطقه مدیترانه انتشار دارند(تنها در مناطق قطبی شمالی و جنوبی یافت نمی‌شوند)(اﻣﻴﺪﺑﻴﮕﻲ، ۱۳۹۲). اغلب گیاهان این تیره تولیدکننده اسانس‌ها، ترپن‌ها و ترکیبات فنلی می‌باشند(زرگری، ۱۳۷۶؛ بقالیان و نقدی بادی، ۱۳۷۹).
گیاهان این تیره عموماً علفی، خشبی، یک ساله، دو ساله و یا چندساله و بندرت دارای نمونه‌های پیچنده یا درختچه می‌باشند. اغلب گیاهان این تیره تولیدکننده ترپن‌ها و انواع ترکیب‌های معطر هستند که عمده این ترکیب‌ها را درغدد اپیدرمی برگ‌ها، ساقه‌ها و گل‌ها ذخیره می‌کنند. به طورمعمول گیاهان این تیره به واسطه داشتن اسانس از بوی مطبوع و گاهی تندی برخوردارند. اسانس ترشح شده نیز، معمولاً خارج از جدار سلولزی، در زیر کوتیکول جمع می‌گردد و این خود باعث می‌شود که بشره در همان ناحیه، کمی متورم جلوه نماید(زرگری، ۱۳۶۹). گیاهان این تیره دارای ساقه‌های چهار گوش، برگ‌های متقابل و صلیبی شکل (اﻣﻴﺪﺑﻴﮕﻲ، ۱۳۷۶)، معطر و بدون گوشوارک بوده و عموماً ساده‌اند بطوری که وجود برگ‌های مرکب در آن‌ها دیده نشده است(زرگری، ۱۳۶۹) و در مناطق گرم و خشک، برگ‌ها پوشیده از تار و کرک‌های فراوان می‌باشند. گل آذین اغلب گرزن، گل‌ها کامل نامنظم و به صورت مجتمع در قسمت فوقانی ساقه‌ها روی چرخه‌های ویژه(اﻣﻴﺪﺑﻴﮕﻲ، ۱۳۷۶)، پنج پر، دارای ۵ گلبرگ و ۵ کاسبرگ نا منظم با تقارن سطحی می‌باشند. میوه به صورت فندقه چهارتایی و محتوی دانه‌های بدون آلبومین است و از مشخصات آن این است که معمولاً محصور در کاسه گل باقی می‌ماند، بعضی از گیاهان نیز ندرتاً ممکن است میوه‌ها بصورت شفت داشته باشند.
گونه‌های زیادی از گیاهان تیره نعناعیان، سریعاً تحت تاثیر شرایط متفاوت محیط زندگی قرار می‌گیرند مانند انواعی از آن‌ها که در دشت‌ها و اماکن مرطوب می‌رویند، اگر در محیط‌های خشک قرار گیرند، به سرعت تغییراتی از نظر سازش و تطابق با محیط حاصل می‌کنند تا مقاومت آن‌ها در مقابل تعرق، زیاد شود بطوری که برگ‌های آن‌ها پوشیده از کرک می‌گردد، یا کناره پهنک برگ‌های آن‌ها به سمت پایین خمیدگی حاصل می‌کند و یا روزنه‌ها، به حالت فرورفته در بشره باقی می‌ماند و یا ممکن است هیپودرم در آن‌ها بصورت کاملاً کلانشیمی درآید و یا برگ حالت نسبتا ضخیم و چرمی پیدا کند و حتی سطح آن ممکن است کاهش حاصل نماید به حدی که بکلی از بین برود(زرگری، ۱۳۶۹).
در این تیره گونه‌های دارویی، زینتی و تولیدکننده شهد به وفور یافت می‌شوند. گونه‌های دارویی این تیره به صورت زینتی نیز کشت می‌شوندکه به گونه‌ا‌ی از گیاه سالویا می‌توان اشاره کرد. اکثرگیاهان این تیره معطرند و مورد چرای دام واقع نمی‌شوند. بنابراین هیچ گونه ارزش علوفه‌ای ندارند. برخی ازگونه‌ها درآشپزی و یا داروسازی استفاده می‌شوند(صداقت، ۱۳۸۶).

از مهمترین جنس‌های گیاهان دارویی و اسانس‌دار این تیره در ایران می‌توان به آویشن^[۴]، مرزه^[۵]، مرزنجوش^[۶]، مریم گلی، نعناع، زوفا، ریحان، آویشن پهن برگ، آویشن برگ باریک، بادرنجبویه، بادرشبی^[۷] (بادرشبو)، رزماری یا اکلیل کوهی، اسطوخدوس، گزنه سفید، مریم نخودی، مورخوش، نعناع گربه، فراسیون وچای‌ کوهی اشاره کرد و همچنین از دیگر گیاهان این تیره می‌توان به لبدیسی^[۸] ، گوش بره^[۹] ، قاشقک^[۱۰]، سنبل بیابانی^[۱۱]، حسن یوسف^[۱۲]، برازمبل^[۱۳] اشاره کرد که دارای خواص دارویی کمتری می‌باشند(اﻣﻴﺪﺑﻴﮕﻲ، ۱۳۷۶).

۱-۳-۱- مواد موثره:

ماده موثره گیاهان این تیره عمدتاً از نوع اسانس است که در کرک‌های ترشحی یا حجره‌ها مخصوص در برگ، ساقه و گل‌ها ساخته و ذخیره می‌شود(اﻣﻴﺪﺑﻴﮕﻲ، ۱۳۷۶)، برخی گونه‌ها(نظیر لبدیسی و استاکه)، یا فاقد اسانس هستند یا از مقادیر بسیار کمی اسانس برخوردارند(اﻣﻴﺪﺑﻴﮕﻲ، ۱۳۹۲). علاوه براسانس، عصاره گیاهان تیره نعناعیان حاوی دی ترپنوئیدها، تری ترپنوئیدها، ساپونین، آلکالوئیدهای پیریدینی و پیرولیدینی، هورمون‌های دافع حشرات، پلی فنل‌ها و تانن‌ها، ایریدوئیدها، کینون‌ها، فورانوئید، کومارین، قندهای رافینوز و استاکیوز می‌باشد(علیزاده، ۱۳۹۲)، در اندام‌های مختلف این گیاهان، موسیلاژ، تانن و مواد تلخ نیز وجود دارد(اﻣﻴﺪﺑﻴﮕﻲ، ۱۳۷۶).

۱-۴- جنس مرزه:

مرزه از خانواده نعناعیان و زیرخانواده نپتویده^[۱۴] است که حدوداً دارای۲۰۰ گونه گیاهی و درختچه‌ای است، گیاهی است علفی(زرگری، ۱۳۶۹)، یکساله کوتاه، خودرو(ابراهیم پور و عیدی زاده، ۱۳۸۸) و مقاوم، دارای گونه‌های متعدد(امیدبیگی، ۱۳۸۶)، دارای ریشه کوچک و مستقیم با انشعابات فراوان، شاخه‌های نازک به رنگ سبز مایل به کبود منشعب با خطوط طولی است، در مرحله گلدهی قاعده ساقه نیمه خشبی و به رنگ بنفش و یا ارغوانی دیده می‌شود. این گیاه حالت بوته‌ای کوتاه و پر پشت داشته که وابسته به شرایط اقلیمی محل رویش است، قسمت تحتانی دارای انشعاب‌های بیش‌تری است و پایه ساقه(قسمت تحتانی) چوبی و بندرت کرکدار به رنگ سبز تیره و در مرحله گلدهی، رنگ آن به بنفش یا قهوه‌ای روشن(امیدبیگی، ۱۳۸۶)، برگ‌های متقابل دارای دمبرگ کوتاه با حاشیه کامل(امیدبیگی، ۱۳۸۶)، به رنگ سبز و گاهی سبز مایل به بنفش و یا ارغوانی می‌باشند. برگ‌های آن منحصراً یک رگبرگ دارد و در سطح آن‌ها نیز نقاط ریز و فراوانی که عبارتند از غده‌های اسانس‌دار، دیده می‌شود(زرگری، ۱۳۶۹). گل‌ها نامنظم، کوچک و دو جنسی به رنگ بنفش یا صورتی تا آبی- سفید هستند و به صورت خوشه در دسته‌ه ای محوری قرار دارد. میوه کوچک، کروی شکل و از نوع کپسول، ۴ فندقه تخم مرغی به رنگ قهوه‌ای تیره است(امیدبیگی، ۱۳۸۶). در ایران ۱۵ گونه گیاه علفی یکساله و چند ساله موجود است که ۹ گونه آن انحصاری ایران هستند (رشینگری^[۱۵]، ۱۹۸۲).
پراکندگی جغرافیای مرزه در مناطق مدیترانه، جنوب، جنوب شرق اروپا و شمال آفریقا(اریک‌فون‌ویک و وینک، ۱۳۸۷) است و در دامنه وسیعی از شرایط آب و هوایی رشد می‌کند. مرزه باغی در سایر مناطق دنیا به صورت کاشته شده یافت می‌شود(علیزاده، ۱۳۹۲).

۱-۴-۱- گونه‌های موجود در ایران:

جنس مرزه، دارای حدود ۲۳۵ گونه می‌باشد که ۱۵ گونه از این جنس در ایران وجود دارند که به تقریب۱۰ گونه آن بومی و منحصر به کشور ایران می‌باشد که عبارتند از: مرزه آذربایجانی^[۱۶]، مرزه بختیاری، مرزه صخره‌زی^[۱۷]، مرزه تالشی^[۱۸]، مرزه جوربرگ^[۱۹]، مرزه کلاری^[۲۰]، مرزه خوزستانی^[۲۱]، مرزه کرمانشاهی^[۲۲] و مرزه سهندی^[۲۳] علاوه بر این حدود چهار گونه دیگر علاوه بر ایران در تالش، ترکمنستان، آناتولی، قفقاز، ماورای قفقاز و عراق نیز می‌رویند که عبارت از مرزه آناتولی^[۲۴]، مرزه گل درشت^[۲۵]، مرزه جنگلی^[۲۶](مرزه سفید)و مرزه سنبله‌ای^[۲۷] می‌باشند(علیزاده، ۱۳۹۲).

۱-۴-۲- مرزه خوزستانی:

مرزه خوزستانی گیاهی است بوته‌ای به ارتفاع حدود ۳۰ سانتی متر، با ساقه‌های منشعب، پوشیده از کرک‌های زگیل مانند خیلی‌کوتاه ساده و غده‌دار، با برگ‌های متراکم، میان‌گره‌ها کوتاه، کم و بیش هم‌پوش، متقابل متناوب، مسطح تا ناودانی، تخم مرغی– دایره‌ای، در قاعده باریک و دمبرگ مانند، پوشیده از کرک، در سطح زیرین با تراکم بیش‌تر، همراه با غده‌های ترشحی متراکم در سطح فوقانی، در حاشیه کم و بیش مژه‌دار، برگ‌های گل‌آذینی کم و بیش شبیه به برگ‌های ساقه‌ای ولی کوچکتر، دم گل‌آذین کوتاه، براکته‌ها سرنیزه‌ای. لوله‌ای استکانی، دولبه‌ای، دندانه‌های لبه بالایی سه گوش، بنفش مایل به آبی است. میوه فندقه تخم مرغی، دارای رگه‌های مشبک در قسمت انتهایی و زمان گلدهی اواخر پائیز تا اوایل زمستان می‌باشد (جم‌زاد، ۱۳۸۸).
مرزه خوزستانی حاوی عطری تند و ارزش دارویی زیادی است(معلم و همکاران^[۲۸]،۲۰۱۱ و مظفریان، ۱۳۷۸) یکی از گونه‌های اندمیک حوزه جنوب ایران است(معلم و همکاران، ۲۰۱۱؛ عصری، ۱۳۸۸) و در کوهپایه‌ها و سنگ‌های آهکی شکاف‌دار می‌روید. ماده موثره این گیاه اسانس، که میزان آن از ۱ تا ۵ درصد متغیر است، کارواکرول، گاما-ترپینن، پارا-سیمن، بتا-بیسابولن، ترپینئول و آلفا ترپینن از ترکیبات عمده تشکیل دهنده اسانس گیاه می‌باشند، ترکیبات معطر آن در صنایع دارویی، غذایی و عطرسازی کاربرد فراوان دارد(معلم و همکاران،۱۳۹۰).
پراکندگی جغرافیایی مرزه خوزستانی در استان‌ لرستان، اندیمشک به پل دختر، روستای پالان و در استان خوزستان، ۷۲ کیلومتری اندیمشک به خرم آباد و ۵ کیلومتر بعد از پل تنگ در شکاف صخره‌های آهکی در ناحیه صحارا- سندی در ارتفاع ۴۷۴ تا ۵۲۰ متری می‌روید(جم‌زاد، ۱۳۸۸).

۱-۴-۳- مرزه رشینگری^[۲۹]:

مرزه رشینگری، گیاهی است یکساله یا همیشگی، چندساله بسیار معطر، با قاعده چوبی، از قاعده منشعب، ساقه به ارتفاع حدود۵۰ سانتی‌متر، تمام گیاه پوشیده از کرک‌های بلند خاکستری رنگ، برگ‌های قاعده‌ای، تخم مرغی پهن و یا دایره‌ای، در قاعده بتدریج باریک و به صورت دمبرگ به طول۱ میلی‌متر ادامه یافته، پوشیده از غده‌های ترشحی چسبیده فراوان، برگ‌های پایینی مسطح، بالایی‌ها بتدریج به طرف داخل تاخورده است. گل‌آذین سنبله مانند، متراکم با فاصله کم نسبت به یکدیگر. برگک سرنیزه‌ای، لوله‌ای- استکانی، دو لبه‌ای، دندانه‌‌ی لبه بالایی سه گوش، نوک تیز و پایینی‌ها سرنیزه‌ای. جام گل زرد کم رنگ، در لبه ارغوانی و پرچم‌ها کمی از گل خارج شده و زمان گلدهی پاییز است(جم‌زاد، ۱۳۸۸).
مرزه رشینگری از گونه‌های بومی و اندمیک مرزه ایران بوده که اسانس گیاه دارای بیش از ۸۶ درصد کارواکرول می‌باشد. گیاه مرزه رشینگری نیمه انبوه و اغلب آروماتیک بوده و به طورگسترده‌ای درمناطق خشک، آفتابی، سنگلاخی و صخره‌ای مدیترانه، آسیا و آمریکای شمالی رشد می‌کنند(کاتینو و همکاران^[۳۰]، ۱۹۹۲) به علت محتوای فنلی زیاد، طعم و بوی این گیاه مشابه آویشن و پونه کوهی است(اسکوسی بوسیک و همکاران^[۳۱]، ۲۰۰۶) و خیلی از گونه‌های مرزه، گیاهی چند منظوره هستند. تیمول و کارواکرول از اجزای اصلی اسانس‌های خانواده نعناعیان هستند. این دو ترکیب از نظر شیمیایی بسیار به هم شبیه‌اند و فقط جایگاه گروه هیدروکسیل در آن‌ها متفاوت است. تیمول و کارواکرول از اجزای ضدمیکروبی بسیارموثر در اسانس‌ها هستند(بوچانان و شپیرد^[۳۲]،۱۹۸۱).
پراکندگی جغرافیایی مرزه رشینگری در استان ایلام به مهران روستای بان‌روشان، مهران به دهلران روستای نصیران و در دامنه‌های سنگریزه‌ای خشک در دیواره‌های رودخانه‌ها و دامنه‌های صخره‌ای در ناحیه صحارا- سندی در ارتفاع ۳۷۵ تا ۹۱۵ متری می‌روید(جم‌زاد، ۱۳۸۸).

۱-۴-۴- مواد موثره جنس مرزه:

مرزه باغی سرشار از روغن‌های فرار است که در حفره‌های مخصوصی که در دو طرف برگ وجود دارند، تشکیل می‌شود، گل‌ها و برگ‌ها دارای اسانس می‌باشند. مقدار اسانس در اندام‌های هوایی مرزه مختلف است و به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد. مقدار اسانس، بین ۱ تا ۲ درصد است. اسانس دارای ترکیبات متفاوتی(امیدبیگی، ۱۳۸۶)، مایعی بی‌رنگ و یا مایل به زرد است و که می‌توان به ماده کارواکرول(۳۰ تا ۴۰%) و سیمن(۲۰ تا ۳۰%)(ابراهیم پور و عیدی زاده، ۱۳۸۸) و ترکیبات فنلی دیگر نام برد(امیدبیگی، ۱۳۸۶). مرزه دارای تانن، مواد چرب، قندهای مختلف و اسانسی به مقدار یک در هزار است(زرگری، ۱۳۶۹ ). از مواد دیگر پیکر رویشی این گیاه می‌توان از ترکیبات آهن‌دار و ترکیبات قندی و تعدادی از اسیدهای آلی یاد کرد(امیدبیگی، ۱۳۸۶). اسانس گیاه مرزه از تقطیر با بخار آب از برگ‌ها و سرشاخه‌های برگدار حاصل می‌شود. کارواکرول و دیگر مونوترپن‌ها، چربی‌دوست بوده و به راحتی با غشاهای پروتئینی و غشای سلولی زنده ترکیب می‌شوند. وجود این ویژگی می‌تواند تا حدی توجیه کننده اثرات ضدتشنجی، ادرارآوری، میکروب‌کشی و تحریک ترشح در این گیاه باشد و دارای اثرات ضدتشنجی و ضدنفخ است(اریک‌فون‌ویک و وینک، ۱۳۸۷).

۱-۴-۵- خواص دارویی جنس مرزه:

در بسیاری از کشورها، از جمله انگلیس، از مرزه به عنوان یکی از گیاهان مهم ادویه‌ای استفاده می‌شود. در تعدادی از فارماکوپه‌ها، مرزه به عنوان یک گیاه دارویی معرفی شده است. پیکر رویشی مرزه، حاوی مواد موثره‌ای است که باعث افزایش فشار خون و مداوای سرفه می‌گردد. این گیاه ضد نفخ بوده و به هضم غذا نیز کمک می‌کند. مرزه کمی تند(با طعمی شبیه فلفل) است و از آن به عنوان طعم دهنده مواد غذایی استفاده می‌شود. از مرزه در صنایع کنسروسازی و نوشابه‌سازی استفاده می‌شود. اسانس این گیاه خاصیت ضد‌میکروبی داشته و مانع رشد برخی از باکتری‌ها می‌شود(امید بیگی، ۱۳۸۶).
مرزه باغی به عنوان تقویت کننده دستگاه گوارش، درمان ناراحتی‌های معده شامل سوءهاضمه، نفخ و قولنج(اریک‌فون‌ویک و وینک، ۱۳۸۷)، نیرو دهنده، تسهیل کننده عمل هضم و مدر استفاده می‌شود. علاوه بر این، مرزه برای درمان عفونت‌های مجاری تنفسی و ادراری و نیز عفونت‌های قارچی استفاده می‌گردد. گل گیاه یا اسانس روغنی آن برای درمان زخم‌ها، سوختگی‌ها و عفونت‌های پوستی استفاده می‌شود و همچنین اسانس گیاه دارای اثر ضداسپاسم بوده و از این رو در درمان برخی بیماری‌های گوارشی مانند اسهال‌های حاد، مزمن و به عنوان ضدانگل استفاده می‌شود(علیزاده، ۱۳۹۲).

۱-۵- طبقه بندی گیاهان دارویی:

معمولاً گیاهان دارویی را مانند دیگر گیاهان به روش‌های مختلفی طبقه بندی می‌کنند. گیاه‌شناسان مختلف گیاهان دارویی را بسته به مکان و زمان در طبقات مختلفی قرار می‌دهند. تا اینکه لینه، گیاهان را براساس خصوصیات ریخت شناسی طبقه‌بندی کرد و امروزه طبقه بندی لینه به عنوان طبقه‌بندی مرجع گیاهان در تمام جهان انجام می‌گیرد. گیاهان دارویی را از نقطه نظرهای مختلفی می‌توان گروه‌بندی کرد که برخی از مهمترین آن‌ها به شرح زیر است:
طبقه بندی براساس نیازهای اکولوژیک.
طبقه بندی براساس عادت رشد.
طبقه بندی براساس اندام‌های مصرفی.
طبقه بندی براساس نوع اثر درمانی.
طبقه بندی براساس خصوصیات گیاه‌شناسی.
طبقه بندی براساس ماده موثره.

۱-۵-۱- طبقه بندی براساس ماده موثره:

در پیکر گیاهان دارویی مواد ویژه‌ای به عنوان مواد موثره یا متابولیت‌های ثانویه ساخته و ذخیره می‌شوند، که برای مداوای برخی از بیماری‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. مواد مذکور طی فرآیندهای ویژه و پیچیده بیوشیمیایی و به مقدار بسیار کم(به طور معمول کمتر از یک درصد وزن خشک گیاه)، ساخته می‌شوند(امیدبیگی، ۱۳۸۴). بررسی مواد شیمیایی ثانویه، با تجزیه شیمیایی گیاهان دارویی در قرن نوزدهم آغاز شد. نتایج این بررسی‌ها، از همان اوایل کار نشان داد که گیاهان دارویی علاوه بر ترکیبات عمومی و اساسی، هر کدام حداقل دارای یک ماده موثره ثانوی مخصوص هستند. این مواد موثره مخصوص که شامل هزاران نوع می‌باشند، به «مواد طبیعی گیاهی»^[۳۳] موسومند(امیدبیگی، ۱۳۹۲).
در مورد مسیرهای تشکیل مواد موثره گیاهان دارویی، نظرهای متفاوتی ابراز گردیده است. برای مثال، تشکیل مواد موثره گیاهان دارویی، ناشی از دو دسته فرایندهای متابولیسمی متفاوت و درعین حال مرتبط به هم است که این فرایندها عبارتند از:
فرایندهای متابولیسمی عام(اولیه): فرایندهایی هستند که در همه موجودات زنده، در سطوح مختلف عمومیت دارند و در تمام گیاهان(اعم از دارویی یا غیر دارویی) به وقوع می‌پیوندند(امیدبیگی، ۱۳۸۴) و مواد حاصل از سوخت و ساز اولیه(اساساً ساکارید) یا مواد مورد نیاز و حیاتی، که در همه گیاهان سبز با عمل فتوسنتز به وجود می‌آیند(ولاگ و استودولاژ، ۱۳۸۷).
فرایندهای متابولیسمی خاص(ثانویه): این فرایندها در گیاهانی چون گیاهان دارویی که فرآورده‌های خاصی تولید می‌کنند، بیش‌تر به وقوع می‌پیوندند(امیدبیگی، ۱۳۸۴) و مواد حاصل از سوخت و ساز ثانویه که در اثر جذب ازت توسط گیاه تولید می‌شوند. این تولیدات ظاهراً اغلب برای گیاه بدون فایده هستند، ولی برعکس اثرات درمانی آن‌ها قابل توجه است.
عموماً این مواد در حالت طبیعی به طور خالص یافت نمی‌شوند و به حالت ترکیب با عناصر دیگری همراهند که به صورت مکمل اثرات آن‌ها را تقویت می‌کنند. با این حال حتی اگر گیاه دارویی فقط یک ماده فعال داشته باشد باز اثر آن روی بدن انسان مفیدتر از همان ماده در حالت به دست آمده از سنتز شیمیایی است (ولاگ و استودولاژ، ۱۳۸۷). عام بودن یا خاص بودن فرایندها و ترکیبات مربوط به آن‌ها، یک مفهوم نسبی است و این مفهوم نه تنها در مورد تولید مواد، بلکه در رابطه با انباشتگی مواد نیز می‌توان در نظرگرفت(امیدبیگی، ۱۳۸۴)
یک سری از محققان متابولیت‌های ثانویه را در سه گروه عمده و اصلی طبقه‌بندی نمودندکه عبارتند از: متابولیت‌های نیتروژن‌دار، ترپن‌ها و فنولیک‌ها(اریک‌فون‌ویک و وینک، ۱۳۸۷). تقسیم‌بندی دیگر مواد موثره گیاهان دارویی که امروزه مورد تایید می‌باشد به صورت چهار گروه اصلی آلکالوئیدها، گلیکوزیدها، روغن‌های فرار و سایر مواد موثره انجام گرفت که منظور از سایر مواد موثره، شامل ترکیباتی چون: مواد تلخ، فلاون‌ها، فلاونوئیدها، موسیلاژها(و کربوهیدرات‌های خاص مشابه آن)، ویتامین‌ها، تانن‌ها، اسید سیلیسک(و اسیدهای خاص مشابه آن) و بالاخره ترکیبات دیگر امثال آن می‌باشد، که به دلیل ناهماهنگی ‌و گستردگی ساختمان‌های شیمیایی‌شان در سه گروه قبلی جای نمی‌گیرند(ابراهیم پور و عیدی‌زاده، ۱۳۸۸؛ امیدبیگی، ۱۳۸۴).

۱-۵-۱-۱- آلکالوئیدها:

در گذشته آلکالوئیدها، شامل فقط مواد گیاهی حاوی اتم نیتروژن هتروسیکلیک می‌شود، که مواد حاوی نیتروژن در خارج از سیکل حلقوی(اگزوسیلیک) را اصطلاحاً آلکالوئیدهای کاذب می‌نامیدند(اریک‌فون ‌ویک و وینک، ۱۳۸۷) و بر این اساس نخستین بار یک محقق آلمانی از آلکالوئیدها به عنوان مواد نیتروژنه که خاصیت قلیایی دارند و در محیط اسیدی تولید نمک می‌نمایند نام برده است و همچنین نوع بازی آن‌ها اثرات قوی فیزیولوژیک دارد. آن‌ها اکثراً سموم گیاهی بسیار موثر و دارای اثرات خاصی نیز هستند(ولاگ و استودولاژ، ۱۳۸۷) و در انسان واکنش‌های فیزیولوژیکی قوی همراه با اثرات مخصوص ایجاد می‌کنندکه بر روی سیستم عصبی اثر می‌گذارند.
آلکالوئیدها بسیار متنوع می‌باشند، به طوری که تعداد آلکالوئیدهای شناخته شده موجود در گیاهان بر چند هزار بالغ می‌گردد. اولین آلکالوئیدها در بین سال‌های ۱۸۰۳ تا ۱۸۱۶ از پیکر گیاهان جدا گشت. در سال‌های اخیر نیز بعضی آلکالوئیدهای جدید مورد شناسایی قرار گرفته‌اند(ابراهیم پور و عیدی زاده، ۱۳۸۸؛ امیدبیگی، ۱۳۸۴).
آلکالوئیدهای تمام محصولات طبیعی(متابولیت‌های ثانویه) نیتروژن‌داری که جزء گروه پپتیدها، آنتی‌بیوتیک‌ها، آمینواسیدهای فاقد پروتئین، آمین‌ها، گلیکوزیدها سیانوژنیک، گلوکوزینولات، کوفاکتورها، هورمون‌های گیاهی یا متابولیت‌های اولیه(مانند موادی با پایه پورین و پپریمیدین) قرار نمی‌گیرند را شامل می‌شوند(اریک‌فون‌ویک و وینک، ۱۳۸۷). آلکالوئید‌ها را بر حسب خصوصیات بیوشیمیایی و شیمیایی در سه گروه قرار می‌دهند(ابراهیم‌پور و عیدی‌زاده، ۱۳۸۸؛ امیدبیگی،۱۳۸۴):
آلکالوئیدهای‌حقیقی: که منشاء آن‌ها اسیدهای آمینه و ترکیبات شیمیایی هتروسیکلیک نیتروژن‌دار می‌باشند.
پروتوآلکالوئیدها: این دسته از آلکالوئیدها از اسیدهای آمینه ساخته شده و محتوی ترکیبات شیمیایی نیتروژن‌دار خطی (غیرحلقوی) می‌باشند.