هنگامی که مردی از بنی‌اسرائیل کشته شد برای مشخص شدن قاتل، حضرت موسی u فرمود: گاوی ذبح کنند. بنی‌اسرائیل بهانه‌جو بر اثر ضعف معرفت و ضعف روح تسلیم در برابر اوامر حق پنداشتند که موسای کلیم u آنان را مسخره کرده است. حال این که آن حضرت خردمند بود و مرتکب هیچ گناهی از جمله استهزاء در حین انجام مأموریت الهی نمی‌شد؛ از این رو در تنزیه نفس خویش فرمود: به خدا پناه می‌برم که از جاهلان باشم. آنان با گستاخی، تکبر و برخوردی طلب‌کارانه و ناسازگار با روح توحید گفتند: از خدایت بخواه و پرسش کن که ویژگی‌های گاو را برای ما بیان کند.[۳۶]
برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.
۳٫ فریادرس خواستن
«قُلْ أَرَأَیْتُکُم إِنْ أَتَاکُمْ عَذَابُ اللّهِ أَوْ أَتَتْکُمُ السَّاعَهُ أَغَیْرَ اللّهِ تَدْعُونَ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ…[۳۷] بگو اگر راست می‌گویید به من خبر دهید اگر عذاب خدا به شما رو آورد و یا قیامت شما را درگیرد آیا غیر از خدا کسی را به فریادرسی خود می‌خوانید؟ بلکه تنها او را به فریادرسی می‌خوانید.»
ای پیامبر گرامی e به این کفار بگو؛ اگر شما مانند مشرکین گذشته گرفتار عذاب‌های سخت خدا شوید یا آن که ساعت قیامت و هول محشر که از طرف خدا به شما وعده داده شده، فرارسد چه می‌کنید؟ و به چه کسی پناه خواهید برد؟ آیا باز هم دست به دامان همان بتان خواهید شد و از آن ها استمداد و کمک خواهید گرفت؟ هرگز، در چنین حالی فقط از خدا کمک می‌خواهید.[۳۸]
۴٫ تشویق و ترغیب کردن به چیزی(البته اگر بعد از آن کلمه الی ذکر شود)
«وَاللّهُ یَدْعُو إِلَى دَارِِ السَّلاَمِ[۳۹] و خداوند به خانه امن و سلامت تشویق میکند.»
و در آیه ۴۱ سوره غافر می‌فرماید:
«وَیَا قَوْمِ مَا لِی أَدْعُوکُمْ إِلَى النَّجَاهِ وَتَدْعُونَنِی إِلَى النَّارِ [۴۰] مؤمن آل فرعون گفت: ای قوم چرا من شما را به نجات تشویق می‌کنم و شما مرا به آتش تشویق می‌کنید؟»
در جمله «اَدعُوُکُم اِلَی النََّجَوه»، فعل دعا هم به الی متعدی و هم به لام؛ و هنگامی که با الی متعدی می‌شود به معنی تشویق و ترغیب کردن است.[۴۱]
در آیه قبل خداوند ترسیم روشن و گویایی از زندگی زودگذر و فریبنده و پرزرق و برق دنیای مادی نشان می‌دهد. لذا در آیه ۲۵ سوره‌ی یونس، خداوند به دار السلام، خانه صلح و سلامت و امنیت دعوت میکند و بندگانش را تشویق میکند که به دنیایی قدم گذارند که نه از کشمکش‌های غارتگران دنیای مادی خبری است و نه از مزاحمت‌های احمقانه‌ی ثروت‌اندوزان از خدا بی‌خبر، و نه جنگ و خونریزی و …[۴۲]
۵٫ کمک خواستن
«فَأْتُواْ بِسُورَهٍ مِّن مِّثْلِهِ وَادْعُواْ شُهَدَاءکُم مِّن دُونِ اللّهِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ[۴۳] بیاورید سوره‌ای مثل قرآن و کمک بخواهید از زبدگان غیر از خدا، اگر راست می‌گویید؟»
طریقه اثبات نبوت پیامبر اکرم این است که:قرآن گروهی که عاقل وفصیح بودندرا مورد خطاب قرار دادوفرمود:از هم کمک بگیرید تعداد ده سوره یا یک سوره نظیر قرآن بیاورید،عجز آنان موجب اتمام حجت بر آنان وصدق گفتار پیامبر شد. [۴۴]
دعا در قرآن
۱٫ عبادت بودن دعا
خداوند در قرآن می‌فرماید:«وَقَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ»[۴۵] در این آیه، دعا کردن، عبادت محسوب شده و به متخلف متکبر وعده‌ی عذاب داده شده است، زیرا وقتی دعا نکردن و از خدا نخواستن کسی به دلیل تکبر و خود بزرگ‌بینی در مقابل خداوند باشد در نتیجه به دلیل آن غرور و خودخواهی خود را توانا و قادر می‌داند و به قدرت کامله‌ی لایزال الهی معتقد نیست و تابع مقررات سعادت‌بخش الهی نیست؛ بلکه تابع هوا وهوس است.
در نتیجه از قدرت و توان خود استفاده میکند و تا آنجا که بتواند حقوق جامعه را تضییع میکند و ارزشی برای آن ها قائل نمی‌شود و آن ها را ناچیز و برده‌ی خود می‌داند. [۴۶]
۲٫ پذیرفتن دعا از جانب خداوند
در قرآن اجابت و پاسخ‌گویی به دعای دعاکنندگان به صراحت وعده داده شده است. «وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ…»[۴۷]
جمله «فَإِنِّی قَرِیبٌ» حاکی است که در هر حال و در هر شرایط و هر مکان رابطه با خدا و خواندن خدا میسر است، خدایی که به انسان از خود انسان نزدیک‌تر است، جمله «اُجِیبُ دَعوَه الدَّاعِ» در این آیه دلالت دارد که استجابت دعا از جانب خدا حتمی است مگر آن که دعا برخلاف طبیعت، یا نفرین به مردم یا موانع دیگری داشته باشد که آن موقع صورت دعا را دارد ولی در واقع دعا نیست و یا چیزی می‌خواهد که صلاح او نیست و اگر حقیقت آشکار شود می‌بیند که به ضرر او است.[۴۸]
۳٫ راهنمایی در قالب دعا
در برخی آیات که در آن ها به دعا امر شده یا آیه‌هایی که در قالب دعا بیان شده، عمیق‌ترین مضامین اخلاقی و عالی‌ترین ارزش‌های معنوی دیده می‌شود، که به انسان می‌آموزد از خدا چه بخواهد و حتی چگونه بخواهد. [۴۹]
«رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَیْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا…»[۵۰]
از این برداشت می‌شود که صبر و پیروزی ملازم یکدیگر هستند. در اثر صبر، ظفر و پیروزی می‌آید.[۵۱]
«رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذا بَاطِلاً سُبْحَانَکَ…»[۵۲]
و چون صاحبان خلقت (بطلان) را از خلقت و نظام آفرینش نفی کردند نتیجه گرفتند که خداوند متعال به زودی برای روز پاداش و جزاء محشورشان خواهد کرد و در آن روز است که خداوند پاداش خوارکننده‌ای که آتش است به ظالمین خواهد داد و کسی نمی‌تواند منکر مصلحت عقاب شود چه آن که، در غیر این صورت خلقت باطل خواهد بود.[۵۳]
طبق این آیه، جهان بی‌هدف آفریده نشده و انسان نیز که جزء این جهان است. هدفدار است، زیرا بیهودگی، خلاف نظام خلقت است.
اهمیت دعا از دیدگاه قرآن
در قرآن، آیات فراوانی عظمت دعا را بیان نموده است و دعا را یکی از مصادیق بارز و روشن عبادت خداوند می‌داند و کوتاهی و روی‌گردانی از نیایش و دعا را از مصادیق استکبار و تار‌ک دعا را جزء مستکبرین معرفی کرده است. [۵۴] برای نمونه به برخی از آن آیات اشاره می‌شود:
الف) «وَقَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ؛[۵۵]بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را»، بدرستی آنانی که از عبادت خدا سرپیچی می‌نمایند و کبر می‌ورزند خوار و ذلیلانه وارد دوزخ خواهند شد.»
در این آیه‌ی شریفه فرمان دعا و وعده‌ی استجابت داده و سرپیچان از دعا را مستکبران دانسته است. ذیل آیه‌ی شریفه حدیثی از زراره نقل شده که امام باقرu فرمودند: «اِنََّّ اللهَ تَعَالَی یَقُول: اِنَّ الَّذِینَ یَستَکبِرُونَ… [۵۶] قَالَ: هُوَدُعَاءُ وَ اَفضَلُ العِبَادَه الدُّعَاءُ:قَُلتُ اِنَّ اِبراهِیمَ لاوهٌ حَلِیم[۵۷]؛ قَالَ اَلاوَاهُ: هُوَالدُّعَاءُ منظور از عبادت، دعاست. ارزشمندترین و بهترین عبادت دعا می‌باشد و نیز مراد از اواه در انَّ ابراهیم لاواه حلیم، دعاست.»[۵۸]
پروردگار شما فرموده مرا از روی خلوص بخوانید تا دعای شما را اجابت کنم. انس بن مالک از پیغمبر اکرم e روایت کرده فرمود: «هرگاه یکی از شما حاجتی دارد باید از خدا بخواهد، تا جایی که اگر بند نعلین یکی گسسته شود باید در اصلاح آن به خدا استعانت بجوید.» و فرمود: «دعا عبادت است و آن هایی که از نیایش در پیشگاه خدا اعراض و سرکشی می‌کنند به زودی با ذلت و خواری وارد دوزخ خواهند شد.»[۵۹]
ب) «قُلْ مَا یَعْبَأُ بِکُمْ رَبِّی لَوْلَا دُعَاؤُکُمْ؛[۶۰] ای رسول ما به امت بگو که اگر دعای شما نبود خدا به شما توجه و اعتنایی نداشت، ارزش انسان از دیدگاه خداوند در دعای او نهفته است.»
خلاصه این آیه تأکید به دعا نموده و خطاب به رسول خود می کند که به این‌ها تذکر بده و بگو که اگر دعاء شما و استعانت شما نبود، پروردگار من به شما اعتنایی نمی‌نمود، چیزی که بنده را به خدا نزدیک می‌گرداند همان عبادت ذکر و دعا است که سبب مزیت انسان، نزد خدا می‌گردد و به همین واسطه او را گرامی می‌دارد و مورد نظر لطف پروردگارش قرار می‌گیرد.[۶۱]
ج) «وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ؛[۶۲] و هنگامی که بندگان من از تو درباره من سؤال کنند بگو من نزدیکم!»
این آیه روی سخن خود را به پیامبر کرده، می‌گوید: هنگامی که بندگانم از تو درباره من سؤال می‌کنند بگو نزدیکم، نزدیک‌تر از آنچه تصور کنید، نزدیک‌تر از شما به خودتان و من دعای دعاکننده را به هنگامی که مرا می‌خواند اجابت می‌کنم. بنابراین باید بندگان من دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان آورند، باشد که راه خود را پیدا کنند و به مقصد برسند.[۶۳]
دعا در کلام معصومین(علیهم السلام)
گسترده‌ترین مباحث مربوط به دعا را در کلام رسول‌اللهe و امامان معصوم (علیهم‌السلام) می‌توان دید. ما در این نوشتار مباحثی را برگزیده به اختصار درباره آنها بحث خواهیم کرد:
۱) برتر از تلاوت قرآن
از امام صادقu سؤال شد: «فَاَیَّهُمَا اَفضَلُ کَثرَهَ القِرَاءَهُ اوکَثرَه الدُّعَاء؟ قَالَ الدُّعَاء؟[۶۴]؛ زیاد خواندن قرآن افضل است یا زیاد خواندن دعا؟ فرمودند: دعا»
۲) کلید خزائن الهی
قال علیu: «اِعلَم اَنَّ الَّذِی بِیَدِهِ خَزَائِنُ مَلَکُوتُ الدُّنیَا وَ الاخِرَه قَد اَذِنَ لَکَ فِی الدُّّعَاء و تَکَفَّلَ لَکَ بِالاِجَابَه وَ اَمَرَکَ اِن تَسألَهُ لِیُعطِیکَ وَ هُوَ… ثُمَ جَعَلَ فِی یَدِکَ مَفَاتِیحَ خَزَائِنُهُ بِمَا اَذِنَ…؛ [۶۵] بدان آن خدایی که خزانه‌های آسمان‌ها و زمین در دست اوست و به تو اجازه‌ی دعا کردن داده و ضامن پذیرفته شدن آن گشته است و فرموده که از او بخواهی تا ببخشد و رحمت و مهربانی بطلبی تا مهربانی کند و بین تو و خود کسی را نگذاشته که او را از تو بپوشاند و تو را ناچار نگردانیده که نزد او شفیع و میانجی ببری… و کلید خزانه هایش را در دست تو نهاده با آنچه که به تو اجازه داد تا از او بخواهی پس هرگاه بخواهی، با دعا درهای نعمتش را می‌گشایی.»
۳) برترین عبادت
زراره از امام باقرu روایت می کند که فرمود: خدای عزوجل می‌فرماید:
«اِنَّ الَّذِینَ یَستَکبِرُونَ عَن عِبَادَتِی سَیَدخُلُونَ جَهَنََّمَ دَاخِرِینَ[۶۶] ؛قَالَ هُوَ دُعَاء وَاَفضَلُ العِبَادَه الدُّعَاء…[۶۷] همانا آنان که از پرستش من روی بگردانند، زود است که سرافکنده به دوزخ درآیند.» و در این آیه مقصود از عبادت، دعا است و بهترین عبادت دعاست.
چرا دعا افضل است و چگونه لب و مغز عبادت است؟ چگونه دعا کردن، خواندن چند جمله دعا و یا ادعیه مأثوره، مثل دعای ابوحمزه ثمالی از همه‌ی اعمال واجب و حتی از خود روزه ماه مبارک رمضان ثوابش بیشتر است؟ آیا باورکردنی است که خواندن دعای عرفه از حج واجب برتر است؟ اگر چنین است، پس چرا واجب نشده؟ یا چگونه دعا خواندن که ذکر زبانی است، لب و مغز روزه است؟[۶۸]
بانو امین در تفسیر خویش در مورد این آیه آورده است که: این آیه اشاره به عظمت و اهمیت دعا و طلب حاجت نمودن از خدا و قطع امید از غیر او دارد و آیات و اخبار در اهمیت و فضیلت دعا بسیار است، چنان چه در اول آیه امر می کند «ادعونی؛ بخوانید مرا» و امر مولوی دلالت بر وجوب دارد و در آخر آیه تهدیده به عذاب جهنم برای کسانی که از روی کبر از دعا خودداری می‌نمایند میکند زیرا کسی که خود را فقیر الی الله و خدا را غنی بالذات دانست البته در همه حال روی نیازمندی به سوی بی‌نیاز مطلق می‌آورد و در ظاهر و باطن ملتجی و پناهنده به او خواهد گردید.[۶۹]
برای پی‌بردن به مفاهیم کلمات معصومین علیهم‌السلام درحد توان باید توجه کرد که افضل بودن به معنی ارزش بیشتر داشتن و ترجیح داشتن بر بقیه است، لکن این افضلیت، به طور قطع از همه‌ی جهات نیست، زیرا اول این‌که قابل باور نیست که یک دعای زبانی و یا یک خواسته قلبی، همراه با دعای زبانی از همه افضل باشد؛ و در ثانی چنین امری با وجود این همه احکام و قوانین سازش ندارد و لازمه اش آن است که فقط دعا واجب شده باشد و بس؛ امّا این افضل بودن از حیث تحریک کردن و منشأ بودن و از جهت اعتقاد توحیدی است. زیرا مراد از دعا خواستن است و خواستن از خداوند، منشأ همه‌ی عبادت‌هاست و هنگامی که انسان سعادت اخروی و بهشت و نعم جاودانی را از خدا بخواهد، به طور قطع به دنبال امتثال و اطاعت از فرمان‌های خداوند می‌رود و واجبات و مستحبات را انجام می‌دهد؛ و از جمله آن ها خواندن خود ادعیه است که متضمن خواسته‌های معنوی و مادی و حتی توفیق در اطاعت و عبادت است. پس دعا به معنای خواستن، نه تنها عامل محرک برای عبادت الهی است، بلکه عامل ترک گناه و معصیت است؛ زیرا وقتی انسان می‌خواهد گرفتار عذاب نشود، گناه نمی‌کند. [۷۰]
۴) کلید رستگاری
حضرت علیu می‌فرماید: «الدُّعَا مَفَاتِیحَ النَّجَاح وَ مَقَالِیدَ الفَلاح؛[۷۱] دعا کلید پیروزی و گنجینه رستگاری است.»
۵) اسلحه انبیاء و مؤمنان
پیامبر اکرمe می‌فرماید: «الدُّّعَا سَِلاحُ المُومِن وَعَمُودُ الدِّین وَ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَ الاَرَضِین[۷۲]؛ دعا سلاح مؤمن و ستون دین و نور آسمان‌ها و زمین است.»
حضرت رضاe همواره به اصحاب خود می‌فرموند: «عَلَیکُم بِسِلَاحِ الاَنبِیَاء فَقِیل: وَ مَا سِلاحِ الاَنبِیَاء؟ قَالَ: الدُّعَاء[۷۳]؛ برشما باد اسلحه پیامبران، به ایشان عرض شد: اسلحه پیامبران چیست؟ فرمود: دعا.»
۶)وسیله ی دفع بلا
حضرت علیu: «اِدفَعُوا اَموَاجَ البَّلاءِ بِالدُّعَاءِ[۷۴] امواج بلا را به وسیله دعا از خود برانید.»
۷) برگرداننده‌ی قضای حتمی
«عَن زُرَارِه قَالَ: قَالَ لِی ابُوجَعفَرu: اَلا اَدُلُکَ عَلَی شَیٍ لمَ یَستثن فِیهِ رَسُولُ اللهe؟ قُلتُ: بَلی، قَالَ: الدُّعَاءُ یَرُدُ القَضَاء وَ قَد اَبرَمَ ابرَامَاً وَ ضَمَّ اَصَابِعَهُ[۷۵] ؛ زراره می‌گوید حضرت باقرu به من فرمود: آیا تو را به چیزی راهنمایی کنم که رسول خدا e در آن مورد استثناء نشده؟ عرض کردم بلی، فرمود: دعاست که قضای مبرم را که به سختی محکم شده بر می‌گرداند. و (برای تشبیه و بیان مطلب) انگشتانش را به هم چسبانید یعنی اگر شدت ابرام آن مانند این انگشتان چسبیده به هم باشد.»
۸) محبوب‌ترین عمل در روی زمین
حضرت علیu می‌فرماید: «اُحبُّ الاَعمالِ اِلَی اللهِ سُبحَانَهُ فِی الاَرضِ الدُّعَاءِ؛[۷۶] محبوب‌ترین کارها در روی زمین برای خدای عزوجل، دعاست.»
۹) وسیله‌ی دفع اندوه و مسکنت
پیامبر اسلامe می‌فرمایند: «اِنَّ الله تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کَانَ اِذَا بَعَثَ نَبِیَاً قَالَ لَهُ… اِذَا احزَنَکَ اَمَرَ تُکرِهُهُ فَادَعنِی اِستَجِب لَکَ، وَ اِنَّ الله اَعطَی اُمَّّتِی ذَلِکَ حَیثُ یَقُول[۷۷] «اُدعُونِی اَستَجِب لَکُم» ؛ به درستی که خدای تبارک و تعالی هر پیامبری را که بر انگیخت به او فرمود زمانی که در یک امری حزن و اندوه برتو عارض شد، پس مرا بخوان تا اجابت کنم و به درستی که خدای متعال آن نعمت را به امت من بخشیده است»، چون در آیه شریفه می‌فرماید: «ادعونی استجب لکم؛ بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را.»
مقصود از دعا در این آیه استغاثه و فریادخواهی است یعنی در وقت گرفتاری و درماندگی از من کمک بخواهید تا آسوده‌تان کنم و دعا لفظی است جامع میان بیست خصلت چون معجونی ساخته از اخلاق متفرّق که حمد است و عبادت و اخلاص و شکر و ثناء و تهلیل و توحید و سؤال و رغبت و رهبت و نداء و طلب و مناجات و افتقار و خضوع و تذلل و مسکنت.[۷۸]
زمان و اوقات دعا
در قرآن و روایات، درباره‌ی زمان دعا سفارش بسیار شده است. زمان های مناسب، شامل موارد زیر است:
۱) بعد از نمازهای واجب و بین دو نماز؛
۲) هنگام نزول باران و وزش باد؛
۳) هنگام سحر؛
۴) شب و روز جمعه؛
۱) بعد از نمازهای واجب بین دو نماز
پیامبر اکرم e می‌فرماید: «مَن اَدَّی فَرِیضَه فَلَهُ عِندَالله دَعوَه مُستَجابَهُ.[۷۹] هر کس فریضه‌ای ادا کند، یک دعای مستجاب نزد خدا دارد.»
