نیز آیت الله نوری همدانی گفته است: «این گونه فعّالیت‌های اقتصادی بر روی شانس استوار است و در اسلام از روی شانس و اقبال پول گرفتن حرام است» («ماجرای گلدکوئیست»، در Rasa 18/2/1384).
آیت الله فاضل نیز آن را از مصادیق اکل مال به باطل دانسته و تصریح کرده: «تحصیل پول از این طریق، تمام مفاسد اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی قمار را دارد» سیدرضانوحی، «آیا حجت از این قاطع‌تر می‌خواهید (در حاشیه مخالفت مقام معظم رهبری و سایر مراجع عظام با فعّالیت شرکت‌های هرمی»، جهان اقتصاد، ۲۲/۸/۱۳۸۴).
برخی نیز عمل‌کرد شرکت‌های هرمی را همانند بلیط‌های بخت‌آزمایی دانسته و بر همین اساس، آن را به قمار تشبیه کرده‌اند (ابوالقاسم علیان نزادی، بازاریابی شبکه‌ای یا کلاهبرداری مرموز، ص۵۱).

۲-۲-۱-۱۲- بیع دین به دین

برخی نوشته‌اند: در برخی از مصادیق معاملات با شرکت‌های هرمی می‌توان با شرکت قراردادی بست مبنی بر این‌که در آینده قیمت محصول پرداخت شود و شرکت هم متقابلاً تا مدّتی محصول را به خریدار تسلیم نمی‌کند؛ در نتیجه، به دلیل نبود ثمن و مثمن، معامله از نوع معامله دین به دین می‌گردد. پس ماهیت کار صرف وعدّه دادن است و وعدّه دادن در خرید و فروش طلا، التزام و اشتغال ذمه‌ای را به دنبال ندارد (ابراهیم احمدشیخ ضریر، «التکییف الفقهی لشرکات التسویق الشبکی»، موسوعه البحوث و المقالات العلمیه، ج۴).
به نظر می‌رسد این فرض مربوط به جایی است که شخص با پرداخت مبلغی به شرکت، کالایی مانند سکه طلا را به صورت نسیه می‌خرد و از نظر این نویسنده، این مبلغ در واقع مبلغ مشارکت در شرکت است و برای شرکت این تعهد را ایجاد می‌کند که در صورت یافتن بازاریابان جدید در قبال سود کار، وی کالای خریداری شده را به وی تحویل دهد. این فرض در صورتی درست است که اگر خریدار نتوانست کسانی را به عضویت شرکت درآورد، از دریافت کالای خریداری شده هم محروم گردد؛ حال آن‌که در شرکت‌های هرمی چنین محرومیتی لحاظ نمی‌شود و به واقع، عمل‌کرد آن یک نوع خرید نسیه است که با خرید وفروش دین به دین کاملاً تفاوت دارد.

۲-۲-۱-۱۳- قاعده لاضرر

شیخ طوسی در خلاف، چنین می‌فرماید: «اگر فروشنده و همدستانش در امری تعریف و تمجید کنند، بیع صحیح می‌باشد. بدون اختلاف، اما مشتری اختیار دارد. اصحاب شافعی در این باره اختلاف ورزیده‌اند، ابواسحاق مروزی همانند آنچه که ما گفتیم را قائل است و برخی از آن‌ها می‌گویند: اختیاری ندارد و آن قول ابوهریره و ظاهرا قول شافعی می‌باشد. دلیل ما اینست که آن تدلیس و نیرنگ و عیب می‌باشد و باید همانند سایر عیب‌ها اختیار ثابت شود. و اگر گفتیم، اینکه او اختیار ندارد، این قول قوی‌تر است، زیرا که عیبی در جنس فروخته می‌باشد و این مورد اینچنین نیست و فروشنده و مشتری همان حکم را دارند که جنس غیرخود را می‌فروشند سپس اگر فروخت، فروشش تمام شده است» (طوسی، ۱۴۱۱، ج۳، ص۱۷۱).
شیخ طوسی چنین می‌فرماید: «اگر کالایی را به صدر درهم تا سال بفروشد، سپس با سود آنرا در حال بفروشد و خبر بدهد که قیمتش صدر درهم است، پس اگر مشتری بداند، اختیار دارد که آن را با قیمت حال بگیرد یا آنرا به خاطر عیب برگرداند. زیرا که آن نوعی تدلیس است و اصحاب شافعی بدین رأی قائل می‌باشند و گفتند: هیچ متنی در این مسأله وجود ندارد و آنچه در این باره از این مذهب نقل شده است، همین است ابو حنیفه گفت: بیع به آنچه بر سر آن قرار شده است، ملزم می‌باشد و بهای حال، بها می‌باشد زیرا براساس آنچه خبر آورده اند همان صحیح می‌باشد. اوزاعی می‌گوید: عقد ملزم می‌باشد و بها بر گردن مشتری می‌باشد به همان وجهی که بر گردن فروشنده می‌باشد. و دلیل ما به وجود اختیار آنست که این مورد نیرنگ و کلاهبرداری است. زیرا آنچه به قیمتی تا مدتی خاص فروخته می‌شود، لازم است که بر قیمتی که به حال فروخته می‌شود زائد باشد. پس زمانی که مشخص نباشد کلاهبرداری می‌باشد و مشتری می‌تواند آن را برگرداند» (طوسی، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۱۳۵).
و علامه حلی در تذکره یکی از مبانی خیار عیب و غبن را حدیث لاضرر میداند و انگیزۀ دادن حق فسخ به خریدار و فروشنده را تأمل در شرایط عقد و پرهیز از ضرر اعلام میکند (علامه حلی، ۱۴۰۴ق‌، ج۱، ص۴۲).
همچنین وی در در کتاب مختلف الشیعه بیان می‌دارد: «اگر نجش غیر از کار فروشنده و همدستانش باشد، پس اختیاری ندارد، زیرا که معامله با فعل غیر از فروشنده فسخ نمی‌شود و اگر به کار فروشنده و همدستانش باشد اختلاف در آن وجود دارد، برخی می‌گویند: وی اختیار دارد زیرا این مورد تدلیس و فریبکاری می‌باشد و قول اول قوی‌تراست. ابن براج می‌گوید: اختیار دارد، زیرا که آن تدلیس می‌باشد و جایز نیست و شیخ ابوجعفر می‌گوید: وی اختیار ندارد اما آنچه که ما گفتیم آشکارتر است و رأی نزدیک تر صحت معامله با ثبوت اختیار همراه با غبن و نیرنگ می‌باشد، خواه به واسطه فروشنده و یا واسطه‌ها باشد. برای ما اصل درستی معامله و واقع شدن نجشی در معامله باعث فساد معامله و ثبوت خیار نمی‌باشد» (علامه حلی، مختلف الشیعه، ج۵، ص۴۵).
«ظاهر خبر این است که غش به آنچه پنهان است می‌باشد، همانند آمیختن شیر با آب. و آمیختن جنس خوب با جنس بد و از جمله قرار دادن حریر در یک جای سرد برای سنگین کردن و… و در صورت تحقق تدلیس فریب‌خورده حق بازگشت به فریبکار و حق فسخ را به خاطر ضرری که به او رسیده دارد» (شیخ انصاری، المکاسب، ج۱، ص۲۷۸).
شیخ مرتضی انصاری در مکاسب ضمن تأیید نظر علامه در استناد به قاعدۀ لاضرر به طرفی که ضرری به اورسیده است حق فسخ میدهد و با مقایسه خیار تدلیس با سایر خیارات میتوان گفت که مبنای آن قاعدۀ لاضرر است.
حاصل روایت این است که شارع به آنچه ضرری است حکم نمیکند و اضرار پارهای از مسلمانان بر بعض دیگر را روا نمیبیند و تصرفاتی را که از آن ضرری برمیخیزد امضاء نمیکند و در همین جا درستی استناد به روایت منفی ضرر آشکار میشود که چرا در عقد که لزوم آن باعث ضرر است برای زیان دیده متزلزل میگردد، خواه آن ضرر به دلیل تدلیس باشد یا امر دیگر و خواه در بیع باشد یا غیر آن مانند صلحی که بر مبنای مسامحه انجام نشده و یا اجاره و دیگر معاوضات (شیخ انصاری، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۳۵). بدین ترتیب ضرر ناشی از عقد باعث میشود که حکم لزوم برداشته شود و اختیار به جای آن نشنید و زیان دیده بتواند عقد را فسخ کند.

۲-۲-۲- نگاه کلان به مجموعه فعّالیت شرکت‌های هرمی و عناوین ثانوی

مساٌله مهّم دیگری که نیازمند توجّه است، آن است که بررسی فقهی بحث را از دو بعد می‌توان پی گرفت:

1. 1. فقه فردی که تک تک اجزا را بدون ارتباط با مجموعه در نظر می‌گیرد، طبعاً در مقابل اشکال‌های فقهی با توسل به عناوینِ فقهیِ مشروع مانند جعاله و شرط در ضمن عقد، به پاسخ می‌پردازد. به بیان روشن‌تر، می‌توان گفت گرچه غرر، تدلیس، جهل به مبیع، صوری بودن معامله و امثال آن می‌تواند از اسباب بطلان عقد شرکت‌های هرمی باشد، ولی روشن است که از یک سو، می‌توان با تمهیداتی از پیش آمدن این عناوین فقهی جلوگیری کرد و از سوی دیگر، بر فرض تحقق، ضمانت اجرای آن هم جز بطلان عمل انجام گرفته و الزام مرتکب به بازگرداندن وضع سابق چیز دیگری نیست. چنان که در یک معامله غرری ساده، شخص پس از پی بردن به غرر با دو گزینه روبه روست: حق فسخ معامله، یا مطالبه ما به التفاوت، گذشته از آن‌که رضایت وی به ضرر و قبول معامله هم در قالب صلح، شرط ضمن عقد و امثال آن، معامله را تصحیح کند. همین امر را می‌توان در مورد شرکت‌های هرمی نیز در تک تک معاملات جاری دانست و درنهایت به جواز آن نظر داد (http: //www.istefta.net).

با همین بیان و به گونه‌ای که گذشت، ممکن است صدق عنوان ظلم، قمار و غیر آن هم به نوعی با خدشه روبه رو گردد و در نهایت با بررسی موردی، نتوان به حرمت و نادرستی اعمال شرکت‌های هرمی حکم کرد.
دریک کلام می‌توان گفت با توجّه به راه‌های استنباط احکام شرعی برای تک تک مکلفان، می‌توان برای هر یک از اشکال‌های پیش گفته پاسخی در خور یافت و در نهایت، به عنوان یک نظر حرمت عمل این شرکت‌ها را بر مبنای حکم اولی شرعی نپذیرفت.

2. 2. از سوی دیگر، نگاه کلان به مساٌله و توجّه به سازمانی بودن عمل‌کرد شرکت‌ها نیز در حکم شرعی تأثیرگذار است؛ زیرا که در این صورت موضوع مساٌله کاملاٌ متفاوت می‌گرددو بر فرض بی‌اشکال بودن عمل‌کردها براساس فقه فردی، با این دید نمی‌توان به سادگی از شرعی بودن توسعه این شرکت‌ها سخن گفت.

بر فرض نپذیرفتن هیچ کدام از ادله بر نادرستی عمل‌کرد این شرکت‌ها، این سؤال را مطرح می‌کنیم که پس از گذشت چند سال از فعّالیت این شرکت‌ها، جمع‌بندی منافع و مضرات این شرکت‌ها در جامعه چیست؟
درست است که با شرط ضمن عقد، عقد جعاله و امثال آن شاید به‌توان عمل تک تک افراد را توجیه شرعی کرد، ولی توجیه مجموع عمل‌کردها ممکن نیست. چنان که در ماهیت عمل‌کرد این شرکت‌ها در بخش اول گذشت، فعّالیت طولانی مدّت این شرکت‌ها موجب می‌شود عدّه زیادی مالباخته در کنار افراد اندکی که به سودهای کلان دست یافته‌اند، قرار گیرند که در مجموع نه تولیدی صورت گرفته است، نه اشتغال‌زایی و نه مبادله تجاری مثبت. در این صورت، آیا می‌توان گفت صَرف این همه هزینه انسانی و مالی و پولدار کردن عدّه‌ای در مقابل مال باختن عدّه‌ای دیگر، صرفاً چون رضایت دارند، هیچ اشکال شرعی ندارد!
آیا حکومت که خود را موظف به حمایت از ارزش‌ها و جلوگیری از وهن دین می‌داند، تکلیف در مبارزه با این پدیده ندارد؟ به نظر می‌رسد نگاه کلان به مساٌله، موضوع را بسیار متفاوت از چیزی قرار می‌دهد که در ابتدا براساس روابط تک تک افراد مشاهده می‌شد. نظیر آن، ادله مهریه است که سقفی را برای آن تعیین نکرده‌اند و طبق توافق می‌تواند به هر میزانی باشد، ولی اگر این مبلغ به حد غیر متعارف برسد و معلوم شود که هیچ قصدی برای ادای آن نیست و حتی امکان چنین قصدی هم با توجّه به اوضاع و شرایط حاکم وجود ندارد، نمی‌توان گفت ادله وجوب تعیین مهریه، چنین مواردی را هم مجاز و مشروع می‌دانند.
این امر در شرکت‌های هرمی پیچیده‌تر است و علاوه بر فراهم ساختن موجبات وهن دین، هرج و مرج اقتصادی و تضعیف نظام- که هر یک در جای خود استناد کافی برای حرمت دارند- اصل ارتکاب اعمال سازمان یافته نتیجه روشنی دارد و در آن غرضی عقلایی دنبال نمی‌شود، این امور به راحتی می‌توانند ما را به نتیجه‌ای متفاوت از فقه فردی برسانند. ماهیت عمل‌کرد این شرکت‌ها نشان می‌دهد که آن‌ها در فعّالیت سازمانی خود هیچ هدف مفید اقتصادی را دنبال نمی‌کنند و مجموع فعّالیت‌های آن‌ها، ما را به ظالمانه بودن عمل‌کردشان رهنمون می‌سازد؛ هر چند بدون نگرش کلان فقط با وجود چند مصداق، از باب شرط ضمن عقد و جعاله و مانندآن، امکان حکم به روا بودن آن بود.
براین اساس، هرگونه هم‌کاری با این شرکت‌ها می‌تواند از مصادیق اعانه بر اثم و حرام به شمار آید و ادله امربه معروف و نهی از منکر و نیز اختیارات حاکم در تعزیر می‌تواند راه‌های شرعی را برای مبارزه با عمل‌کرد این شرکت‌ها بگشاید ونه از باب ضرورت بلکه به عنوان حکم اوّلی دینی، افراد را ملزم به پرهیز از فعّالیت در چنین قالب‌هایی کند.
خلاصه این‌که در عمل‌کرد شرکت‌های هرمی؛ گذشته از نگاه فردی به موضوع که شاید قابل توجیه شرعی باشد، دو امر دیگر نیز می‌تواند حکم مساٌله را به کلی عوض کند:

1. 1. صدق اخلال در نظام اقتصادی، وهن دردین، تضعیف حکومت اسلامی و آثار و پیامدهایی از این قبیل. در کنار احتمال روانه شدن سرمایه‌های کشورهای اسلامی به کشورهایی که درصدد چپاول اموال کشورهای جهان سوم‌اند، می‌تواند عنوان ثانوی ایجاد کند و بر اساس آن، هرگونه هم‌کاری بااین شرکت‌ها محکوم به حرمت باشد.

1. 1. برفرض که اخلال در نظم عمومی حکم شرعی را تغییر ندهد. امّا با نگاه به مجموع عمل‌کرد و اهداف این شرکت‌ها، درمی‌یابیم که پس از مدّتی عدّه‌ای ثروتمند در مقابل انبوهی از مردم مال باخته قرار می‌گیرند که به استناد عقل وشرع هم نمی‌توان آن را موجه دانست و حتی اگر این امر به اصل نظام و حکومت هم آسیبی نزند، اصل آن در نگاه کلان نامشروع و غیر منطقی می کند و می‌توان آن را به عنوان جرم سازمان یافته، ممنوع شرعی تلقی کرد.

در پایان ذکر این نکته ضروری است که آن‌چه گفته شد، براساس عمل‌کرد شرکت‌های هرمی بدون توجّه به پیامدهای آن است، و گرنه هر یک از اعمال خلاف شرع و مجرمانه دیگری که ممکن است از تبعات پذیرش عمل‌کرد شرکت‌های هرمی باشد، می‌تواند دلایل شرعی جداگانه‌ای بر منع به دنبال داشته باشد.
جمع‌بندی
پاره‌ای از موانع شرعی فعّالیت شرکت‌های هرمی، مربوط به مسایل مدنی است که در صورت عدم اسقاط خیار فسخ در مواردی مثل غرر و تدلیس، در نهایت ضمانت اجرای فقهی فسخ معامله و جبران خسارت است و لزوماً به برخورد اجتماعی و حکومتی با شرکت‌های هرمی منجر نمی‌گردد.
موانع دیگر، موانعی‌اند که به عنوان حرام در شرع انطباق دارند؛ مثل اکل مال به باطل، قمار، ربا و.. . که در صورت انطباق، طبعاً حاکم اسلامی نیز می‌تواند از باب نهی از منکر و جلوگیری از فساد به مبارزه با این گونه فعّالیت‌ها بپردازد و حتی ضمانت اجراهای کیفری را برای نیل به خواسته‌های خود به کار گیرد. به بیان دیگر، تفاوت اساسی بین موانع دسته اول با موانع دسته دوّم آن است که در قسم اول مساٌله کاملاً خصوصی است و اقدام برای جبران خسارت یا گذشت از آن کاملاً به خواست زیان دیده بستگی دارد ولی در قسم اخیر، به رغم رضایت زیان دیده هم می‌توان به عکس‌العمل در مقابل عمل یاد شده روی آورد و با بهره گرفتن از قاعده «التعزیر لکل محرم» برای اعمال ارتکابی مجازاتی در نظر گرفت.
علاوه بر عناوین اولیه، با توجّه به آن‌چه در بخش اول راجع به پیامدهای اقتصادی وفرهنگی شرکت‌های هرمی گذشت، می‌توان به عناوین ثانویه هم برای ناروا شمردن این گونه شرکت‌ها متوسل شد که این نیز دلیل جداگانه‌ای بر حرمت است. هم‌چنین نگاه کلان به مساٌله- با قطع نظر از نگاه‌های مصداقی و خُردنگر- خود می‌تواند دلیلی بر ناروایی فعّالیت این شرکت‌ها باشد که تفصیل آن گذشت.

۲-۲-۳- دلایل قایلان به جواز

در خصوص دلایل قایلان به جواز معاملات در شرکت‌های هرمی، مهّم‌ترین دلایل قابل ارائه بدین شرح است:

۲-۲-۳-۱- اصل حلیت

از آن‌جا که یکی از اصول فقه، اصل حلیت فعل است تا زمانی که دلیلی بر منع آن اقامه شود، برخی برای اثبات فعّالیت شرکت‌های هرمی به اصاله الحل و الاباحه استناد کرده و عملیات تجاری آن‌ها را بر خلاف شرع ندانسته‌اند (شرکات التسویق الهرمی، در http: //www.taimiah.org.).
در پاسخ می‌توان گفت: در صورتی می‌توان به این دلیل تمسک کرد و معاملات شرکت‌های هرمی را جایز دانست که دلایل بر حرمت و نادرستی اعمال این شرکت‌ها کافی نباشد یا دست کم در صحت عمل‌کرد این شرکت‌ها تردیدی باقی بماند؛ ولی چنان که در ادله قایلان به حرمت و عدم جواز گذشت، به دلایل مختلف می‌توان عمل‌کرد این شرکت‌ها را نادرست تلقی کرد و در نتیجه، نوبت به اصاله الحلیه نمی‌رسد.

۲-۲-۳-۲- نمایندگی در فروش

برخی معتقدند چنان که افراد می‌توانند به نمایندگی از مالک اصلی و به عنوان وکیل اقدام به یافتن مشتری و فروش کالا کنند، در شرکت‌های هرمی نیز اعضای جدید وارد چنین روندی می‌شوند و به نمایندگی از عاملان و مؤسسان شرکت کالاهای آن به فروش می‌رسانند و البته در مقابل این عمل، دست‌مزدی هم می‌گیرند و از این رو عمل‌کرد شرکت‌های هرمی با مانع شرعی مواجه نخواهد بود.
این تطبیق هم از جهاتی نادرست است:
اولاً، ارائه کنندگان این راه‌حل از تشبیه عمل‌کرد شرکت‌های هرمی به بیع سمسار سخن گفته‌اند که با توجّه به آن‌چه در بحث از ماهیت شرکت‌های هرمی گذشت، می‌توان بیع سمسار را در مقایسه با نحوه فروش در شرکت‌های هرمی دارای دو ماهیت متفاوت دانست، با این توضیح که در بیع سمسار عین کالا به شخص واسطه تحویل داده می‌‌شود تا به نمایندگی از مالک اصلی آن را بفروشد و خریدار نیر با اطلاع کامل از وضعیت کالا و اطمینان از این‌که می‌تواند نیاز وی را برطرف و او رابه هدف از خرید برساند، اقدام به خرید می‌کند، حال آن‌که در شرکت‌های هرمی هرگز افراد جدید و به اصطلاح بازاریاب‌ها دسترسی به کالا ندارند و به ظاهر تبلیغ کالایی را به عهده می‌گیرند که هرگز آن را در اختیار ندارند و حتی پس از اقناع خریدار به خرید کالا هم به هیچ وجه نمی‌توانند تحویل کالا را به خریدار تضمین کنند.
ثانیاً، بر فرض امکان توصیف کالای غیر موجود و تشابه ظاهری عمل‌کرد شرکت‌های هرمی به نمایندگی در فروش، اشکال بعد آن است که نماینده فروش می‌تواند کالایی در معرض فروش را به تعداد بی‌نهایت خریدار معّرفی و ارائه کند و بیان دیگر، محدودیتی در یافتن مشتری‌های جدید ندارد؛ حال آن‌که در شرکت‌های هرمی هر فرد فقط حق معّرفی دو نفر را دارد و همین محدودیت می‌تواند به تفاوت واضح آن دو منجر شود.
ثالثاً، اگر هم گفته شود ایجاد محدودیت منافاتی با اصل عمل‌کرد ندارد، اشکال سوم توجّه به ماهیت واقعی شرکت‌های و اهداف مؤسسان آن است که تفاوت آن با فروش از طریق نمایندگی به حدّی است که ناهمگونی آن دو را به وضوح روشن می‌سازد.

۲-آلکالوئیدهای هتروسیکل یا آلکالوئیدهای معمول و شاخص که برمبنای ساختار حلقوی طبقه‌بندی می‌شوند.

۱-۱-۲- فلاونوئیدها

فلاونوئیدها ترکیبات پلی فنول شامل ۱۵ کربن با دو حلقه­ی آروماتیک که با یک پل ۳ کربنه به هم متصل شدند. در ۵ گروه می­توانند قرار گیرند. فلاونول، فلاونون، آنتوسیانین، فلاون، فلاون-۳-ال و ایزو فلاون. فلاون­ها ومشتقات آن­ها (فلاونوئیدها) موادی هستند که بصورت آزاد در بسیاری از گیاهان و یا بصورت ترکیب با گلیکوزیدها وجود دارند. عموما محلول در آب هستندو مهمترین مشتقات فلاون­ها به رنگ زرد می باشند. فلاون ها در گیاهان خانواده­ی کاسنی، پروانه آسا، سداب و برخی خانواده­های دیگر یافت می­شوند [۱۰و۱۱].

۱-۱-۳- کومارین‌ها

کومارین‌ها متعلق به خانواده گسترده‌ای از متابولیت‌های گیاهی به نام بنزوپیرانون‌ها با بیش از ۱۵۰۰ ترکیب شاخص در بیش از ۸۰۰ گونه گیاهی است. این مشتق‌های ۱-بنزوپیرانی، عمدتاً در گیاهان عالی یافت می‌شوند. بیشتر کومارین‌های طبیعی در موقعیت کربن۷ اکسیژن‌دار هستند. در گیاهان، این ترکیبات در پوشش بذر، ریشه‌ها، برگ‌ها، ساقه و بیشتر در گل‌ها و میوه یافت می‌شوند. کومارین‌ها به عنوان ترکیبات دفاعی گیاه، ضدمیکروبی و مانع جوانه‌زنی نیز شناخته می‌شوند [۱۲ و ۱۳].
۱-۱-۴- گلیکوزیدها
گلیکوزیدها در مسیرهای مختلف متابولیکی به شکل­های گوناگونی ساخته می­شوند.این مواد دارای ساختمان شیمیایی پیچیده و مخصوصی هستند و در بدن انسان اثرهای خاصی نیز بر جای می­گذارند.گلیکوزیدها پس از هیدرولیز به ترکیبات قندی (گلیکون) و غیر قندی (آگلیکون) تبدیل می­شوند. آگلیکون­ها مصارف فراوانی در داروسازی دارند. یکی از مهمترین ترکیبات گلیکوزیدی، گلیکوزیدهای سیانوژنتیک هستند که از مهمترین آن­ها می­توان آمیگدالین را نام برد که بطور وسیعی در گیاهان خانواده­ی گل سرخ، پروانه آسا، کتان و برخی خانواده­های دیگر وجود دارد. یکی دیگر از گلیکوزیدهای مهم آنتراکینون­ها هستند که نقش عمده­ای در درمان یبوست دارند. ازدیگر گلیکوزید­ها می­توان به گلیکوزید­های قلبی ، ساپونینی، فلاونوئیدی، کومارینی و غیره نام برد [۱۰].

۱-۱-۵- لیگنان‌ها

لیگنان‌ها ترکیبات دیمری هستند که اساساً از اتحاد دو مولکول فنیل‌پروپان تشکیل می‌شوند. زمانی این اعتقاد وجود داشت که لیگنان‌ها واسطه‌های پیش از تشکیل لیگنین هستند ولی امروزه مشخص شده است که این ترکیبات انشعابی از مسیر بیوسنتز لیگنین می‌باشند. لیگنان‌ها برخلاف لیگنین ترکیباتی با فعالیت نوری هستند و احتمالاً طی یک واکنش مزدوج شدن احیایی از نوع فضاویژه بین کربن‌های میانی موجود در زنجیره جانبی مونومر به وجود می‌آیند. از مهمترین مثال‌های دارویی، ترکیبات لیگنانی موجود در گونه پودوفیلوم است که به نظر می‌رسد از دو مولکول کونیفریل الکل یا اسید مربوط ایجاد شده باشند [۹].

۱-۱-۶- استروئیدها

استروئیدها، گروهی از ترکیبات آلی هستند که از تری‌ترپن‌های چهار حلقه‌ای مشتق می‌شوند و دارای ساختار کلی سیکلوپنتا پرهیدرو فنانترن می‌باشند. معمولاً گروه‌های متیل در کربن‌های ۱۰و۱۳ وجود دارند و در کربن ۱۷ زنجیر جانبی الکیلی ممکن است وجود داشته باشد. تنوع در استروئیدها ناشی از تعداد گروه‌های متیل افزایشی، پیکربندی زنجیر جانبی و گروه‌های عاملی متصل به حلقه‌هاست [۱۳ و ۱۴].

۱-۱-۷- اسانس‌ها

اسانس‌ها، ترکیبات کم و بیش فرار با بوی ویژه هستند که با روش‌های تقطیر با آب، بخارآب، آب ‌و بخارآب، تقطیر خشک و غیره از گیاه خام به استثنای مرکبات (استخراج اسانس با روش‌های مکانیکی) بدست می‌آیند [۱۶]. این گروه از مواد مؤثر گیاهی، از نظر ترکیب شیمیایی همگن نیستند. بلکه به صورت مخلوطی از ترکیبات مختلف می‌باشند. اسانس‌ها براساس مبدأ بیوسنتز و ساختار شیمیایی قابل تقسیم‌بندی هستند.

۱-۱-۷-۱- شیمی اسانس‌ها

ترکیبات اسانسی ‌برمبنای ساختار شیمیایی به صورت زیر طبقه‌بندی می‌شوند [۱۵ و ۱۷]. در شکل (۱-۱) نمونه ساختارهایی از ترکیبات اسانسی مذکور آورده شده است.
۱- n-آلکان‌ها: تترادکان در اسانس گل‌نرگس
۲- اسیدهای آزاد: ترانس-سینامیک اسید در اسانس دارچین
۳- الکل‌های آزاد: ایزوآمیل‌الکل در اسانس بابونه
۴- آلدهیدی: بنزآلدهید در اسانس بادام تلخ
۵- کتونی: لیمونن در اسانس زیره
۶- استری: متیل‌سالیسیلات در اسانس گیاه همیشه‌سبز
۷- فنیل پروپانوئیدی: آنتول در اسانس شوید
۸- لاکتونی: سیکلوپنتا دکانولید در اسانس ریشه گل‌پر
۹- فتالیدی: سدانولید در اسانس کرفس
۱۰- هیدروکربن‌های نیتروژن‌دار: متیلN-متیل آنترانیلات در اسانس ماندارین
۱۱- هیدروکربن‌دار گوگردی: ۴-مرکاپتو-۴-متیل-پنتانون در اسانس انگور فرنگی‌
سیاه
۱۲- هیدروکربن‌های گوگردی‌نیتروژن‌دار: آلیل ایزوسیانات در اسانس خردل
۱۳- اتری: سافرول در اسانس ساسافراس
۱۴- فنلی: تیمول در اسانس آویشن
۱۵- پراکسیدی: آسکاریدول در اسانس کنوپودیوم
۱۶- ترپن‌ها: ترپن‌ها یا ایزوپرنوئیدها، از بزرگترین دسته‌ ترکیبات طبیعی هستند که از اتصال دو یا بیشتر مولکول ایزوپرن (C₅ H₈) ساخته می شوند. ایزوپرن به عنوان همی‌ترپن‌ محسوب می‌شود. مونوترپن‌ها از دو واحد ایزوپرن به هم‌چسبیده تشکیل می‌شوند. سزکوئی‌ترپن‌ها شامل سه واحد ایزوپرن هستند. ترکیباتی که از چهار واحد ایزوپرن ساخته شده‌اند؛ دی‌ترپن نامیده می‌شوند. در ادامه تقسیم‌بندی مفصل‌تری از ترپن‌ها ارائه می‌شود.
شکل۱-۱: ساختار ترکیبات اسانسی

۱-۱-۷-۲- بیوسنتز اسانس‌ها

ترکیبات اسانسی براساس مبدأ بیوسنتز عمدتاً به دو دسته: ترپنی و فنیل‌پروپانوئیدی تقسیم بندی می شوند که از مسیرهای بیوسنتزی ذیل منتج می‌شوند:

مسیرهای موالوناتی و غیرموالوناتی

ترپن‌ها از لحاظ زیست‌زادی از ایزوپرنیل‌دی‌فسفات (IPP)‌ و دی‌متیل‌آلیل‌دی‌فسفات (DMAPP) به وجود می‌آیند. این دو قسمت ساده ۵ کربنه به عنوان پیش‌سازهای معمول برای بیوسنتز ترپن‌ها هستند. آنها از سه واحد استیل‌کوآنزیمA از طریق مسیر موالونیک‌اسید (MVA) بیوسنتز می‌شوند. چندین سال پیش، وجود مسیر دومی که منجر به IPP و DMAPP می‌شود، شامل ۱-دئوکسی-D-گزیلولوز-۵-فسفات (DXP) و C2-متیل-D-اریتریتول-۴-فسفات (MEP) کشف شد.این مسیر غیر‌موالوناتی یا دئوکسی‌گزیلولوز با تراکم گلیسرآلدهیدفسفات و پیروات شروع می‌شود که به تولید DXP می‌ انجامد (شکل۱-۲). IPPو DMAPP به ژرانیل‌پیروفسفات (GPP) منجر می‌شود که پیش‌ساز آغازی مونوترپن‌هاست. تشکیل نریل‌پیروفسفات (NPP) ازGPP طیف گسترده‌ای از ساختارهای غیرحلقوی، حلقوی، دوحلقه‌ای یا سه‌حلقه‌ای را پدید می‌آورد. واکنش‌هایی مثل نوآرایی، اکسایش، کاهش و آبدار شدن از طریق آنزیم سیکلاز ترپن‌های مختلف به تشکیل مشتقات ترپنی متنوع منجر می‌شود. تراکمGPP و IPP به تشکیل فارنسیل‌پیروفسفات (FPP) می‌ انجامد که پیش‌ساز آغازی سزکوئی‌ترپنوئیدهاست. همچنین FPP و IPP به تشکیل دی‌ترپنوئیدها منجر می‌شوند. مسیر غیرموالوناتی در بیشتر باکتری‌ها و همه موجودات زنده فتوتروپیک وجود دارد. در گیاهان عالی و بیشتر جلبک‌ها، هر دو مسیر بیوسنتز به‌طور مستقل عمل می‌کند. مسیر موالوناتی در سیتوپلاسم واقع شده و مسئول بیوسنتز بیشتر سزکوئی‌ترپنوئیدهاست. در مقابل، مسیر غیرموالوناتی به کلروپلاست محدود می‌شود و مونوترپن‌ها و دی‌ترپن‌ها از این مسیر بیوسنتز می‌شوند [۱۷].

شکل ۱-۲: مسیرهای بیوسنتز پیش‌سازهای ترپنوئیدها

مسیر شیکمیک‌اسید

فنیل‌پروپانوئیدها از مسیر شیکمیک‌اسید بیوسنتز می‌شوند.این مسیر سبب تولید آمینو‌اسید فنیل‌آلانین می‌شوند و سپس بر اثر فعالیت آنزیم فنیل‌آلانین آمونیالیاز (PAL) به ترانس-سینامیک‌اسید تبدیل می‌شود. که با اثر فعالیت آنزیم‌های مختلف مثل هیدرولاز، اتیل‌ترانسفراز، اکسیدو رداکتاز و لیگاز طیف وسیعی از فنیل‌پروپانوئیدها بیوسنتز می‌شوند (شکل۱-۳). فنیل‌پروپانوئیدها شامل یک یا بیشترC₃-C₆ است که واحد C₆ حضور حلقه بنزن را نشان می‌دهد. فنیل‌پروپانوئیدهای ساده، از اجزای اسانس‌های طبیعی هستند. روش طبقه‌بندی پذیرفته‌شده‌ای برای این دسته از ترکیبات وجود ندارد. فنیل‌پروپانوئیدهای مهم از این قرارند: آنتول، متیل‌چاویکول، اوژنول، سینامیک‌آلدهید و وانیلین [۱۷].
شکل ۱-۳: مسیر بیوسنتز شیکمیک اسید در فنیل‌پروپانوئیدها

۱-۱-۷-۳- کاربردهای اسانس‌های طبیعی

امروزه اسانس‌های طبیعی دارای مصارف مختلفی در صنایع شیمیایی، عطرسازی، غذایی، تهیه و ساخت فرآورده‌های آرایشی- بهداشتی و دارویی می‌باشند و تحقیقات بیانگر فعالیت‌های ضدحشره، ضدمیکروبی، ضد اکسیدانی آنهاست.
مهمترین مصرف گیاهان اسانس‌دار و مواد اسانسی حاصل از آنها برای معطرسازی می‌باشد. در صنایع عطرسازی، اسانس‌ها جزء اصلی مواد اولیه عطرها محسوب می‌شوند. مانند فنیل‌اتیل‌الکل که یکی از مواد اصلی عطرها بوده و در صنعت تهیه عطر مصنوعی استفاده می‌شود.
از کاربرد این مواد در صنایع غذایی می‌توان به خوشبوکننده‌ها و طعم‌دهنده‌های محصولات غذایی اشاره کرد. انواع مختلف ادویه‌ها در این دسته قرار می‌گیرند. علاوه‌براین اسانس‌ها به عنوان ضد ‌اکسیدان در فرآورده‌های غذایی کاربرد دارند به‌طور مثال؛ اسانس‌های میخک و آویشن حاوی اوژنول و تیمول در فرآورده‌های غذایی مثل کره به عنوان ضد اکسیدان مصرف می‌شوند. تیمول اثر ضد هیدرولیتیکی داشته و از هیدرولیز آنزیمی جلوگیری می‌کند. همچنین از اسانس‌ها در تهیه محصولات آرایشی- بهداشتی، دهان‌شویه‌ها، خمیردندان و فرمولاسیون شامپوهای طبی استفاده می‌شود [۱۵].

۱-۲- عصاره‌های گیاهی

عصاره‌ها فراورده هایی هستند که از گیاهان با حلال های مناسب مانند الکل اتیلیک، آب، اتیلن گلیکول اتر وباروش های متفاوت به دست می آیند. درصورتی که کلیه مواد موجود در گیاه عصاره گیری شده و عصاره حاوی تمام ترکیب های موجود در گیاه باشد، عصاره تام نامیده می شود ودر صورتی که شرایط استخراج (نوع حلال، روش استخراج ودستگاه) به نحوی انتخاب شود که قسمتی از موادگیاه استخراج شود، عصاره دارای برخی خواص گیاه می‌باشد. هم چنین در صورتی که گیاه طی تجزیه به دو یا چند قسمت تقسیم شود و یا قسمتی از مواد مورد نظر آنها استخراج گردد، عصاره غیرتام می نامند [۱۸] .

۱-۲-۱- استخراج عصاره گیاهی

با توجه به اینکه منابع گیاهی، مجموعه پیچده‌ای از متابولیت‌ها هستند؛ روش استخراج ایده‌ال باید قابلیت استخراج کامل متابولیت‌های گیاهی را داشته و سریع، ساده و تکرارپذیر باشد. انتخاب روش استخراج به ماهیت منبع گیاهی و ترکیبات استخراجی بستگی دارد [۷]. در اینجا به چند مورد از روش‌های مورد استفاده در جداسازی عصاره‌های گیاهی اشاره می‌شود:
۱-خیساندن^[۱]

جمع قرآن در تاریخ قرآن دو کاربرد مهم دارد:
الف) حفظ کردن
گاهی مراد از جمع قرآن به معنای حفظ کردن آیه‌ها و سوره‌ها در ذهن است؛ به‌همین دلیل گروهی از اصحاب پیامبر، که قرآن را در سینه‌ها حفظ می‌کردند به حفّاظ القرآن یا جمّاع القرآن (جمع کنندگان) ملّقب شده بودند.
زُرقانی و بعضی دیگر از علمای اهل سنت و در میان مستشرقان نولدکه، و شوالی معتقدند که تعبیر جمع قرآن در بعضی از روایات به معنای حفظ قرآن به کار رفته‌است.^[۱۱۹]
پیامبر اکرم|بعد از نزول آیه یا آیاتی، آنها را برای اصحاب خود تلاوت می‌فرمود و سپس به‌همراه‌اصحاب با دقت به حفظ کردن آنها می‌پرداختند. و اصحاب در فرصتهای دیگر محفوظات خود را بر آن حضرت قرائت می‌کردند تا به‌اطمینان کامل برسند

حافظه قوی عرب، فصاحت و بلاغت آیات قرآن، واینکه یگانه مدرک دینی مسلمانان است، وازهمه مهمتر تشویقهای پیامبراکرم|به حفظ قرآن، باعث شد قوم عرب بسرعت آنرا حفظ کنند. دراین زمینه روایاتی نیز نقل شده‌است.^[۱۲۰]
این مساله گر چه در مکه به علت اندک بودن نویسندگان و محدود بودن ابزار نوشتن، مورد استقبال گسترده مسلمانان قرار گرفته بود اما همین روال در مدینه نیز ادامه پیدا کرده، و به دستور پیامبر| افرادی به ‌آموزش قرائت قرآن و تعلیم و تعلّم و تحفظ آن در بین مهاجرین و انصار پرداختند و تعدادی زیادی از مردم جزء حفّاظ قرآن شدند و به قاری قرآن مشهور شدند.
چنانکه صحت این ادعا را کشته شدگان بئر معونه و واقعه یمامه تایید می‌کند به طوری که نقل شده در واقعه بعر معونه که در ماه صفر سال چهارم اتفاق افتاد چهل تن یا هفتاد تن به شهادت رسیدند.^[۱۲۱]
بنابراین حفظ کردن آیات قرآن یکی از روش های جمع‌ آوری قرآن در عهد رسول الله بود که با دستور و تشویق و ترغیب آن حضرت افراد زیادی جزء حافظان قرآن (جامعان قرآن) قرار گرفتند (البته تعدادی همۀ قرآن را حفظ بودند و برخی کمتر) که شمارش اسامی‌همۀ آنها باعث طولانی شدن بحث می‌شود.
ب) نگارش و کتابت قرآن
در این مرحله قرآن نوشته شد ولی آیات آن به صورت پراکنده و متفرق بوده و در یک جلد جمع نگردیده ‌البته بعضی از سوره‌ها مرتب بوده‌است؛ این مرحله نیز طبق گواهی اسناد و شواهد با ارزش و معتبر، قطعاً همزمان
با حیات رسول خدا به ثمر رسیده‌است.
گاهی هم منظور از جمع، نوشتن قرآن بوده‌است اما به صورت یک مجموعه با آیات منظم و مرتب در سوره، به عبارت دیگر قرآن به صورتی نگارش یافته که حفظ آیات در سوره‌ها مرتب شده باشد و سوره‌ها نیز در صحیفه‌ای جدا گانه تحریر شده باشد.
در این مرحله قرآن با حفظ ترتیب آیات در سوره‌ها و سوره‌ها در قرآن مجموعاً در یکجا مرتب شده‌است و این همان مساله‌ای است که محققان علوم قرآنی را به خود مشغول کرده‌است.
اما سوال اساسی اینجاست که‌ایا در حیات رسول خدا| قرآن به صورتی که سوره‌های آن نیز مانند آیاتش مرتب شده باشد، جمع‌ آوری و تدوین شده‌است؟ و یا اینکه چنین امری پس از رحلت آن حضرت به سامان رسیده‌است؟
و بالاخره گاهی نیز به تدوین وگردآوری یک متن مرتب بر حسب قرائتی رایج، جمع گفته شده‌است همانطور که درباره عثمان و کارش گفته شده‌او کسی است که قرآن را جمع‌ آوری کرد و یک قرآن نوشت.^[۱۲۲]
می‌توان گفت که: اصطلاح جمع قرآن در زمان پیامبر|در معنای حقیقی «گردآوری و تألیف آیات و سوره» بکار رفته‌است و اینکه نمی‌توان همیشه واژه جمع را به معنای حفظ کردن گرفت؛ چون این واژه بر حسب موارد استعمال تفاوت معنایی پیدا می‌کند. به طور مثال وقتی می‌گویند: بعد از رحلت پیامبر| امام علی × ردا بدوش نمی‌گیرد تا قرآن را جمع کند؛ هرگز نمی‌تواند به‌این معنا باشد که‌ایشان به حفظ کردن و ازبر نموده قرآن همت گماشته‌است بلکه‌هم چنان که تاریخ شاهد است او و برخی از صحابه مجموع قرآن را نوشته‌اند.^[۱۲۳]خود آیات قرآن^[۱۲۴] نیز شاهدی است بر اینکه کتابت در زمان پیامبر| صورت می‌گرفته‌است.
در خلال بحث در این زمینه روایات و دلایل دیگری نیز ارائه خواهد شد.
نتیجه‌این خواهد شد که: پیامبر اکرم| در کنار اعتماد به حافظه مردم و تشویق آنها به حفظ آیات و
سوره‌ها برای اطمینان بیشتر دستور به کتابت وحی داده و افرادی را که در این زمینه قابل اعتماد بودند انتخاب و کتابت را بر عهده ‌آنان گذاشت. اما خود نیز به دقت مراقبت و مواظبت می‌کرد تا نظم و ترتیب آیات به‌هم نخورد. بدین صورت که کاتبان به قرائت آیات نوشته شده می‌پرداختند ودر صورت اشتباه، آنها را تصحیح می‌کرد. پس با کمال اطمینان می‌توان گفت قرآن کنونی، همان قرآنی است که جبرائیل از طرف خدا برای هدایت بشر آورده‌است و هیچ دخل و تصرفی در آن صورت نگرفته‌است.
کیفیت جمع و تدوین قرآن در زمان رسول خدا
مسالۀ‌اساسی این است که‌آیا قرآن همچنانکه آیاتش در سوره‌ها جمع و تدوین شد؛ سوره‌هایش نیز مرتب و مدون گشت یا این تدوین به بعد از حیات رسول خدا | موکول شد؟
پاسخ قطعی به چنین سوالی در آغاز امر و با توجه به روایات متعارض و متضاد سخن مشکل و ناهموار به نظر می‌رسد و تحقیقات مخالفان و موافقان تاکنون نتوانست این دو دسته را در یک جهت قرار دهد.^[۱۲۵]
نگارنده معتقد است که‌ آنچه بر این پیچیدگی و ناهمواری افزوده؛برداشت های متفاوت وگاهی متضاد محققان علوم قرآنی از یک حدیث و روایت است به طوری که یک روایت هم شاهد مثال برای موافقان است هم شاهد مثال برای مخالفان و این اختلافات نیز ربطی به مذهب و اعتقاد افراد ندارد.
در عین حال درباره جمع و تدوین قرآن در زمان رسول خدا |سه دیدگاه قابل بررسی است
الف) گروهی معتقدند که قرآن به صورت کنونی در زمان حیات پیامبر اکرم| جمع و تدوین شده‌است.
ب) گروهی بر خلاف گروه‌اول معتقدند که قرآن بعد از رحلت پیامبر اکرم|جمع‌ آوری شد.
ج) گروه سوم نیز معتقدند که قسمتی از قرآن در زمان پیامبر|و قسمتی از آن در زمان بعد از رحلت ایشان انجام گرفته‌است.
و اینک به نقد و بررسی ادّله ‌هر یک از آنها می‌پردازیم.
دیدگاه‌اول: موافقان جمع وتدوین قرآن درزمان پیامبراکرم |
طرفداران این دیدگاه معتقدند که قرآن به‌همین صورت که‌اکنون در دسترس ماست، در عهد پیامبر | نیز تنظیم شده‌است؛ یعنی هم آیه‌های آن کنار هم قرار گرفت و هم سوره‌ها مرتب و منظم شده به گونه‌ای که سوره حمد اولین سوره و ناس آخرین سوره قرآن بود.
سیوطی که خود از این دیدگاه دفاع می‌کند، عده‌ای را هم نام می‌برد که معتقد به‌این دیدگاه ‌هستند.^[۱۲۶]
ودر بین معاصرین نیزافرادی طرفداراین نظریه شدند.^[۱۲۷]
امّا ادله‌ای که‌این گروه مطرح کرده‌اند تحت عناوین: عقلی، قرآنی، روائی، تاریخی، رواج کتابت، مورد بحث قرار گرفته‌است.
البته یادآور می‌شویم که‌اولا: بعضی از این دلایل در ذیل عناوین دیگر هم قابل طرح هست امّا بنا به‌ارتباط بیشتر ذیل یک عنوان آورده‌ایم.
ثانیا: اینکه به جهت جلوگیری از اطاله کلام، هم همه‌ی دلایل را مطرح نکرده‌ایم و هم بطور خلاصه و گذارا به دلایل پرداخته‌ایم.
۱) دلایل عقلی
الف) پایه واساس بودن قرآن برای اسلام
یکی از مباحث مهم کلامی، بحث علل تجدید نبوتها است. متکلمین دلایلی برای آن ذکر کرده‌اند؛ازجمله:پائین بودن سطح درک انسانهای اولیه، لزوم استمرار در دعوت، و از همه مهمتر از بین رفتن تعلیمات پیامبر قبل یا تحریف کلی آن تعلیمات.
از آنجا که پیامبر اسلام خاتم النبین و پایان بخش پیامبران است^[۱۲۸] دینی هم که‌اورده‌است؛ باید آخرین دین و کتابش هم باید آخرین کتاب باشد.لذا دین الهی در عالی ترین سطح و کاملترین محتوا و با رعایت نیاز انسانها در آینده در قالب قرآن کریم بر پیامبر(ص) نازل و در اختیار بشریت قرار گرفت.
بنابراین ضروری است تا این کتاب بطور کامل و بدون هیچ نقصان و زیادتی جمع و تدوین، و در اختیار
بشر قرار گیرد. و این مهم در پرتو عنایت الهی و اراده خداوندی و با اهتمامی‌که پیامبر اکرم| جمع‌ آوری و تدوین شد.
لذا هر گونه‌اهمال و سستی در جمع آیات با اعتقاد به جاودانگی قرآن و ختم نبوت در تضاد خواهد بود.
پس می‌توان گفت که عقلاً محال است که پیامبری که‌اگاه‌است آخرین پیامبر و دین او آخرین دین الهی و کتابش جاویدان خواهد ماند؛ در این مساله مهم اهمال کرده و جمع و تدوین قرآن را به آیندگان سپرده باشد.^[۱۲۹]
ب) اهتمام وتوجّه پیامبر به قرآن

اکتساب: ظرفیت اکتساب، توانایی شرکت در محل یابی، شناسایی، ارزش گذاری و اکتساب دانش خارجی می باشد که برای عملیاتش مهم می باشد.

شبیه سازی: ظرفیت شبیه سازی به توانایی شرکت در جذب دانش خارجی اشاره می کند. این ظرفیت می تواند به صورت پروسه ها و روتین هایی تعریف شود که به اطلاعات یا دانش جدید کسب شده اجازه می دهند که مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرند، پردازش شوند، تفسیر شده، درک شده و درونی شده و طبقه بندی شوند.
تبدیل: ظرفیت تبدیل، توانایی شرکت برای توسعه و اصلاح روتین های داخلی می باشد که انتقال و ترکیب دانش قبلی را با دانش اخیراً کسب و شبیه سازی شده سهولت می بخشد. تبدیل ممکن است با افزودن یا حذف دانش یا با تفسیر و ترکیب دانش موجود به یک روش ابداعی متفاوت به دست آید.
کاربرد: ظرفیت کاربرد به ظرفیت سازمانی مبتنی بر روتین هایی اشاره می کند که شرکت ها را قادر می سازد تا دانش کسب، شبیه سازی و تبدیل شده را با عملیات و روتین هایشان نه تنها به منظور اصلاح و گسترش دانش موجود ترکیب کنند بلکه به منظور ایجاد عملیات، صلاحیت ها، روتین ها، کالاها و فرم های سازمانی به کار بندند (خیرخواهان، ۱۳۸۹، ۲۱-۲۲).
جدول ۲-۳: مولفه ها و ابعاد مرتبط با ظرفیت جذب دانش (منبع: پیشنهادی محقق)

۲- ۱- ۷- شاخص های ظرفیت جذب دانش
شاخص های هشت گانه ظرفیت جذب شامل ادغام، شناسایی، انتقال، استفاده، اکتساب، اکتشاف، ارزش گذاری و اجتماعی سازی می باشد که با توجه به وزن تکرار هر متغییر و کاربرد آن ها در تحقیق پیش رو، به چهار مورد آن ها پرداخته خواهد شد (شاهبندرزاده و رضایی، ۱۳۹۲).
شناسایی: یکی از شاخص های ظرفیت جذب دانش، شناسایی می باشد، که منظور توانایی شناخت و ارزش گذاری دانش بیرونی می باشد. در واقع برای استفاده اثربخش و خلاقانه از دانش های جدید توسط شرکت ها و عواملی که شناسایی ارزش دانش بیرونی را آسان می کنند که هم شامل دانش های گذشته که برای دانش های جدید مورد نیاز است و هم دانش های گرفته شده شرکت که از شرکت های دیگر و جاهای دیگر (محیط بیرونی) گرفته شده است و کاملاً با دانش خود شرکت متفاوت است (Jimenez-Barrionuevo, Garcia-Morales, & Molina, 2011).
اکتساب: این متغیر به ظرفیتی از شرکت ها اشاره دارد که دانش بیرونی را شناسایی و جذب می کند. شدت و سرعت تلاش شرکت ها در شناسایی و جمع آوری دانش کیفیت ظرفیت جذب شرکت ها را مشخص می کند. اکتساب به قابلیت شرکت ها در شناسایی اطلاعات بیرونی مربوط در بین اطلاعات موجود در اطراف شرکت ها اشاره دارد. به عبارت دیگر شرکت ها نیاز دارند که بدانند منابع اطلاعاتی آنان کجاست (Fosfuri & Tribo, 2008).
ادغام: فرآیندها و خط مشی های جاری برای تجزیه و تحلیل، پردازش، تفسیر و درک اطلاعات گرفته شده از منابع بیرونی برای درونی ساختن دانش می باشد (Haro-Dominguez et al, 2007).
انتقال: ظرفیت شرکت ها در توسعه و پالایش خط مشی های جاری برای ساده سازی ترکیب دانش موجود و به دست آمده از دو مرحله گذشته می باشد و شامل توانایی دسته بندی و سازگاری دانش بیرونی و ترکیب آن با دانش موجود و درونی می باشد Fosfuri & Tribo, 2008)).
استفاده: ظرفیتی که مبتنی بر خط مشی های سازمانی می باشد و شرکت ها را قادر می سازد تا شایستگی ها و توانایی موجود را گسترش و توسعه دهند و کالاهای جدید را ایجاد کنند و دانش اکتسابی و انتقال یافته را ترکیب کنند تا بهره وری کالاها و سرمایه انسانی افزایش یابد( Dominguez et al, 2007). توانایی تبدیل دانش انتقالی به مزیت رقابتی را گویند (Fosfuri & Tribo, 2008).
گومز^[۲۰]و همکاران فرایند یادگیری سازمانی را شامل سه مرحله شناسایی، کسب و یکپاچه سازی می دانند که در سه سطح فردی، گروهی و سازمانی صورت می گیرد. این فرایند در نمودار ذیل نشان داده شده است:
نمودار ۲-۱: فرایند یادگیری سازمانی گومز و همکاران (Jerez-Gomez et al., 2005)
در تحقیق حاضر برای تبیین و سنجش ظرفیت جذب دانش به شکلی جامع از این مدل و مدل جرج و زهرا (۲۰۰۲)و همچنین مدل کاستوپولوس (۲۰۱۱) که دارای چهار مولفه (اکتساب، ادغام، تبدیل و به کارگیری دانش) بوده استفاده شده است.
بخش دوم
نوآوری
۲- ۲- نوآوری

۱۸-۲۰

رعایت اصل تعهد و وفادارای

۲۱-۲۳

رعایت اصل به کارگیری مهارت و تخصص از سوی کارکنان

۳- اطلاعات جمعیت شناختی: برای جمع آوری اطلاعات جمعیت شناختی پاسخ دهندگان طراحی شده که شامل اطلاعاتی درباره متغیرهای جنس، سن، تحصیلات و سابقه کار می باشد.

جدول ۳-۳ :شیوه نمره گذاری پرسشنامه ها

شکل کلی:

هرگز

به ندرت

گاهی

معمولا

همیشه

امتیاز بندی:

۱

۲

۳

۴

۵

طیف لیکرت که در شکل فوق مشخص شده است یک مقیاس فاصله ای است که به کمک آن پاسخ دهنده نگرش و باور خود را نسبت به پدیده یا موضوعی از طریق انتخاب عبارت مربوط به آن بروز خواهد داد و به این ترتیب محقق قادر خواهد بود نگرش پاسخگو را تعیین کند. (پرسشنامه پژوهش در بخش ضمائم آمده است).
۳-۹-روایی^[۵۶] تحقیق
قبل از بکارگیری ابزارهای اندازه‌گیری، لازم است پژوهشگر از طریق علمی، نسبت به روائی ابزار اندازه‌گیری مورد نظر و پایایی آن که مکمل هم به حساب میآیند اطمینان نسبی پیدا کند.
در روایی تحقیق مقصود این است که آیا ابزار اندازه‌گیری مورد نظر می‌تواند ویژگی و خصوصیتی که ابزار برای آن طراحی شده است را اندازه گیری کند یا خیر؟( دلاور،۸۷)
به عبارت دیگر مفهوم روایی به این سوال پاسخ می‌دهد که ابزار اندازه گیری تا چه حد خصیصه مورد نظر را می‌سنجد. بدون آگاهی از روایی ابزار اندازه‌گیری نمیتوان به دقت داده‌های حاصل از آن اطمینان داشت. نظر کارشناسان و خبرگان می‌تواند کمک خوبی برای بهبود روایی ابزار اندازه‌گیری باشد. موضوع روایی از آن جهت اهمیت دارد که اندازه گیری‌های نامتناسب می‌تواند هر پژوهش علمی را بیارزش سازد (دلاور،۸۷، ۲۲۵).
۳-۱۰- پایایی^[۵۷]
پایایی با این امر سر و کار دارد که ابزار اندازه گیری در شرایط یکسان تا چه اندازه نتایج یکسانی به دست می‌دهد. به عبارت دیگر، (همبستگی میان یک مجموعه از نمرات و مجموعه دیگری از نمرات در یک آزمون معادل که به صورت مستقل بر یک گروه آزمودنی به دست آمده است) چقدر است.
به بیان دیگر اگر ابزار اندازه‌گیری در یک فاصله زمانی کوتاه چندین بار بر یک گروه واحد از اعضا جامعه اعمال شود، نتایج حاصل نزدیک به هم باشد. برای اندازه‌گیری پایایی، از شاخصی به نام ضریب پایایی استفاده شود. دامنه ضریب پایایی از صفر تا ۱مثبت است ( دلاور،۸۷، ۲۲۷).
اعتبار به مفهوم دارا بودن ویژگی تکرارپذیری در ابزار سنجش می باشد. منظور از پایائی، پرسشنامه میزان دقت شاخص ها و معیارهایی است که برای سنجش پدیده موردنظر تهیه شده اند. در تعیین پایائی بدنبال آن هستیم که بدانیم آیا آنچه واقعا منظور نظر تحقیق بوده اندازه گیری شده است یا خیر؟ به منظور کسب پایایی پرسشنامه از نرم افزارSPSS استفاده شده است بدین صورت که برای سنجش اعتبار پرسشنامه و تجزیه و تحلیل پایایی مدل از روش آلفای کرونباخ استفاده شده است. این آلفا بیانگر این مطلب است که سوالات همپوشانی و همسویی داشته اند و نیز اینکه پاسخگویان در جواب به سوالات دقت و حوصله بالایی را مبذول داشته اند یا خیر. در این تحقیق برای همچنین از طریق روایی محتوایی ، روایی پرسشنامه طی چند مرحله ویرایش توسط صاحب نظران تأیید شده است .
ضریب آلفای کرونباخ با بهره گرفتن از فرمول زیر محاسبه میشود:

که در این فرمولa برآورد اعتبار آزمون، j تعداد سوالات آزمون،    واریانس زیر مجموعه jام و  واریانس کل آزمون است. در این تحقیق برای آزمون قابلیت اعتماد (پایایی) پرسشنامه از روش آلفای کرونباخ استفاده میشود (فرهنگی ،۸۷، ۱۷۳).

مقدار درصد آلفای کرونباخ

گویه