متون هندو از لحاظ حجم‌، تعداد‌، زبان و موضوع دارای تنوع زیادی است‌. یکی از مهم­ترین این متون اوپه‌نیشدها هستند. از جمله کهن­ترین آنها شوتاشوتره اوپه‌نیشد[۱] است که به تبیین مفاهیم اصلی این آیین پرداخته است. هدف اصلی همه­ی ادیان درک حقیقت می­باشد. این امر در دین هندو نیز مشاهده می­ شود که تنها با رهایی از چرخه­ی زاد و مرگ امکان­ پذیر است. رهایی چیزی جز یکی شدن روح با حقیقت متعالی نیست. روحی که در همه عالم جاری است. شوتاشوتره آن را با حقیقت متعالی یکی می­داند و همو ذکر می­ کند این روح با آن کس که دومی ندارد و قادر مطلق است یکی است. نفوذ این روح را در جهان مانند روغن در شیر دانسته و تأکید می­ کند همه چیز از اوست. همین روح اگر محسوس و مجسم و همچنین دارای رنج و لذت باشد آن را روح فردی می­دانند و اهمیت آن در این است که ظاهر انسان به آن شناخته شده و امور جسمی و مادی به او ضمیمه می­ شود. زمانیکه شخص با تلاش خود آن را از خود جدا نمود روح کلی به حقیقت اصلی خواهد رسید.

طرح مساله

مسئله­­ی آفرینش جهان و به وجود آمدن کیهان و زمان پیدایش و بنیاد آن و همچنین پیدایش موجودات از جمله مهم­ترین آنها یعنی انسان و نگاه کلی که به پیدایش آسمان، زمین، خورشید و غیره وجود دارد، سؤالات عمیقی است که از دیر باز ذهن انسان‌ها مخصوصاً فلاسفه را به خود مشغول نموده است. پاسخ به اینگونه سؤالات می ­تواند بسیاری از مجهولات جهان آفرینش را رمزگشایی کند. پیروان آئین هندو نیز از این قائده مستثنا نبوده و نیستند. شاید بتوان آنها را از جمله نخستین کسانی دانست که در صدد پاسخگویی به این سؤالات برآمده‌اند. برای اطلاع از نظریات آنها ناچاریم که به متونی که از آنها برجای مانده است رجوع کنیم.
در آئین هندو مسئله­ آفرینش مبهم به نظر می­رسد‌. به عبارت دیگر متون آنها در این­باره از انسجام کلی برخوردار نیستند. به طور کلی می­توان گفت آنها منشأ جهان را موارد مختلفی از جمله آب‌، فضا‌، وجودی بی‌مانند و عدم دانسته ­اند.
مؤلفان رگ­وده[۲]، آفرینش را از نیستی می‌دانند:
” در آن هنگام نه نیستی بود نه هستی، هوا و آسمانی که بر فراز آن است نبود، این چرا می‌پوشاند و چرا دارا بود؟ در کجا و تحت حمایت که؟ آیا فقط آب بود؟ آب­های ژرف و نفوذ ناپذیر..”[۳]
سرودهای دیگری در رگ­وده موجود است که جهان را حاصل قربانی (پوروشه)[۴] می‌دانند که این قربانی هزاران سر‌، چشم و پا دارد و همو است که ویراج[۵] را بوجود آورده است.[۶] اوپه­نیشدها[۷] نیز منشأ آفرینش را گاه خدایان یا علت‌های اولیه نام می‌برند و معتقدند هریک از آنها در جایگاه خود نقشی را ایفا می‌کنند و گاهی این خدایان جنبه‌ی علیت و وجود بخشی نسبت به هم دارند.[۸]
از آنجا که موضوع اصلی بحث ما بر متن شوتاشوتره اوپه‌نیشد است و اینکه این اوپه­نیشد از اندیشه­ها و آموزه­های مختلف ادوار هند بحث کرده و همچنین بر این اساس که هسته­ی متن‌های اوپه­نیشدی در مکتب ودانته[۹] است‌، لذا آفرینش و همچنین انسان و ابعاد وجودی او را، از نظر این مکتب بررسی خواهیم نمود.
این مکتب‌، آفرینش جهان را از هیچ و خلأ نمی­داند بلکه آفرینش را ظهور خود علت، به صورت معلول می‌داند یعنی تنها علت است که واقعیت دارد و معلولات، مظاهر توهمی و بی‌بود هستند‌، یا به عبارت دیگر معلول که غیر واقعی است بر اثر جهل جهانی به علتی که واقعی است اضافه گردیده است.
شنکره[۱۰] در تفسیر برهمه سوتره[۱۱] می‌گوید: برهمن[۱۲] که آگاهی محض و منزه از صفاتی چون صوت و‌ غیره است چگونه می ­تواند علت معلولی که عکس آن است و بی‌شعور و ناپاک و دارای صفاتی چون صوت و‌ غیره است‌، بشود؟[۱۳]
اینک باید مشاهده کرد که چه انگیزه‌ای موجب آفرینش می­ شود. بدیهی است که برهمن، خلقت عالم را برای سود شخصی خود نیافریده است چرا که او قائم به خود است و همچنین نباید تصور کرد که برهمن، جهانی را به قصد خدمت به خلق پرورانده باشد‌، زیرا نمی‌توان فرض کرد که وجودی با کمال برهمن، خلقتی این چنین ناپایدار و سست، بنیان کرده باشد. خلقت و پیدایش عالم نوعی ذوق هنری (رسه)[۱۴] است ذوقی که موقوف بر نوعی تفریح و لعبی عبث یعنی لی‌لا[۱۵] است‌. این آفرینش در حکم نوعی فعالیت هنری است، فعالیتی که منجر به ایجاد یک شاهکار هنری گردیده و هدفی جز ارضای حس زیبایی‌طلبی و جمال‌جویی ندارد.[۱۶]
با توجه به این دیدگاه‌، برهمن از لحاظ نیروی مایا[۱۷]‌، علت فاعلی است. مایا مفهومی است که برای درک اوپه‌نیشدها و تفکرات هندو‌، فهم آن ضروری است چراکه از دیدگاه برخی متفکران یک جزءاصلی آفرینش‌، مایا می‌باشد. شنکره که مؤسس ادویته‌ودانته[۱۸] و فلسفه غیرثنوی است‌، دنیا را مایا دانسته که از جهل (اویدیه)[۱۹] ناشی می­ شود که فراگیرنده‌ی جهل است. او معتقد است که این جان‌ها‌، هستی‌های یک حقیقت واحدند و فقط یک موجود بزرگ وجود دارد که فرزانگان آن را برهمن می‌نامند که در اشکال متعدد هستی متجلی شده است. این موجود بزرگ یک هوشیاری مطلق است‌، ماهیت‌های بسیاری دارد که همان خود یا آتمن موجودات است.
او همه‌ی روابط دیگر را وهم و خیال می‌داند‌.[۲۰] مایا از لحاظ لغوی از ریشه­ ما Ma گرفته شده است که مترادف با من[۲۱] و متی[۲۲] است. اندیشمندانی مانند بوتلینگ[۲۳] و روت[۲۴] و مونیر ویلیامز[۲۵]معانی متفاوتی از این واژه بیان نموده‌اند‌، همانند هنر، خرد و نیروی ماوراءالطبیعه و فوق­العاده که البته این معانی در متون زبان‌های اولیه به این معنا به کار برده می‌شده است. اما در رگ­وده این کلمه را مترادف یا به معنی فریب‌، غیر‌ واقعی‌، حیله‌، حقه‌، جادوگری و جادو دانسته‌اند.[۲۶]

برهمن توسط مایا جهان را به وجود می‌آورد و کثرات توسط مایا جلوه‌گر می‌شوند. زمانیکه برهمن در ضمیر ارواح ظهور پیدا می‌کند نور او از خلال مایا به انوار رنگارنگ تجزیه می‌شوند و این مایاست که تعداد زیادی جیوه به وجود می‌آورد. در اصل مایا را می‌توان اتحاد روح و ماده­ی قدیم دانست‌، بنابراین مایا مانند منشور رفتار می‌کند، و این جادوی کیهانی است که باعث بوجود آمدن کثرات می‌شود و به همین علت است که آن را نیروی تکوینی می‌دانند که خالق یعنی برهمن توسط آن جهان را بوجود می‌آورد. متفکران این آئین برای تبیین برهمن از مثال منشور بهره می‌­گیرند. آنها بیان می‌کنند اگر برهمن نور سفید باشد، جهان به صورت طیف‌های رنگی است که از مایا یعنی همان منشور است و چیزی که باعث این امر می‌شود متصاعد می‌گردد‌. [۲۷]
شنکره معتقد است در خداوند (برهمن) واقعاً هیچگونه دگرگونی به وجود نیامده است‌، بلکه این دگرگونی ظاهر و نمودی بیش نیست به جز خدا هیچ چیز واقعیت ندارد.[۲۸] او مایا را نیروی خلاقه‌ی برهمن در مفهوم توهم و غیر ‌واقعی می‌داند.
پس از بیان آفرینش جهان، بحث پیدایش موجودات و آفرینش انسان پیش می‌آید. از نظر اوپه­­نیشدها، انسان دارای دو بعد مادی و غیر مادی یعنی جسم و روح است. انسان را متشکل از جیوآتمن[۲۹] ( خودفردی) و پرم­آتمن[۳۰] (خود کلی و کیهانی) می‌دانند. پرم­آتمن تماشگر اعمال است و آن یک‌، از نتیجه‌ی اعمال لذت می‌برد و می‌توان گفت آن دو حکم سایه روشن را برای یکدیگر دارند.[۳۱]
برای روشن‌تر شدن موضوع می‌توان اینگونه بیان کرد که از یک نظر انسان در آئین هندو دارای سه جنبه می‌باشد که عبارت اند از‌: آتمن[۳۲]‌، جیوه[۳۳]‌، شریره[۳۴] و او برای رسیدن به هدف نهایی‌اش که همان مکشه[۳۵] است باید جیوه را آزاد کرده و پس از رهایی شریره‌، آتمن را با برهمن یکی کند.
مکشه معانی مختلفی دارد از جمله ابدیت، رستگاری‌، آزادی‌، رهایی‌، درک نفس‌، درک خدا و درک معنوی‌. در بین متفکران هندو اختلافات زیادی در مورد ماهیت رهایی وجود دارد. ادویته ودانته آن را یک حالت سعادت یقینی می‌داند‌، برخی نیز آن را رهایی از رنج و درد دانسته و برخی دیگر‌، مکشه را ممزوج شدن با برهمن می‌داند. اگر چه توافقی وجود دارد که مکشه، حالتی است که پس از مرگ مشخص و مطرح می­ شود اما شخص می‌تواند در حالتی که زنده است به مکشه دست بیابد، که به آن جیون­موکتی[۳۶] می‌گویند‌. برای رسیدن به مکشه، راه‌های گوناگونی وجود دارد که اکثراً معتبرند‌، شخص باید بهترین راه را برگزیند.[۳۷] در هر صورت آنها معتقدند که انسان رابطه‌ی مستقیم و تنگاتنگی با خدای خود دارد که نحوه‌ی این ارتباط در رسیدن به هدف او مؤثراست‌.
مسئله‌ی قابل بیان در این نگارش را می­توان اینگونه نیز بیان نمود که در هر آئینی سه بعد مورد توجه است‌، انسان‌، خدا و جهان‌، این سه مانند اضلاع یک مثلث تشکیل دهنده افکار و عقاید آن آئین محسوب می شوند. کمتر نظام فکری و فلسفی را می­توان یافت که در مورد این ابعاد بحث نکرده باشند. شاید به جرأت بتوان گفت که شالوده­ی بسیاری از مکاتب نیز یکی از این ابعاد و یا هر سه و ارتباطشان با هم می­باشد.
آئین هندو نیز مانند دیگر ادیان به این سه بعد توجه نموده و آتمن و برهمن در تمامی متون هندی کنار هم به کار برده شده ­اند. این آئین برای روح کلی (آتمن) مقام والائی قائل است و معتقد است که در کمال خود با برهمن یکی می­ شود. انسان در این آئین‌، همانطور که گفته شد دارای سه جنبه می­باشد که عبارتند از: آتمن‌، جیوه و شریره، که او برای رسیدن به هدف نهایی­اش یعنی مکشه باید جیوه را آزاد کرده و پس از رهائی شریره‌، آتمن را با برهمن یکی کند.
مسئله‌ی اساسی، رابطه­ جیوه و آتمن می­باشد. اوپه­نیشدها شامل نشانه­ هایی هستند که بین روح فردی (جیوه) و روح کلی (آتمن) تمایز قائل شده ­اند و معتقدند که تنها آتمن می ­تواند با روح حقیقی هستی (برهمن) یکی شود. موضوع اصلی بحث در این پژوهش بر متن شوتاشوتره اوپه­نیشد است، چرا که این اوپه­نیشد علاوه بر اینکه از اندیشه­ها و آموزه‌های مختلف ادوار هند بحث کرده، معتقد است که آتمن جنبه­ بیرونی برهمن و به معنای خود حقیقی است. دانشمندان هندی معتقدند جیوه، مسئول رنج و لذتی است که از کرمه ناشی می شود. آنها آتمن را به علت تعینات جسمی‌، جیوه می­دانند و از این جهت می­توان آن دو را یکی دانست. از نظر اوپه­نیشدها انسان که حامل این دو روح می­باشد‌، موجودی است دوبعدی که یک بعد آن مادی و دیگری غیر مادی است و همچنین جیوه، محصول جهل (اویدیه) است که با شریره قابل رؤیت می­باشد.
شریره نیز بدن مادی و ضخیمی است که قابل مشاهده است. روح در جنبه­ های فردی و جمعی که دارای جسم است حالات و اوضاع مختلفی را دارا می­باشد که هر کدام بر طبق ضخامتشان‌، کرنه[۳۸]‌، سوکشمه[۳۹] و استهوله[۴۰] شریره نامیده می­شوند. شوتاشوتره‌، آتمن را روحی می­داند که در جسم جای گرفته و علت اسارت روح را در بدن، اویدیه می­داند و همچنین معتقد است که کرمه، نتیجه­ جهان اخلاقی است که تجربیات جیوه از درد و لذت، توسط کیفیات کرمه در زندگی­های پیشین و همچنین کنترل این اعمال در آینده معین می­ شود. با اینکه کرمه‌، خیلی مبهم نیست اما در زندگی­های بعدی شخص تأثیر می­گذارد.
مسئله‌ی اساسی این است که جهان تجربی انسان از ارواح فردی­ای تشکیل شده که همه نسبت به هم روابط علی دارند که این امور واقعی نیستند بلکه واقعیت یکی است و غیر قابل تغییر و کاملا درونی می­باشد که همان برهمن است. ذات انسان توسط عناصر سمساره­ای جسم و آگاهی فردی و جیوه از بین نمی­رود. این مسأله و رابطه­ دو مقوله­ی مهم، جیوه و آتمن در اوپه­نیشدها، قابل بررسی است. لذا در این پژوهش یکی از مهم­ترین اوپه­نیشدهای کهن یعنی شوتاشوتره مورد بررسی قرار می­گیرد.

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.

پیشینه­ی پژوهش

مسئله‌ی آتمن و برهمن و همچنین جیوه همانطور که مشخص است از مسائل بنیادی آئین هندو و اصل و اساس اوپه­نیشدها می­باشد به همین علت اکثر افرادی که در مورد این آئین به بحث و بررسی می­پردازند در مورد این مفاهیم مطالبی نگاشته­اند. مفسران بزرگ هندو نیز در تفسیر خود بر متون اصلی، انسان را مورد اهمیت قرار داده و ابعاد وجودی وی را تحت مفاهیم پرکاربرد در متون اصلی تفسیر نموده اند.
RadhaKrishnan در کتاب The principle Upanishads وهمچنین در کتاب Indian philosophy خود در مورد فلسفه آیین هندو همچنین فلسفه­ی اوپه­نیشد­ها که از مهم­ترین متون هند می­باشند به بررسی این مفاهیم پرداخته و همچنین Sharma, Chandradhar در کتاب The Advaita Tradition In Indian Philosophy و Deussen, Paul شرق شناس مشهور در تفسیر خود بر اوپه­نیشدها در کتاب The philosophy of Upanishads مفهوم آتمن و برهمن و جیوه را به طور کلی بیان نموده و همچنین نویسندگانی مانند Gregory O’dell در کتاب Jiva: A Story of Soul and a Way to See It و Olivelle Patrick در متن The early Upanishads به این مفاهیم پرداخته­اند. اما در اندک متونی تلویحا به تبیین رابطه­ روح فردی و کلی پرداخته شده است.

اهمیت و ضرورت پژوهش

در تحلیل و بررسی از آموزه­های یک دین‌، تنها نمی­توان به شنیده­ها و همچنین دیدن آداب و رسوم و مناسک پیروان آن دین بسنده نمود. زمانی یک شخص می ­تواند ادعا کند که شناختی در مورد یک دین دارد که حداقل برخی از متون آن دین را مطالعه نموده باشد.
بنابراین در اهمیت این تحقیق می­توان گفت، که برای بررسی و تحلیل در مورد آموزه­های این دین‌، لازم است که متون، مورد بررسی قرار گیرند و از آنجا که اوپه‌نیشدها منبع اصلی و بنیادی آئین هندو محسوب می­شوند، لذا بررسی دو آموزه­ی اصلی یعنی آتمن و جیوه در یکی از اوپه­نیشدهای کهن از اهمیت بالایی برخوردار است و از آنجا که موضوعات اکثر اوپه­نیشدهای متقدم مشترکند با بررسی یکی از آنها شاید بتوان از برخی آموزه­ها و ارتباطات آنها با هم رمزگشایی نمود تا محققین بتوانند از آن استفاده نموده و آن را به دیگران انتقال دهند.
شوتاشوتره اوپه­نیشد یکی از خاص­ترین اوپه­نیشدها به لحاظ محتوا و شکل می‌باشد. این اوپه‌نیشد در مورد اندیشه‌ها و ادوار مختلف هندو بحث نموده است، لذا از این جهت می­توان آن را اساس و بنیاد مرکزی مفاهیم مکاتب مهم هندوئی دانست. در این اوپه­نیشد از برهمن و مکتب یوگه[۴۱]، شیوه[۴۲] و آداب آنها و همچنین درباره معرفت و جهل و راه­های رهایی از جهل، سخن گفته شده است که این مسائل از مفاهیم مهم آئین هندو محسوب می­شوند و همین امر دلیلی بر اهمیت این اوپه­نیشد می­باشد.

پرسش­های تحقیق

پرسش اصلی
رابطه­ جیوه با آتمن در متون اوپه­نیشدی علی الخصوص شوتا‌‌شوتره چگونه است؟
پرسش ­های فرعی
به دنبال پاسخ به سؤال اصلی به سؤالات دیگری از این قبیل نیز پاسخ خواهیم داد:

ابعاد سه­گانه­ی انسان (شریره‌، جیوه‌، آتمن) چگونه در اوپه­نیشدها تبیین شده است؟

منظور از رابطه­ ابعاد سه­گانه­ی انسان با یکدیگر چیست؟

کرمه چه تأثیری در جیوه و آتمن دارد؟

تپسه (ریاضت) چه تأثیری در جیوه و آتمن دارد؟

روش تحقیق

این پژوهش با بهره گرفتن از روش توصیفی- تحلیلی به تحلیل داده‌‌ها می‌پردازد.
داده ­ها به شیوه کتابخانه­ای جمع­آوری شده ­اند که مراحل جمع­آوری آن به شرح زیر است:

مطالعه­ مقدماتی‌: بر اساس طرح از پیش تعیین شده منابع مختلف مطالعه شدند.

ترجمه­‌: منابع و متون لاتین ترجمه شدند.

فیش­برداری‌: یادداشت­برداری از منابع دست اول و معتبر صورت گرفته است و در عین حال تحقیقات مشابه و مرتبط با سؤالات تحقیق نیز بررسی شده است.

تنظیم و دسته­بندی فیش­ها: فیش­ها بر اساس فصل­ها و بخش­ها مرتب شدند.

تحلیل‌: در نهایت داده ­های بدست آمده بر اساس مبانی جمع­آوری شدند.

این پژوهش ابتدا با به کارگیری روش توصیفی به تبیین و توصیف مفاهیم کلیدی جیوه و آتمن پرداخته و در مراحل بعدی با تبیین مفاهیمی همچون برهمن، کرمه، سمساره، تناسخ و تپسه و همچنین بر اساس تحلیل داده ­ها به استخراج مطالب اقدام نموده است.

مفهوم شناسی

برای روشن­تر شدن موضوع به تعریف مفهومی واژه­ های اساسی می­پردازیم.

آتمن

آتمن از جمله مفاهیم کلیدی اوپه­نیشد‌ها و یا به عبارتی متون هندو می‌باشد. دو واژه‌ی آتمن و برهمن تقریباً در تمامی متون در کنار هم به کار برده شده‌اند. این دو برای فهم آئین هندو از اهمیت بسیاری برخوردارند چرا که مبنای فلسفه‌ این آئین، بر این دو واژه استوار است لذا به همین منظور به مفهوم این واژه اشاره خواهد شد.
آتمن از ریشه‌ی ات At( جنبش) یا ریشه‌یAn( نفس) ترکیب شده است.[۴۳] برخی دیگر آن را مشتق از واژه­ی At به معنای حرکت کردن‌، Amبه معنای من، Va به معنای وزیدن و Anبه معنای نفس کشیدن دانسته‌اند که موجب حرکت و حیات موجودات زنده از جمله انسان می‌شود.[۴۴]

شاید بتوان آتمن را اولین واژه‌ای دانست که با برهمن برابری می­ کند، زیرا آن روح است و در همه چیز جاری و ساری است. برای شناخت موجودات و جهان آفرینش باید آتمن را شناخت چرا که او روح نامیرای همه‌ی موجودات است که حتی مرگ هم نمی‌تواند به آن آسیبی برساند. برای آتمن مفاهیم متعددی وجود دارد که می‌توان آن را برابر با واژه‌ی روح دانست.

جیوه

بحث جیوه در ادیان هندی به عنوان یک اصل مطرح شده است. آئین جینه، جیوه را به عنوان یک عنصر زنده می­شناسد. آنها همه­ی جهان را پر از ارواحی می­دانند که ازلی و نامیرا هستند که هیچگاه از میان نمی­روند. جیوه­هایی که در گردونه­ی زاد و مرگ گرفتار شده ­اند ارواح تجسم یافته در اشکال زندگی می­باشند اما آنها معتقدند که مکته[۴۵]ها، ارواح روشنی­یافته می­باشند. جینه معتقد است، جهان از دو مفهوم زنده و غیر زنده یعنی جیوه و اجیوه[۴۶] تشکیل شده است.[۴۷]
در آئین هندو، روح فردی و روح کلی وجود دارد که تفاوتی با هم ندارند و در همه چیز، تنها یک روح، جاری و ساری است که بستگی به اعمال و رفتار آن در زندگی پیشین دارد. اما مشخص می­ شود که در آئین جینه با توجه به مباحث فوق، ارواح فردی بی­شماری که جدا از هم می­باشند، وجود دارد که تا پس از مرگ نیز باقی می­مانند. یعنی در این آئین، جیوه کمال محض و دارای سعادت، علم و خوشی مطلق تصور می‌شود.
آتمن به علت تعینات جسمی به صورت جیوه ظاهر می‌شود‌، لذا می‌توان آن دو را نیز یکی دانست. جیوه از ریشه‌ی جیو به معنای زندگی کردن است، یعنی روحی که در بدن زندگی می‌کند و فناپذیر است و این نفسی که جسم را در بر گرفته با بدن و ذهن یکی شده است و آن را با نفس یکی می‌دانند و باعث تصور ثنویت و علیت و گرفتاری در چرخه‌ی زاد و مرگ می‌­شود. از دیدگاه فلسفی‌، این برهمن است که خودش را به صورت خودهای فردی آشکار می‌سازد.[۴۸]
دانشمندان بسیاری از قبیل رادها کریشنان[۴۹] و مهادوایو[۵۰]‌، جیوه و جیوآتمن را به عنوان روح ترجمه کرده ­اند. البته واژه‌ی روح تنها برای نشان دادن این اندیشه به کار نمی‌رود، بلکه آن را برای واژه‌هایی مانند خود و خود متعالی‌تر و همچنین خود دست نیافتنی‌، روان‌، ذهن‌، نفس و من هم استفاده می‌کرده‌اند.[۵۱]