خاتمه: ارتباط زمان و مکان نزول با دیگر قرینه ها………………………………………………۱۴۳
۱٫ رابطه زمان و مکان نزول با سیاق……………………………………………………..۱۴۳
۲ . رابطه متقابل زمان و مکان نزول با اسباب نزول…………………………………۱۴۵
۳ . رابطه زمان نزول و مکان نزول با فرهنگ زمان……………………………………۱۵۱
نتیجه گیری……………………………………………………………………………………..۱۵۴
نتیجه ها…………………………………………………………………………………………………….۱۵۹
پیشنهاد ها……………………………………………………………………………………………………..۱۶۴
فهرست منابع…………………………………………………………………………………………………۱۶۶
فصل اول:
کلیات پژوهش
۱ ـ مقدمه
در حقیقت هیچ بحث اجتماعی و اخلاقی و سیاسی و اقتصادی بدون اتکاء به اصول تاریخی به طور حسی، قابل اثبات نیست. هنر نمائی مهم تاریخ همین است که به این مسائل عقلانی رنگ حسی می بخشد و از این رهگذر کمک شایانی به فهم مسائل انسانی می کند. بی تردید دست یابی به عمق حقایق قرآن کریم ـ کتاب خدا و تجلی علم بی نهایت الهی ـ که در رویدادهای مختلف تاریخی به تدریج نازل شده است، در گرو تحقیق و تأمل تحولات تاریخ صدر اسلام در ترتیب زمانی خود است. تحقیق حاضر، تلاشی است در جهت تبیین نقش زمان و مکان نزول در تفسیر قرآن و تعیین حوزه کاربرد آن در فهم مفاهیم قرآن. آشنایی با زمان و مکان نزول این امکان را به مفسر می دهد تا حقایق و معارف وحی را مقارن با موقعیت های زمانی و مکانی مورد بررسی و تحلیل قرار دهد و به نتیجه‌گیری‌هایی که در فهم آیات قرآن کریم تأثیرگذار است، دست پیدا کند. آیه ا… معرفت از این بحث به عنوان یکی از اهداف مهم فرهنگی یاد می کند[۱].
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
مبنای دیدگاه های تفسیری این تحقیق بیشتر بر اساس تفسیر «المیزان فی تفسیر القرآن» نوشته علامه طباطبایی (ره) از مهم ترین و جامع ترین تفاسیر شیعه و یکی از چند تفسیر عمده و اساسی قرون جدید می باشد. در ادامه مواردی از آیات قرآن را به کمک زمان و مکان نزول مورد بررسی و تحلیل تفسیری قرار می دهیم و در این مسیر شما را به تأمل و تحقیق فرا می خوانیم.
۲ـ بیان مسأله:
تدبر در آیات قرآن و به دنبال آن عمل کردن به دستورات قرآن، در گرو شناخت مقصود آیات و فهم مراد گوینده است که وابسته به در نظر گرفتن قراین از جمله زمان و مکان نزول آیات است. آگاهی از زمان و مکان نزول آیات کریمه یکی از مواردی است که مفسر می‌تواند به کمک آن تفسیر صحیح را از غیر صحیح باز شناسد و در درک مقصود آیات از آن کمک بگیرد. لذا بی توجهی به آن مقاصد بسیاری از آیات را مبهم یا متشابه می‌نمایاند. این تحقیق بر آن است که به دو بحث مهم بپردازد:
اول ـ لزوم شناخت قراین فضای نزول و اهمیت تأثیر گذاری این قرائن بر فهم آیات.
دوم ـ کشف مواردی از تأثیر پذیری فهم آیات قرآنی از زمان و مکان نزول با توجه به دیدگاه های چندی از مفسرین شیعه و سنی.
۳ـ علت انتخاب موضوع، اهمیت و فایده آن:
آگاهی از این امر که هر یک از آیات قرآن در چه زمان و مکانی از دوران نبوت پیامبر اسلام(ص) نزول یافته از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بسیاری از نظرات غلط مفسرین پیرامون سبب نزول یا درک مقصود واقعی آیه ناشی از بی توجهی به زمان و مکان نزول است. شناخت زمان و مکان نزول آیات و سوره ها می تواند ما را در بازشناسی آیات ناسخ و منسوخ و عام و خاص و… یاری کرده و زمینه ساز فهم مناسب تر قوانین اسلام باشد. همچنین با این شناخت، هماهنگی و چگونگی تأثیر متقابل آئین اسلام و جاهلیت در محیط عربستان و شیوه های گفتگوی قرآن با هر گروه مسلمان، مشرک، منافق، اهل کتاب به دست می آید. و در تحلیل تاریخ اسلام، شرایط و تحولات اجتماعی و حالات روانی مسلمانان در جامعه نو بنیاد اسلام از نظر دور نخواهد ماند.
ذهبی تفاوت بین اصحاب پیامبر(ص)، با توجه به شناخت زمان و مکان نزول را چنین بیان می کند: « اگر ما به عصر صحابه بنگریم درخواهیم یافت که همه صحابه در فهم معانی قرآن یکسان نبودند بلکه با هم تفاوت داشتند. بسیاری از آیات که برای بعضی از آنان روشن بود برای برخی مبهم و ناآشنا بود. این مطلب به تفاوت آنان از نظر توان فکری و شناخت شرایط زمانی و مکانی نزول قرآن بر می گردد.[۲]…»
کینت گریک، خاورشناس انگلیسی، مزیت قرآن نسبت به تمام کتب آسمانی را این می داند که از طرف یک نفر نازل شده و تاریخ نزول آن نیز به خوبی معلوم است برخلاف تورات و انجیل. همچنین وی این پیشنهاد را به مسلمانها می دهد که اولین قدم برای شناساندن دین اسلام به دیگران، شناساندن قرآن است. و برای این کار اولین تحقیقی که باید انجام گیرد، تعیین تاریخ نزول هر آیه ای است که بر پیامبر(ص) وحی شده است[۳].
حقیقت مزبور، نکته ای نیست که امروزه مورد اعتراف و کاربرد مفسران و محققان علوم
قرآنی قرار گرفته باشد، بلکه مطالعه در پیشینه ی تفسیر آیات، این واقعیت را به خوبی
روشن می سازد.
با توجه به این مطالب، تحقیق در موضوع حاضر به منزله ی قرینه ای در فهم و تفسیر آیات تأثیر بسزائی دارد و جا دارد تحقیقی در این زمینه انجام گیرد.
۴ـ. سابقه پژوهش:
با وجود روایاتی در زمینه اسباب نزول، ناسخ و منسوخ و تاریخ اسلام و… می توان گفت قدمت تاریخ گذاری قرآن به صدر اسلام می رسد و بحث از مکی و مدنی بودن سوره ها همچون دیگر مباحث علوم قرآنی مورد توجه مسلمانان بوده و کتابهای ارزشمندی در این زمینه تألیف شده است. اما بحث از تأثیر زمان و مکان نزول بر تفسیر، نگاهی نو در این مباحث به شمار می آید. با جستجوی کاملی که از کتابخانه ی فرهنگ و معارف قرآن و مراجعه به سایت مرکز اطلاعات و مدارک علمی و همچنین بانک مقالات اسلامی و… انجام گرفت، پایان نامه یا مقاله ای با عنوان حاضر مشاهده نگردید. البته کتابها و مقالاتی پیرامون «اسباب نزول» یا «مکی و مدنی» نگاشته شده و در آثاری نظیر «البرهان فی علوم القرآن» بدر الدین زرکشی(۷۹۴ق) و «الاتقان فی علوم القرآن» از جلال الدین سیوطی(‌۹۱۱ق) بخشی از کتاب به این بحث اختصاص یافته است. و از دانشمندان معاصر آیه الله محمد هادی معرفت در کتاب خود «التمهید فی علوم القرآن» و بسیاری از کتابهای تاریخ‌قرآن و علوم قرآن و همچنین تفسیرهایی چون «مجمع البیان فی تفسیر القرآن» از فضل بن حسن طبرسی( ۵۴۸ق) و… که در کنار دیگر مباحث قرآنی به بحث و بررسی پیرامون مکی و مدنی آیات و سوره ها پرداخته اند. علاوه بر کتابهای یاد شده، به چند اثر
دیگر اشاره می شود:
۱٫ عبد الرزاق حسین احمد، المکی و المدنی فی القرآن الکریم، قاهره: دار ابن عفان، ۱۴۲۰ق: این اثر در دو جلد نگارش یافته است. مؤلف این کتاب پس از مباحث مقدماتی، به بررسی دیدگاه ها و اختلاف نظرها تا سوره اسراء پرداخته است.
۲٫ جعفر نکونام، درآمدی بر تاریخ گذاری قرآن، تهران: هستی نما، ۱۳۸۰ش: این کتاب از جمله آثاری است که در آن به تفصیل درباره ی تاریخ گذاری قرآن، منابع و دشواری های آن سخن گفته است.
۳٫ محمد مهدی مسعودی، حوزه ارتباط اسباب نزول و تفسیر، فصلنامه پژوهش های قرآنی،ش۱، ۱۳۷۴ش.
۴٫ محمد هادی مؤذن جامی، مکی و مدنی و آرای بدیع علامه طباطبایی، فصلنامه بینات، ش ۴۵،۱۳۸۴ش.
همچنین پایان نامه ای با موضوع «شأن نزول و نقش آن در تفسیر» انجام گرفته است اما همانطور که ملاحظه گردید چندان ارتباطی با موضوع این تحقیق نداشته و می طلبد روی این موضوع، پایان نامه ای نوشته شود.
۵ـ سؤال اصلی پژوهش:
شناخت زمان و مکان نزول چه تأثیری بر فهم و تفسیر آیات قرآن دارد؟
۶ـ سؤالات فرعی پژوهش:
۱٫ مقصود از زمان و مکان نزول چیست؟
۲٫ توجه به فضای نزول آیات چه تأثیری بر فهم آیات دارد؟
۳٫ چه فوائد و آثاری بر شناخت زمان و مکان نزول بار می شود؟
۷ـ فرضیه های پژوهش:
۱٫ مفسرین برای درک مفهوم آیات از قراین نزول کمک گرفته اند.
۲٫ با بهره گرفتن از قراین می توان زمان و مکان نزول را حدس زد.
۳٫ برای فهم مقصود برخی آیات شناخت زمان و مکان نزول، ضروری و لازم است.
۴٫ به نظر می رسد با فهم زمان و مکان نزول بتوان برخی از موارد اختلافی میان شیعه و همینطور شیعه و اهل سنت را در برخی آیات برطرف نمود.
۸ـ اهداف پژوهش:
۱٫ اثبات تأثیر شناخت زمان و مکان نزول بر فهم آیات.
۲٫ شناسایی راه های شناخت زمان و مکان نزول.
۳٫ قاعده مند کردن تفسیر صحیح.
۴٫ شناخت یکی از آسیب های تفسیر ناصحیح.
۵٫ شناسایی برخی موارد تأثیر گذاری زمان و مکان بر فهم صحیح.
۹ـ روش گرد آوری اطلاعات و داده ها:
روش تحقیق کتابخانه ای است. منابع اطلاعات ابتدا در خصوص موضوع جمع آوری شده
و سپس با بررسی دیدگاه های مفسرین شیعه و سنی به تحلیل موضوع پرداخته شده است.
۱۰ـ جنبه جدید بودن و نوآوری تحقیق:
بسیاری از مفسران و اندیشمندان علوم قرآنی قائل به اهمیت و فوائد بحث فضای نزول و
از جمله شناخت زمان و مکان نزول و تأثیر آن بر فهم آیات قرآن هستند ولی تا چه حد بر دیدگاه های مفسرین تأثیرگذار بوده و در فهم مقصود آیات از این قراین کمک گرفته اند، تحقیقی است که تا حال انجام نگرفته و این تحقیق برآن است که ان شاء… به این موضوع بپردازد.
۱۱ـ نتایج علمی و عملی تحقیق:
با نتیجه ای که از این تحقیق بدست می آید:
به بی اساس بودن سبب نزول برخی آیات و همچنین نظرات مفسرین ( به خصوص آیاتی که در شأن اهل بیت (علیهم السلام) نازل شده) پی خواهیم برد و با استناد به زمان و مکان نزول، جعلی بودن روایاتی از اسباب نزول بدست خواهد آمد. آیات ناسخ و منسوخ قرآن را باز شناسی کرده و به نظر صحیح دست پیدا کنیم و به طور کلی می توانیم به درک صحیح آیات رهنمون شویم.
۱۲ـ گزارش اجمالی تحقیق
گزارش اجمالی فصول تحقیق که شامل چهار فصل است، عبارت است از:
فصل اول: در دو بخش کلیات پژوهش چون تبیین موضوع، ضرورت تحقیق و پیشینه آن و… و مفهوم شناسی واژه های «زمان، مکان، نزول، تفسیر و قرآن» طرح شده است.
فصل دوم: به مباحث «اسباب نزول»، «شأن نزول» و «فرهنگ زمان نزول» به عنوان قراین پیوسته غیر لفظی که ما را در شناخت فضای نزول یاری رسانده و بر تفسیر قرآن تأثیر‌گذار است، پرداخته شده است.
فصل سوم: بخشی از آن مبحث «مکی و مدنی»، مقدمه ای لازم برای شناخت «زمان و مکان نزول» بیان شده و بخشی نیز تأثیر شناخت «زمان نزول» بر مراد و مقصود آیات مورد بررسی قرار گرفته است.
فصل چهارم: در ابتدا بررسی تأثیر شناخت «مکان نزول» بر فهم قرآن انجام گرفته و سپس تأثیر «زمان و مکان نزول» بر دیگر قراین تبیین شده است.
و در پایان تحقیق، نتیجه ها و پیشنهاد ها تنظیم گردیده است.
امید است، این مباحث جهت استفاده علاقه مندان مفید واقع شده و موجب ترغیب و انگیزه در سایر قرآن پژوهان گردد تا تداوم بخش این حرکت شوند.
۱ ـ ۲ . معنا شناسی

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت jemo.ir مراجعه نمایید.