آیه به طور اجمال بیان دارد به اینکه قبله ای هست اما آیه بقره /۱۴۴(مدنی) است که کعبه
را به عنوان قبله معین می کند و به تفسیر و تفصیل جزئیات می پردازد:
بقره/۱۴۴: «قَدْ نَرَى‏ تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فىِ السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَهً تَرْضَاهَا فَوَلِّ‏ِ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ حَیْثُ مَا کُنتُمْ فَوَلُّواْ وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ وَ إِنَّ الَّذِینَ أُوتُواْ الْکِتَابَ لَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ
عَمَّا یَعْمَلُون‏»
«ما گردش روى تو را در آسمان [به انتظار وحى‏] مى‏بینیم، و هر آینه تو را به قبله‏اى که
آن را مى‏پسندى بگردانیم پس روى خود را سوى مسجد الحرام- نمازگاه شکوهمند- بگردان، و هر جا که باشید رویتان را سوى آن بگردانید. همانا اهل کتاب مى‏دانند که این [گردانیدن قبله‏] حق است از سوى پروردگارشان، و خدا از آنچه مى‏کنند غافل نیست.»
بنابراین مشاهده می شود لازمه ی شناخت آیات مجمل و مبین[۳۱۶]، شناخت زمان نزول سوره ها و آیات است. شناخت این دسته آیات و تأثیر آن بر فهم و تفسیر قرآن کریم بر کسی پوشیده نیست.
۶. ابطال روایات اسباب نزول
تعیین زمان نزول و توجه به آن، ملاک ارزشمندی برای تصحیح بسیاری از روایات از جمله، روایات اسباب نزول است مانند:
الف ـ نساء/ ۴۸: «إِنَّ اللَّهَ لَا یَغْفِرُ أَن یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ مَا دُونَ ذَالِکَ لِمَن یَشَاءُ…»
«همانا خدا این را که با وى انباز گیرند نمى‏آمرزد و آنچه را که فروتر از آن باشد- غیر شرک- براى آن که بخواهد مى‏آمرزد.»
روایات، سبب نزول آیه را چنین بیان می کند: این آیه درباره «وحشی[۳۱۷]» قاتل حمزه بن عبدالمطلب‏ و دوستانش نازل شده است. وحشی پشیمان از گذشته خود به پیامبر(ص) نامه‌هائی می نویسد و در آن اظهار پشیمانی میکند. در جواب آن نامه ها آیاتی نازل می‌شود[۳۱۸]که یکی از آنها آیه مذکور است. نتیجه این نامه نگاری ها موجب می شود که وحشی مسلمان شود[۳۱۹]. علامه این روایت را جعلی می داند و بیان می دارد که واضع آن منظوری نداشته جز اینکه وحشی را آمرزیده نشان دهد. و یکی از ادله ای که به آن استناد نموده اند این است که: مضمون آیه مورد نظر بیانگر مسأله شفاعت است. و بیشتر آیات شفاعت نیز در مکه نازل شده است نه مدینه و بعد از جنگ احد و شهادت حمزه. مانند آیه شریفه زخرف / ۵۶ یا آیات شفاعتی که در سوره های یونس و انبیاء و طه است که همه در مکه نازل شده اند[۳۲۰].
ب ـ توبه/ ۱۱۳: «مَا کَانَ لِلنَّبِیِّ وَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَن یَسْتَغْفِرُواْ لِلْمُشْرِکِینَ وَ لَوْ کَانُواْ أُوْلىِ قُرْبىَ‏ مِن بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِیمِ»
«پیامبر و کسانى را که ایمان آورده‏اند نرسد که براى مشرکان، هر چند خویشاوند باشند،
آمرزش خواهند پس از آنکه برایشان روشن شد که آنها دوزخیانند.»
بعضی از مفسرین ذیل آیه، روایتی جعلی را به عنوان سبب نزول آن بیان کرده اند با این مضمون: هنگام فوت ابوطالب، پیامبر(ص) به او پیشنهاد داد که اسلام را بپذیرد. اما او تحت تأثیر مشرکینی که اطراف او بودند بدون گفتن «لا اله الا الله»از دنیا رفت. در این هنگام پیامبر(ص) فرمودند: برایت استغفار خواهم کرد تا زمانی که نهی شوم. به دنبال این قضیه آیه مذکور نازل شد. این روایت با توجه به زمان نزول مورد قبول نیست. به این دلیل که سوره برائت در سال نهم هجری نازل گردیده است[۳۲۱] در حالیکه مورخان نوشته اند وفات ابوطالب در مکه و قبل از هجرت پیامبر(ص) اتفاق افتاده است[۳۲۲]. به این خاطر بعضی برای برطرف کردن تضاد احتمال داده اند که این آیه دو بار نازل شده است یک بار در مکه و بار دیگر در مدینه. و در این زمینه به هیچ روایتی استناد نکرده اند. در هر صورت این احتمالی بیش نیست و قابل اعتنا نمی باشد[۳۲۳].
مورد دیگر، شناخت صحت و سقم روایاتی است که در ضمن ذکر سبب نزول، هم به سیره نبوی اشاره دارد وهم ترتیب نزول آیات را مشخص کرده است مانند: این روایت که درمورد آیات شعراء/ ۲۱۴ و تبت/ ۱ نقل شده است:
«از ابن عباس روایت شده که گفت: وقتى آیه «وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ» نازل شد، رسول خدا (ص) بر بالاى صفا رفت و با بلندترین صوتش فریاد زد یک خبر مهم، و قریش بدون درنگ دورش جمع شدند، پرسیدند چه شده است مگر؟ فرمود: به نظر شما اگر خبرى بدهم که فردا صبح و یا امروز عصر دشمنى بر سر شما مى‏تازد از من مى‏پذیرید یا نه؟ همه گفتند: بلى (براى اینکه ما از تو دروغى نشنیده‏ایم). فرمود: هم اکنون شما را انذار و هشدار مى‏دهم از عذابى سخت که در انتظار شما است، ابولهب گفت:” تبا لک- مرگت باد”، براى این همه ما را صدا زدى و اینجا جمع کردى؟ خداى عزوجل در پاسخ وى سوره «تَبَّتْ یَدا
أَبِی لَهَب‏» را نازل کرد[۳۲۴]»
این روایت دلالت بر نزول سوره تبت بعد از سوره شعراء دارد. صرف نظر از تعارض روایت با ظاهر آیه (آیه امر به انذار خویشاوندان نزدیک دارد در حالیکه مطابق روایت پیامبر(ص) عموم مردم را دعوت می کند) و دیگر روایات اسباب نزول[۳۲۵]، با توجه به روایات ترتیب نزول که یکی از راه های تشخیص زمان نزول سوره هاست به دست می آید که سوره تبت قبل از سوره شعراء نازل شده است. بنابراین این روایت قابل قبول نیست[۳۲۶].
۷٫ تصدیق روایات اسباب نزول
همچنین زمان نزول آیات روایات اسباب نزول را تصدیق می نماید. برای مثال در سبب نزول آیه نساء/۹۲ روایت شده: « حارث بن یزید بن نبیشه از بنى عامر بن لوى و ابى جهل، همواره عیاش بن ابى ربیعه را شکنجه مى‏کردند، سپس همین حارث از مکه بیرون آمد تا به مدینه نزد رسول خدا (ص) مهاجرت نموده اسلام آورد، در بین راه یعنى در حره به عیاش نامبرده برخورد، عیاش فرصت را غنیمت شمرده، جستن کرد و روى سینه حارث نشست و به خیال اینکه او هنوز کافر است به قتلش رسانید و سپس نزد رسول خدا (ص) آمده، جریان را به اطلاع آن جناب رسانید و چیزى نگذشت که آیه: «وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ أَنْ یَقْتُلَ
مُؤْمِناً إِلَّا خَطَئًا…» نازل شد.‏[۳۲۷]»
زمان نزول سوره نساء که سوره های مدنی است این روایت را تأیید می کند.
۸ . شناخت زمان نزول دلیل دیگر بر عدم تحریف قرآن
گاهی در روایاتی که در ذکر مدنی یا مکی بودن سوره ای موجود است مشاهده می گردد که به روز و شب نزول هم اشاره کرده اند مانند: سوره حج که نقل شده دو آیه اول آن به هنگام شب نازل شده است[۳۲۸]. و حتی در بعضی به سرمای زمستان مانند: سوره احزاب/ ۹[۳۲۹] و یا شدت گرمای تابستان هم اشاره شده است مانند: توبه/۸۱[۳۳۰]. اشاره به این مسائل جزئی در روایت نماینگر این است که راویان برای آن ارزش دینی بسیاری قائلند و بر همین اساس، احساس مسئولیت می کنند تا با کمال امانت و دقت، تصویر واقعی از نزول آیات را بدون کم و زیاد ترسیم نمایند. دقت نظر آنها در بیان زمان نزول آیات و سوره ها ثابت می کند که عنایت و اهتمام آنها در حفظ قرآن کریم شدیدتر بوده است. و به ما اطمینان خاطر می دهد که این وحی آسمانی، سالم و بدون هر گونه تحریف و تغییری به
دست ما رسیده است[۳۳۱].
۹٫ تأکید بر اعجاز قرآن کریم از نظر اخبار و حوادث غیبی
با شناخت زمان نزول بر وجهی از اعجاز قرآن (اعجاز از نظر اخبار و حوادث غیبی) پی‌خواهیم برد:
از مصادیق اخبار غیبی وجود آیاتی است که از حوادث زمان نزول قرآن خبر می دهد و از
بسیاری از طرح و توطئه ها پرده بر می دارد. زمان نزول آیات و سوره ها، قرینه ای است در خور توجه بر آگاهی یافتن از اخبار غیبی، یکی از وجوه اعجاز قرآن که مورد توجه دانشمندان اسلامی قرار گرفته است. مانند:
توبه/ ۱۰۷: «وَ الَّذِینَ اتَّخَذُواْ مَسْجِدًا ضِرَارًا وَ کُفْرًا وَ تَفْرِیقَا بَینْ‏َ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِرْصَادًا لِّمَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ مِن قَبْلُ وَ لَیَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا الْحُسْنىَ‏ وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکَاذِبُون‏»
«و [گروهى از منافقانند] آنان که مسجدى گرفتند- ساختند- براى گزندرساندن و کفر ورزیدن و جدایى افکندن میان مؤمنان و ساختن کمینگاهى براى کسانى که با خدا و پیامبر او از پیش در جنگ بودند، و هر آینه سوگند مى‏خورند که ما جز نیکى نخواستیم و خدا گواهى مى‏دهد که آنان دروغگویند»
زمان نزول آیه سال نهم هجری است[۳۳۲]. پیامبر(ص) طبق وعده ای که داده بودند، قرار بود بعد از جنگ تبوک در مسجد مورد نظر نماز بخوانند. با نزول این آیه گزارشی از بنای مسجد در خصوص نیت سازندگان آن به پیامبر (ص) رسید. زمان نزول آیه بیان می کند فعالیت منافقان همچنان ادامه داشته است و قرآن کریم هم مدام دسیسه های آنان را از
بین می برد.
از دیگر پیش گویی ها، اخبار غیبی است که در سوره فتح آمده است. در این سوره قبل از آنکه مسأله حرکت پیامبر(ص) از مدینه به سوی مکه پیش بیاید، این آیه نازل شده است:
فتح/۱۱: «سَیَقُولُ لَکَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرَابِ شَغَلَتْنَا أَمْوَالُنَا وَ أَهْلُونَا فَاسْتَغْفِرْ لَنَا یَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِم مَّا لَیْسَ فىِ قُلُوبِهِمْ…»
«واپس‏ماندگان [از جنگ‏]، از بادیه‏نشینان، خواهند گفت: مالها و زنان و فرزندانمان ما را سرگرم داشتند- گرفتار آنها بودیم و از جنگ باز ماندیم- پس براى ما آمرزش بخواه. به زبانهاشان چیزى مى‏گویند که در دلهاشان نیست‏…»
و پیش از آنکه غنیمتی به دست آید آیه فتح/۱۵نازل شده است: «سَیَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انطَلَقْتُمْ إِلَى مَغَانِمَ لِتَأْخُذُوهَا ذَرُونَا نَتَّبِعْکُمْ یُرِیدُونَ أَن یُبَدِّلُواْ کلََامَ اللَّهِ …»
«واپس‏ماندگان، چون به سوى غنیمتها بروید تا آنها را بگیرید- در جنگ خیبر-، خواهند گفت: بگذارید تا از پى شما بیاییم. مى‏خواهند سخن خداى را دگرگون سازند…»
و آیات دیگری که در این سوره است[۳۳۳].
۱۰. دستیابی صحیح به سیره نبوی
پیامبر اسلام(ص) خاتم پیامبران[۳۳۴] و اسوه ای نیکوست برای انسانها[۳۳۵] که خداوند بعثتش را منتی برمؤمنین شمرده است[۳۳۶]. چنانچه به دنبال بهترین برنامه برای سعادت بشر و شفای بیماری های روحی و نیز کارآمدترین و جامع ترین برنامه تبلیغی هستیم، تنها راه، تمسک به اخلاق نبوی و نظام تبلیغی رسول اکرم(ص) است.
به طور قطع، قرآن مرجع اصلی برای شناخت سیره پیامبر اعظم(ص)[۳۳۷] و مهم ترین منبع قطعی تاریخ در بررسی برخی حوادث دوران حیات اسلام در زمان این بزرگوار محسوب می شود.
واضح است که با شناخت زمان نزول آیات و رویدادهای پیش آمده در طول نزول قرآن،
روش رویاروئی رسول ا…(ص) با مسائل روز به طور دقیق بدست می آید. بسیاری از این حوادث در قرآن به طور مستقیم و یا غیر مستقیم مطرح شده است که مورخ و مفسر می‌تواند با بهره گرفتن از آیات به تحلیل موضوع های تاریخی بپردازد. حتی می توان با عرضه داشتن اخبار و روایات تاریخی بر قرآن، میزان صدق و کذب اخبار تاریخی را بدست آورد و آنچه را که خلاف قرآن است دور بریزیم[۳۳۸]. این راهی مطمئن است برای راه نیافتن تحریف در تحقیق های تاریخی[۳۳۹]. علامه طباطبائی در اهمیت موضوع می فرماید: «البته در فن تفسیر و بحثهاى مربوط به دعوت نبویه و سیر روحى و سیاسى و اجتماعى دعوت در زمان رسول خدا (ص) و تحلیل سیره شریفه آن جناب، دانستن اینکه کدام سوره مکى و کدام مدنى است و تقدیم و تاخیر نزول آیات، دخالت بسیارى دارد[۳۴۰].»
در این میان هجرت مبارک پیامبر(ص) از اهمیت ویژه ای برخوردار است. هجرت حضرت میان دو دوره دعوت اسلام قراردارد. یکی: مرحله کوشش و پیکار درون جامعه ای با کافرانی که بر همه اوضاع سیاسی و اجتماعی و فرهنگی مسلط بودند و دیگری مرحله فعالیت در قالب حکومت اسلامی است[۳۴۱]. برای نمونه به سوره برائت که از سوره های مدنی است، توجه فرمایید:
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
توبه/۱۲۸: « لَقَدْ جَاءَکُمْ رَسُولٌ مِّنْ أَنفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَءُوفٌ رَّحِیم»‏
«هر آینه شما را پیامبرى از خودتان آمد که به رنج افتادنتان بر او گران و دشوار است به [هدایت‏] شما دلبسته است، و به مؤمنان دلسوز و مهربان است.»
این آیه اشاره به رابطه پیامبر(ص) با مردم در زمانی که حکومت اسلامی تشکیل شده و مسلمانان دارای قدرت بودند، دارد. گویی روح جامعه در پیامبر(ص) ظاهر شده است. به همین دلیل تمام درد های مردم را می داند؛ از مشکلات آنان آگاه است و به شدت از رنج‌ها و ناراحتی های مردم رنج می برد. او به هر خیر و سعادت برای مردم عشق می ورزد[۳۴۲]. سیره این بزرگوار در طول رسالت در هر زمانی چنین بود. درباره ایشان نازل شده است: «وَ إِنَّکَ لَعَلى‏ خُلُقٍ عَظیم[۳۴۳]‏»
«و هر آینه تویى بر خویى بس بزرگ.».
سزاوار است به رسولی با چنین ویژگیهایی نزدیک شده و انس بگیریم و هر خیرخواهی که فرموده است را به کار بندیم[۳۴۴].
نمونه ی دیگر، احزاب/۲۸:
« یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ ‏ُّ قُل لِّأَزْوَاجِکَ إِن کُنتُنَّ تُرِدْنَ الْحَیَاهَ الدُّنْیَا وَ زِینَتَهَا فَتَعَالَیْنَ أُمَتِّعْکُنَّ وَ أُسَرِّحْکُنَّ سَرَاحًا جَمِیلا»
«اى پیامبر، زنان خود را بگو: اگر زندگانى دنیا و زیور و آرایش آن مى‏خواهید، پس بیایید تا شما را برخوردارى دهم و به روشى نیکو رهاتان سازم‏»
این سوره مدنی و در زمانی نازل شد که غنائمی نصیب مسلمان‌ها شده بود. در این موقع بعضی از خانواده حضرت که از زندگی مادی خود راضی نبودند، به ایشان پیشنهاد دادند در زندگی آنها توسعه دهد. حضرت به فرمان خداوند با قاطعیت تمام با این مسأله برخورد کردند و وضع خود را (در صورتی که بخواهند همسر او باقی بمانند) برای آنها
روشن ساختند. آنان باید بدانند به خاطر افتخاری که نصیبشان شده باید سختی هایی را تحمل کند و نباید در شرایطی که هنوز گروهی از مهاجران بی خانمان بودند چنین توقعاتی داشته باشند[۳۴۵].
آشنایی با سیره پیامبر (ص) در زمان های مختلف از دعوت و زندگی خصوصی ایشان و روش برخورد ایشان با جامعه و خانواده می تواند یاریگر ما در تأسی از این بزرگوار باشد. ‏
شناخت تاریخ نزول سوره ها و آیات قرآن، دقیق ترین ملاک تشخیص اشاره ها و تصریحات آیات به حوادث و رویدادهای زمانمند عهد رسول ا… (ص) است[۳۴۶]. مانند آیه حجر/۹۴ که بیانگر دعوت علنی رسول ا… (ص) به اسلام است[۳۴۷]:
« فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِین‏»
«پس آنچه را بدان فرمان یافتى آشکار کن و از مشرکان روى بگردان.»
جلال الدین فارسی در این باره می نویسد:
«قرآن چون به ترتیب زمانی نزول مرتب شود یگانه تاریخ اصیل و صحیح دوره رسالت است…. مهم ترین حوادث عصر رسالت را که نزول سوره ها و مجموعه های آیات است بیان می دارد؛ آنچه را به نام حدیث از پیامبر(ص) نقل گشته و جزئی از تاریخ حیات وی است ارزیابی و رد و قبول می کند. سیره حضرتش را و تاریخ امت را در مرحله تکوین و
رشد و قوامش می نگارد و آنچه را که در وقایع و اعمال آن دوره گفته و نوشته اند بر محک خویش می آزماید. نگاشتن سیره رسول خدا بی استناد به قرآن، بی حرمتی به پیامبر و حقیقت، و فاحشترین جنایت است…[۳۴۸]»
چنین است روایات سیره نبوی مرتبط با آیات قرآن که می تواند در تاریخ گذاری آیات و سوره ها مورد استناد قرار گیرد. اگر چه این روایات در واقع همان روایات اسباب نزول هستند[۳۴۹]. این تأثیر و تأثری است که در بین قراین مشاهده می شود و ارتباطی با دور و تسلسل ندارد[۳۵۰].
۱۱. آگاهی بر مراحل تاریخ تشریع آیات و روش قرآن در دعوت
قرآن کریم، طرح جامع عملیات دگرگون سازی انسانهاست، دگرگونی فراگیر و همه جانبه‌در جان و خرد آنها. هدف اساسی آن بنای یک تمدن اسلامی است[۳۵۱]. با توجه به وسعت معارف و قوانین اسلام و نیز در نظر گرفتن اینکه در ایام نزول قرآن، ظلمت فساد و ظلم تا چه حد رسیده بوده است، هیچ تردیدی باقی نمی ماند که ممکن نبوده اسلام یکباره شرک و فساد را از دنیا ریشه کن سازد. حکمت اقتضا می کرد تکلیف به طور آسان بر بشر عرضه شود تا مردم به خوبی و با حسن قبول با آن مواجه شوند. چنانچه احکام و قوانین اعتقادی، اخلاقی، معاملات و… یک دفعه بر مردم بیان می شد، به طور یقین فهم مردم کشش آن را نداشت تا چه برسد به اینکه آن را پذیرفته و آن را بر قلب و اراده و اعضاء خود حاکم سازند. دشواری جایگزین نمودن اعمال حقه بیشتر از اعتقادات است. برای اینکه بشر به اعمالش عادت کرده است و در تعارض بین عقاید و اعمالش ـ اگر اعمالش مطابق با شهوات باشد ـ عمل را مقدم بر عقاید می دارد. به همین دلیل عقاید در دعوت اسلامی یک جا پیشنهاد شده ولی عمل نمودن قوانین و شریعت، در طول نزول قرآن کریم و به تدریج، یکی یکی بیان شده است[۳۵۲]. همچنین در هر برهه ای، مدعوین فرق می کردند[۳۵۳]؛ زمانی مخاطبان قرآن اهل مکه، مسلمان و مشرکین بودند و زمانی بعد مخاطب، مؤمنان اهل مدینه و منافقین و اهل کتاب می باشند با عقیده و رابطه ای از هم مجزا[۳۵۴]. واضح است با اختلاف اعتقاد مردم و همینطور روابطی که با هم دارند روش و اسلوب سخن هم مختلف خواهد بود. گاه عمل زشتی در جامعه ای رواج یافته و به انجام آن هم عادت کرده بودند مانند شرب خمر. به راستی چگونه می توان این عادات را از سر مردم انداخت بطوریکه دیگر سراغش نروند؟ یا برای اینکه مردم را به انجام کار نیک تشویق نمود چه مراحل زمانی باید طی شود تا علاوه بر اینکه آن را انجام بدهند آرزوی رسیدن به آن را هم داشته باشند؟ مانند جهاد در راه خدا. مسلم است نیاز به زمان و گذراندن مراحل خاصی دارد. خود قرآن[۳۵۵] بیان می دارد نزول تدریجی به منظور تربیت امت و ورزیده کردن آنها برای پذیرش رسالت و نیز ثابت گردانیدن پیامبر در مواضع خود
و تأیید و تقویت پایگاه ایشان بوده است.

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت abisho.ir مراجعه نمایید.