۲-۲-۲ شرایط اصلاحات یارانه‌ای
تجربه نشان داده است که برنامه‌های اصلاحی موفق در زمینه یارانه‌ها باید عموماً دارای شرایط زیر باشند:
الف) هدف‌گذاری صحیح: یارانه‌ها باید دقیقاً به دست آن دسته از افرادی برسد که هدف ما هستند و در ارائه آن نباید اهداف ما باهم تداخل پیدا کنند.
ب) کارا باشند: یارانه‌ها نباید به گونه‌ای باشند که باعث تخریب و تضعیف انگیزه تولیدکنندگان بشوند و یا سبب شوند که تا مصرف‌کنندگان به طور ناکارآمد مصرف کنند. همچنین باید انحرافات بازار را به حداقل برسانند.
ج) اصولی باشند: برنامه‌های یارانه‌ای و یارانه دهی باید از طریق تجزیه و تحلیل‌های هزینه- منفعت مورد تأیید قرار بگیرند.
د) عملیاتی باشند: کل مبلغ یارانه باید از نظر مالی قابل استطاعت باشد (برای دولت) و مدیریت یک پروژه یارانه‌ای باید از جهت مالی منطقی و توجیه‌پذیر باشد.

ه) شفاف باشد: اطلاعات مربوط به مقدار یارانه‌ای که دولت می‌پردازد و نیز اطلاعات مربوط به دریافت‌کنندگان یارانه‌ها باید روشن و واضح باشد.
و) زمان‌دار باشد: شرط محدودیت زمانی باید در طراحی پروژه‌های یارانه دهی اعمال شود تا مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان به طور کامل و غیرقابل‌کنترل به یارانه‌ها وابسته نشوند. (مورگان، ۲۰۰۸)
۲-۲-۳ اهداف اصلاحات یارانه‌ای:
اهدافی که به طور کلی از سوی دولت‌ها و اعطاکنندگان یارانه مورد پیگیری و اجرا بوده است عبارتند از:
الف) تقویت دولت‌ها در رابطه با نقش‌هایشان که از طریق ارتقا، بهبود و توسعه رفاه اجتماعی صورت می‌گیرد.
ب) نوسازی و ساخت زیرساخت‌ها در مؤسسات و سازمان‌ها بالأخص در مناطق محروم.
ج) ارتقاء یک نوآوری، فناوری، یک ارزیابی و یا یک ایدۀ سیاسی.
د) مراقبت و نگهداری از ساختارها و بخش‌های مختلف اقتصادی نظیر: کشاورزی، صنعت نساجی و طبقه کارگری.
ه) بهبود عملکرد بازار از طریق ارتقاء شفافیت، رقابت و ارتباطات.
و) دسترسی همه مردم به خدمات پایه‌ای مثل آموزش و پرورش، خدمات سلامت، امنیت و … . (ایگر و همکاران، ۲۰۰۷)
۲-۲-۴ روش‌های پرداخت یارانه:
۲-۲-۴-۱ نظام کالایی: هدف این نظام اطمینان از دسترسی خانوارها به حداقل نیاز مصرفی می‌باشد. دلیل بالاتر بودن میل به مصرف در این نظام نسبت به نظام نقدی، آن است که این نظام دارای اثرات مثبت بیشتری بوده و احتمال اصابت آن به هدف خاص (رفع کمبود یک ماده غذایی خاص) نیز بیشتر می‌باشد.
۲-۲-۴-۲ نظام کالابرگی: استفاده از نظام کالابرگی یکی دیگر از روش‌های پرداخت یارانه است. در اغلب موارد، کالابرگ‌ها دارای ارزش پولی مشخصی بوده و با بهره گرفتن از آن می‌توان کالاهای معینی را خریداری نمود. استفاده از این روش، بین کشورهای در حال توسعه واقع در آمریکای لاتین (جاماییکا، ونزوئلا، هندوراس و مکزیک) و میان کشورهای در حال توسعه آسیایی و آفریقایی کشورهایی نظیر ایران، مصر و هندوستان برای کالاهای مصرفی یا غذایی مرسوم است.
۲-۲-۴-۳ نظام قیمتی عمومی: این روش از طریق کاهش قیمت مواد غذایی در بیشتر کشورهای در حال توسعه به ویژه آمریکای لاتین در دهه ۱۹۹۰ مورد استفاده قرار گرفته است. بخش عمده یارانه به کالاهایی اختصاص می‌یابد که سهم بیشتری در سبد مصرفی خانوارهای نیازمند دارند. هرچند دامنه شمول این نوع یارانه کلیه اقشار جامعه است. با بهره گرفتن از کشش‌های قیمتی و درآمدی می‌توان نوع کالاها را به گونه‌ای تعیین کرد که یارانه به (گروه‌های هدف) اصابت نماید.
۲-۲-۴-۴ نظام نقدی: در این نظام، یارانه به دو صورت یارانه مستقیم و غیرمستقیم (مشروط) پرداخت می‌شود. یارانه نقدی مستقیم به تدارک کمک در قالب (پول نقد) به فقرا و کسانی که در معرض خطر احتمالی بوده و در صورت فقدان پرداخت‌ها دچار فقر و تنگدستی خواهند شد، اطلاق می‌شود. یارانه نقدی غیرمستقیم به صورت مشروط در اختیار افراد قرار گرفته و افراد تحت پوشش موظف‌اند مبلغ مذکور را صرف سرمایه‌گذاری در زمینه‌هایی چون سرمایه انسانی نظیر حضور فرزندان در مدارس و یا استفاده منظم از خدمات بهداشتی پیش‌گیرنده نمایند. (شفیعی و همکاران ، ۱۳۸۷)
۲-۲-۵ یارانه‌ها و انواع آن:
دسته‌بندی‌های متعدد و تعاریف گوناگون از یارانه وجود دارد که در ادامه جهت آشنایی بیشتر به چند نمونه از این دسته‌بندی‌ها و تعاریف اشاره خواهد شد.
از نظر دسته‌بندی در حساب‌های مالی، یارانه در دو دسته مستقیم و غیرمستقیم طبقه‌بندی می‌شود.
۲-۲-۵-۱ یارانه مستقیم:
یارانه مستقیم مقدار هزینه‌هایی است که دولت به طور کلی برای حفظ منافع اقشار با درآمد پایین جامعه برای خرید کالاها و خدمات می‌پردازد. این نوع هزینه کرد عمدتاً دریافت‌کنندگان کاملاً مشخص و برخوردار از شخصیت حقوقی دارد؛ مؤسسات و شرکت‌های تولیدکننده و ارائه‌دهنده کالاها و خدمات زیربنایی که تولید و ارائه خدمتشان در جهت منافع عمومی، سبب زیان مالی آن‌ها می‌شود، از این دسته‌اند. همانند شرکت‌های تولیدکننده آب و برق و شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات حمل‌ونقل عمومی. یارانه مستقیم خود به دو نوع یارانه تولیدی و یارانه مصرفی تقسیم می‌شود.
۲-۲-۵-۲ یارانه غیرمستقیم:
یارانه غیرمستقیم یارانه‌ای است که بابت ثابت یا پایین نگاه‌داشتن قیمت مصرف‌کننده یا تضمین قیمت تولیدکننده اختصاص می‌یابد. این نوع یارانه جنبه کالایی دارد و گیرندگان آن متعدد هستند.
همچنین یارانه‌ها از منظر مرحله‌ای که کالا و خدمت مشمول یارانه می‌شود به سه دسته تقسیم می‌شوند: یارانه تولیدی، یارانه مصرفی و یارانه خدماتی.
تعریف یارانه تولیدی: یارانه تولیدی به هر نوع مداخله دولت در اقتصاد که منجر به کاهش هزینه‌های تولید برای تولیدکننده و یا افزایش قیمت دریافتی توسط تولیدکننده گردد، گفته می‌شود. به عنوان مثال، کمک‌های دولت به صنایع و کشاورزان از این دسته است.
تعریف یارانه مصرفی: یارانه مصرفی هم مانند یارانه تولیدی، به هر نوع تأثیر دولت که باعث شود مصرف‌کننده قیمتی کمتر از قیمت بازار را پرداخت نماید اطلاق می‌شود.
تعریف یارانه خدماتی: یارانه خدماتی عبارت است از برخی کمک‌های دولت به مؤسسات و شرکت‌های خدمات عمومی که خدمات خود را با قیمتی کمتر از هزینه تمام‌شده به مصرف- کنندگان عرضه می‌نمایند. به بیان دیگر، یارانه خدماتی یارانه‌ای است که دولت به منظور کاهش برخی از هزینه‌های خدماتی برای مصرف‌کنندگان، به پاره‌ای از خدمات عمومی پرداخت می‌کند. این قبیل خدمات بیشتر در برگیرنده خدمات عمومی شهری است. (روابط عمومی وزارت امور اقتصاد و دارایی، ۱۳۸۸)
همچنین با توجه به گستردگی موارد پرداخت و منابع و مصارف آن، یارانه‌ها می‌توانند به اشکال گوناگون دیگری نیز طبقه‌بندی می‌شوند:
بر اساس حساب‌های ملی شامل: یارانه مستقیم و یارانه غیرمستقیم،
بر اساس انعکاس هزینه‌های آن در حساب‌های ملی شامل یارانه پنهان و یارانه آشکار،
بر اساس موضوع مورد کمک شامل: کود، بذر، سم، شکر، روغن، گندم و غیره،
بر اساس مرحله‌ای که کالا یا خدمت مشمول دریافت آن می‌شود شامل: یارانه تولیدی، مصرفی، توزیعی، صادراتی، وارداتی و خدماتی می‌باشند. (یزدانی و همکاران ، ۱۳۸۹)
همچنین بر اساس اهداف دولت‌ها می‌توان یارانه‌ها را به گروه‌های زیر تقسیم‌بندی کرد:
اقتصادی: با هدف کاهش هزینه‌های تولید یا حمایت از مصرف‌کنندگان کالا و خدمت خاص.
اجتماعی: با هدف یارانه‌های مستقیم برای پیشگیری از بروز خسارت‌های احتمالی از جمله زمینه‌های سلامت، آموزش، تربیت بدنی.
فرهنگی: با هدف حمایت از بخش فرهنگ و هنر.
توسعه‌ای: با هدف تقویت زیربناهای اقتصادی و اجتماعی، کمک به ایجاد مؤسسات تحقیقاتی و انتقال علوم و تکنولوژی، کمک به تحصیل دانشجویان داخل و خارج از کشور به منظور تقویت سرمایه انسانی. (وثوق مقدم و همکاران ، ۱۳۹۰)
و بالأخره از این نظر که چگونه در جامعه توزیع می‌شوند به سه گروه یارانه باز (مثل یارانه بنزین قبل از سهمیه‌بندی که بدون محدودیت، به میزان متفاوت و بسته به اینکه که هر کس چه مقدار مصرف کند در اختیار همه قرار می‌گرفت)، یارانه سرانه (مثل یارانه کالاهای کالابرگی که به شکل محدود و مشخص و به طور مساوی و برابر در میان همه افراد جامعه توزیع می‌شود) و یارانه هدفمند (مثل یارانه به شکل بن‌ها و کالابرگ‌هایی که به گروه‌های مشخصی از افراد جامعه مانند کارگران، کارمندان، از کارافتادگان و مستمری‌بگیران پرداخت می‌شود) تقسیم می‌شود. (روابط عمومی وزارت امور اقتصاد و دارایی، ۱۳۸۸)
۲-۲-۶ روش‌های هدفمند سازی یارانه‌ها:
روش‌های متعددی برای هدفمند سازی یارانه ذکر شده است و نمی‌توان یک روش را به طور کلی به عنوان بهترین روش برگزید. پژوهشگران مختلف روش‌های گوناگونی را در هدفمند سازی مطرح کرده‌اند. گروش سه روش اصلی: ارزیابی فردی، هدفمند سازی گروهی یا جغرافیایی و خود هدفمند سازی را ذکر کرده است. گلوو و وان درگاگ بین دو شیوه هدفمند سازی تفکیک قائل شده‌اند. بر این اساس هدفمندسازی خصوصیتی و هدفمندسازی مستقیم و بر مبنای ارزیابی مستقیم از فرد یا خانوار را مطرح نموده‌اند. بانک جهانی در دسته‌بندی خود چهار روش را بیان کرده است که عبارتند از: هدفمندسازی فردی، هدفمندسازی گروهی، هدفمندسازی بر حسب نوع خدمت و خود هدفمندسازی که به اختصار هر یک را توضیح داده است.
۲-۲-۶-۱ هدفمندسازی بر مبنای ارزیابی فردی: استحقاق فرد برای دریافت خدمات از طریق ارزیابی خصوصیات فردی مثل درآمد، رفتار، وضعیت تغذیه، سن، وضعیت سلامت یا معیارهای دیگر قابل تعیین است. جمعیت هدفی که به این صورت مشخص می‌شوند می‌توانند یارانه‌های سلامت یا احیاناً مراقبت‌های رایگان سلامت را دریافت کنند. معمولاً در این شرایط سایر افراد برای دریافت خدمات مشابه باید هزینه واقعی آن را پرداخت کنند. در برخی شرایط نیز افراد را در این روش به صورت پلکانی طبقه‌بندی می‌کنند به نحوی که گروه هدف خدمات رایگان دریافت می‌کنند و گروه‌های دیگر با افزایش توان خرید، هزینه‌های بالاتری را می‌پردازند.
۲-۲-۶-۲ هدفمندسازی بر اساس خصوصیات گروهی: ارزیابی خصوصیات فردی معمولاً کاری مشکل است و در عمل چندان کارایی ندارد. اگر مشخص باشد از لحاظ اقتصادی اکثریت ساکنین یک منطقه جغرافیایی گروه هدف برای دریافت یارانه محسوب می‌شوند؛ در این شرایط ارائه یارانه به همه ساکنین منطقه کارایی بسیار بیشتری خواهد داشت تا اینکه بخواهیم با هزینه اجرایی بالا به ارزیابی خصوصیات فردی هر یک از افراد بپردازیم و گروه غیر هدف را که مستحق دریافت مزایا نیستند مشخص نماییم. در این موارد معمولاً یارانه در سطح گروه ارائه می‌شود. مثال واضح در این مورد ارائه خدمات رایگان سلامت در روستاهای محروم است.
۲-۲-۶-۳ خود هدفمندسازی: در خود هدفمندسازی دولت سعی در تعیین استفاده‌ کنندگان از خدمات یارانه‌ای سلامت نمی‌کند. در واقع این افراد خود این خدمات را انتخاب می‌کنند. در این حالت خدمات به گونه‌ای ارائه می‌شوند که افراد گروه هدف به دلخواه خود مراجعه می‌کنند و خدمات مورد نیاز را تقاضا می‌کنند در حالی که افراد دیگر خدمات غیر یارانه‌ای را از محل‌های دیگر دریافت می‌کنند.
۲-۲-۶-۴ هدفمندسازی بر حسب نوع خدمت: در این روش خدماتی یارانه‌ای ارائه می‌شوند که گروه هدف یا فقرا نسبت به دریافت آن‌ها انگیزه‌ای ندارند. خدمات پیش از زایمان و ارائه مکمل‌های غذایی نمونه‌ای از این خدمات هستند. این شیوه هدفمندسازی ایده اصلی در عرضه بسته پایه خدمات سلامت در کشورهای در حال توسعه است. نابرابری بین فقرا و غیر فقرا، بهتر عمل می‌کند؛ چرا که در صورت هدفمند شدن یارانه‌ها، غیر فقرا در این حالت، هیچ مزیت و سود رایگان دریافت نمی‌کنند یا به مقدار اندکی دریافت می‌کنند. (مسعودی اصل و همکاران ، ۱۳۸۵)
۲-۲-۷ حامل‌های انرژی و بیمارستان:
حامل‌های انرژی نقش مهمی در توسعه و رشد اقتصادی هر کشوری ایفا می‌کنند. از طرفی بحران کمبود انرژی کشورها را همواره با چالش‌های جدی مواجه کرده است. ضمن اینکه مسایل زیست‌محیطی و آلودگی‌های ناشی از مصرف بی‌رویه و غیراصولی، مشکلات موجود را مضاعف کرده است.
بیمارستان‌ها و مراکز درمانی از حیاتی‌ترین سازمان‌های هر جامعه‌ای به حساب می‌آیند، موقعیت استراتژیک آن‌ها در مقابله با حوادث بحرانی و نقش اساسی آن‌ها در افزایش سطح سلامت و رفاه بهداشتی کشور حساسیت موضوع را بیشتر کرده است. از طرفی با توجه به تعداد نسبتاً زیاد این مراکز و نیاز بالایی که به حامل‌های انرژی دارند و در عین حال ساعات طولانی کار (بسیاری از این مراکز به صورت شبانه‌روزی کار می‌کنند) باعث شده که ممیزی انرژی در مراکز درمانی اهمیت خاصی پیدا کند. (علوی، ۱۳۹۱) مهم‌ترین موارد مصرف حامل‌های انرژی را در بیمارستان عبارتند از: کنترل محیط، شامل گرمایش و سرمایش و تصفیه هوا، روشنایی، گرمایش آب، پخت و پز، نگهداری در یخچال و انجماد مواد غذایی، استریلیزاسیون، زباله‌سوزی، رخت‌شویی، لوازم اداری و تجهیزات بیمارستانی. (اسلامی، ۱۳۸۸)
از آنجایی که هزینه انرژی در بیمارستان‌ها حدود ۵ تا ۷ درصد بودجه را تشکیل می‌دهد و به بیانی دیگر نزدیک به ۱۰ درصد از سبد هزینه جاری بیمارستان‌ها صرف خرید حامل های انرژی می‌شود. بنابراین افزایش این حامل‌ها می‌تواند تأثیر قابل‌توجهی در هزینه بیمارستان‌ها و بخش سلامت داشته باشد. لذا کوشش در مهار کردن مصرف انرژی برای آن‌ها یک ضرورت است. (اسلامی، ۱۳۸۸) (جباروند و همکاران، ۱۳۹۰) چنین محاسباتی هشدار می‌دهد که وزارت بهداشت و مراکز بهداشتی و درمانی اعم از دولتی و خصوصی باید به طور جدی مدیریت مصرف و هزینه های انرژی را در دستور کار خود قرار دهند.