بررسی اهداف مقاطع مختلف تحصیلی بیانگر این است که تاکید بر کسب مهارتهای حرفهای در دوره کارشناسی، اداره انواع کتابخانهها و پژوهش در دوره کارشناسی ارشد و نیز آموزش، پژوهش و کمک به سازندگی رشته در دورهی دکتری تخصصی از جایگاهی قابل توجه می‌باشند. این نکته در تصویر ۲-۲ نشان داده شده است. انتظار می‌رود هر چه از قاعدهی هرم به سمت راس آن حرکت کنیم، تاکید بر پژوهش و سازندگی رشته بیشتر و تلاش برای انتقال این آموختهها به قاعده هرم بیشتر خواهد شد. البته همانطور که نمی‌توان اهداف این سهم قطع را از یکدیگر جدا دانست و آموختههای سطوح پایینتر تحصیلی در تجلی یافتن اهداف مقاطع بالاتر موثر است، جریان دستاوردهای حاصل از تحقق اهداف سطوح بالا به بخشهای زیرین هرم و تاثیر مداوم آن نیز ناگزیر است. بر این اساس هر چه فرایندها و به ویژه برنامههای آموزشی و محتوای آنها دقیق‌تر، عالمانهتر و هشیارانهتر تنظیم شوند، بالندگی اهداف در دوره های زمانی مختلف و در آینده امکان‌ پذیرتر و واقع بینانهتر خواهد بود (آخشیک، ۱۳۹۱، ص ۸ و۹).
انتظار می‌رود مقاطع تحصیلی رشته، ارتباط مستدلی با یکدیگر داشته باشند و درسهای ارائه شده در سطوح کارشناسی ارشد و دکتری همانطور که حیدری (۱۳۹۰، ص ۹۷ ) نیز اشاره می‌‌کند باید به صورت پایه، در دوره کارشناسی ارائه گردند و در دوره های بالاتر ابعاد تخصصی آنها مدنظر قرار گیرد، نه اینکه دانشجو در دوره های کارشناسی ارشد و دکتری با مفاهیم اولیه آشنا شود، درحالی که در گذشته فرصتی برای تأمل درباره آنها پیدا نکرده باشد.

تصویر۲-۲: اهداف مقاطع مختلف تحصیلی و برهمکنش آنها ( آخشیک، ۱۳۹۱)
ورودیهای رشته که در مقاطع مختلف تحصیلی با این اهداف مشخص و از پیش تعیین شده وارد سیستم آموزش علم اطلاعات و دانش شناسی می‌شوند، بیش از هر چیز نیازمند فرایندها و
بخشهایی هستند که آنها را متناسب با اهداف آموزشی مقطع مربوطه تغییر دهد. مهمترین قسمت بخشهای تغییر دهنده این سیستم، برنامههای درسی است که متناسب با هدف هر مقطع و با بهره‌ گیری از منابع (امکانات و تجهیزات مراکز آموزشی، منابع آموزشی، مدرسان) تدوین شده و
خروجی های سیستم آموزشی را شکل می‌دهند. بدیهی است توجه انحصاری به این بخشها بدون در نظر داشتن کیفیت ورودیها و نیز امکانات و منابع مورد نیاز نمی‌‌تواند خروجی های مطلوبی داشته باشد. همانطور که در تصویر۲-۳ نیز آمده است، فرایندهای سیستم آموزشی که بر مبنای اهداف این نظام تدوین شده‌اند. از منابع سهگانه پیش گفته تغذیه می‌کنند و مسلم است کمبود این منابع، بر فرایندها تأثیر گذار است.
پس از گذشت ۵ دهه از آغاز آموزش این رشته در ایران، بیش از۱۵۰۰ عنوان کتاب در این حوزه به انتشار درآمده است که به لحاظ کمّی،‌ رقم قابل ملاحظهای است و انتظار می‌رود کمک درخور توجهی در تأمین منابع آموزشی باشد، اما متأسفانه بررسی کیفی در این مقوله انجام نگرفته است تا مشخص شود میزان کارآمدی این انتشارات در ساختار آموزشی رشته تا چه اندازه است. وجود بیش از صد فارغ التحصیل مقطع دکتری در رشته علم اطلاعات و دانششناسی، بستر مناسبی در تغذیه آموزش عالی کشور فراهم نموده است. البته توانمندیهای این عده و نحوهی استفاده از تخصصشان در بعد آموزش، به طور علمی‌ مورد بررسی قرار نگرفته است بدیهی است کادر آموزشی باید توانمندی اداره برنامههای آموزشی را داشته باشند. همچنین وضعیت امکانات و تجهیزات موجود آموزشی نیز به طور دقیق مشخص نیست و بدون داشتن این اطلاعات قضاوت در مورد کارآیی فرایندهای آموزشی چندان دقیق نخواهد بود.

تصویر۲-۳: اجزاء سیستم آموزش رشته علم اطلاعات و دانش شناسی و تعامل آنها با یکدیگر (آخشیک، ۱۳۹۱)
در نهایت، خروجی ها عناصری هستند که به واسطه فعالیتهایی که در بخشهای تغییر دهنده در ورودیها انجام شده، آنها بر اساس اهداف سیستم آموزشی رشته شکل داده شده‌اند. آنچه به عنوان ورودی سیستم در نظر گرفته می‌‌شود، در پایان بایستی از سیستم خارج شوند. این خروجی ها، یا وارد مقاطع بالاتر تحصیلی می‌شوند یا اینکه به احتمال زیاد خود را برای ورود به بازار کاری آماده می‌سازند که متناسب با اهداف هر مقطع تحصیلی باشد بهطور منطقی، انتظار می‌رود هر چه به مقاطع بالاتر تحصیلی نزدیک می‌شویم از تعداد ورودیها کاسته شود و در عین حال عمق آموزه ها افزوده گردد (آخشیک، ۱۳۹۱، ص ۱۰)
رشته علم اطلاعات و دانششناسی بنا بر تقاضای اجتماعی به دنیا آمده است. بنابراین بازسازی مستمر آموزش برای پاسخگویی به رشد فناوری جدید و تقاضای اجتماعی را متعهد کرده است. در این موقعیت بسیار بیثبات، مجبوریم به آنچه بنیادی و آنچه موقتی است چنگ بزنیم از بنیادها است که میتوانیم علم اطلاعات و دانششناسی را باز هم رشد دهیم و پایه گذاری کنیم (ام یوشیدا، ۱۳۷۶، ص ۱۰). ازجمله این بنیادها نظریهی شایستگی اطلاعات و نظریهی کوانتومی اطلاعات است که با الهام از این نظریه ها و کمک گرفتن از سایر پژوهشهای پیشین قادر خواهیم بود تمام ابعاد یا به عبارتی تمام مؤلفه های تشکیل دهندهی رشته علم اطلاعات و دانششناسی را شناسایی کرده و آنها را برای طراحی و تدوین الگویی منسجم و کارآمد برای تعیین محتوای اطلاعاتی تمامی گرایشها و مقاطع تحصیلی این رشته استفاده کنیم.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
۲-۳٫ پیشینهی پژوهش در خارج و ایران
با مراجعه به متون مختلف حوزه علم اطلاعات و دانششناسی چنین برداشت میشود که در چند دههی اخیر مطالعاتی دربارهی وضعیت آموزش علم اطلاعات و دانششناسی در ایران و ضرورت بازنگری و هماهنگسازی محتوای رشته با نیازهای در حال تغییر جامعهی اطلاعاتی در کشور انجام گرفته است، و هر یک از پژوهشگران به بحث دربارهی تغییر و ضرورت بازنگری در برنامهی آموزشی علم اطلاعات و دانششناسی پرداختهاند. در برخی از این پژوهشها توجه به مهارتها و ویژگیهای مورد نیاز کتابداران و اطلاعرسانان با رویکردی نو – امّا نه تحت عنوان شایستگیهای کانونی- مورد مطالعه قرار گرفته است، با این وجود تاکنون پژوهش جامعی در زمینهی شایستگیهای مورد نیاز متخصصان اطلاعات و سنجش میزان تسلط آنها بر شایستگیهای مورد نظر انجام نگرفته است. از
آنجا که پژوهش حاضر قصد دارد مزیت آموزش مبتنی بر شایستگی کتابداران و متخصصان اطلاعات بیان کند لاجرم پیشینهها در دو دسته شایستگیهای مورد نیاز کتابداران و وضعیت آموزش شایستگیهای کانونی تخصصی کتابداران تقسیم بندی شدهاند در ادامه پس از بیان پیشینهی پژوهش در خارج از کشور، به شمهای از مطالعات صورت گرفته در حوزهی علم اطلاعات و دانششناسی در ایران پرداخته خواهد شد.
۲-۳-۱٫ پیشینهی پژوهشهای شایستگیهای مورد نیاز کتابداران در خارج
محمود[۵۷] (۲۰۰۱) در پژوهشی به بررسی مهارتهای مورد نیاز کتابداران دانشگاهی آینده پاکستان از نظر مدیران کتابخانه های سازمانها و مؤسسات عمومی و خصوصی پرداخت. در این پژوهش که به روش پیماشی انجام شد، علیرغم اختلاف نظرها کتابداران درباره هر یک از شایستگیها، همپوشانی قابل توجهی بین نظرات کتابداران بخش خصوصی و عمومی دیده شد. بر اساس اداراکات مدیران کتابخانهها، مهمترین مهارتهای مورد نیاز کتابداران آینده، توانایی آنها در استفاده از فناوری اطلاعات (همچون استفاده از پست الکترونیکی، اینترنت، اینترانت و چند رسانهایها) است. مهارتهای مورد نیاز برای تبدیل فعالیتهای فهرستنویسی، امانت، فراهمآوری، و نشریات ادواری از حالت دستی به خودکار در رده دوم اهمّیّت قرار داشت.
نتیجه تصویری درباره فناوری اطلاعات
میدلتون[۵۸] (۲۰۰۳) در پژوهشی با عنوان مهارتهای مورد انتظار از فارغالتحصیلان کتابداری به ارزیابی میزان تسلط فارغالتحصیلان دوره های مختلف علم اطلاعات و دانششناسی دانشگاه صنعتی کوینزلند[۵۹] بر مهارتهای مورد نیاز آنها پرداخت. در این پژوهش که به روش پیمایشی صورت گرفت، پس از بررسی مدارک موجود دربارهی دانش، مهارتها و شایستگیهای مورد نظر، ۱۶۹ مهارت در نه دستهی کلی طبقهبندی و بین اعضای جامعه توزیع شد. نتایج نشان دهندهی تسلط بالای فارغالتحصیلان در زمینهی ارائه “خدمات اطلاعاتی[۶۰]” و “ارتباطات[۶۱]” بود، به گونهای که از میان ۱۰ مهارتی که بیشترین امتیاز را کسب کردند ۷ مهارت در دستهی خدمات اطلاعاتی و ۳ مهارت در دستهی ارتباطات جای گرفت. هم چنین میزان تسلط کتابداران بر مهارتهای مرتبط با “نظامهای اطلاعاتی[۶۲]” و “به کارگیری فنون آمار استنباطی” که متعلق به حوزهی پژوهش است، بسیار ضعیف بود.
در حوزهی ژنتیک پذیرفته شده که هر شخص (صرف نظر از دوقلوهای همسان) الگوی دی.ان.ای[۶۳] منحصر به فردی دارد. این الگو که از دو رشته مارپیچ تشکیل شده، ویژگیها و
کیفیتهایی را مشخص میکند، که هر شخص نشان میدهد. پارتریج و هالم[۶۴] (۲۰۰۴)، با الهام از الگوی واتسون و کریک [۶۵] بر روی تصویری از مارپیچ مضاعف دی.ان.ای انسانی، الگوی دی.ان.ای متخصص اطلاعات را ارائه دادند. بر اساس این الگو، مارپیچ مضاعف یک متخصص اطلاعات از رشته های مکمل دانش تخصصی و شایستگیهای عمومی تشکیل میشود. پژوهشگران در گام بعدی با هدف شناسایی واحدهای سازندهی هر کدام از این رشته ها دست به مرور گستردهی متون موجود زدند. در گام بعدی جلساتی با حضور شرکت کنندگانی از بخشهای مختلف علم اطلاعات و دانششناسی برگزار شد. پس از بحث و گفتوگو به این نتیجه رسیدند که حوزهی دانش علمی و توانایی های عمومی کاملاً به هم پیوسته و مرتبط و برای موفقیت متخصصان علم اطلاعات و دانششناسی در قرن بیست و یکم ضروریاند. در پایان حاصل بحث و گفتوگوی شرکت کنندگان در قالب سیاههای از دانش تخصصی و توانایی های عمومی مورد نیاز متخصصان علم اطلاعات و دانششناسی ارائه شد.
جدول ۲-۲: دانش تخصصی و توانایی های عمومی مورد نیاز متخصص اطلاعات (پارتریج و هالم، ۲۰۰۴)

دانش تخصصی اطلاعات و جامعه، مسئولیت قانونی و اخلاقی، سازماندهی اطلاعات، خدمات اطلاعاتی، مدیریت و گسترش مجموعه، منابع اطلاعاتی و بازیابی، مدیریت اطلاعات، نظامهای اطلاعاتی برای متخصصان علم اطلاعات و دانششناسی، مدیریت محتوای وب، مهارتهای برنامه ریزی شغلی، مدیریت اسناد و آرشیو، پژوهش
توانایی های عمومی سواد اطلاعاتی، یادگیری مادامالعمر، کار گروهی، مسئولیت اجتماعی و اخلاقی، مدیریت پروژه، تفکر انتقادی، حل مسأله، تیز هوشی تجاری، خود مدیریتی

ماریون[۶۶] و دیگران (۲۰۰۵) در پژوهش خود که به روش تحلیل محتوا انجام دادند به بررسی انتظارات کارفرمایان از متخصصان اطلاعرسانی در ایالات متحده آمریکا و استرالیا پرداختند. آنان محتوای ۳۹۵ مورد آگهی استخدامی را در دو کشور مذکور مورد مطالعه قرار دادند و به این نتیجه رسیدند که مهارتهای بین فردی و ویژگیهای رفتاری به کرّات در آگهیهای استخدامی تکرار شدهاند و از اهمیت ویژهای برخوردارند. کارفرمایان در استرالیا و آمریکا از کارمندان میخواهند که در محیطهای متغیر، انعظافپذیر و قابلیت به روز شدن را داشته و به مجموعهای از مهارتهای مورد نیاز و مورد انتظار مجهز باشند.
کنان و دیگران [۶۷] (۲۰۰۶) در مجموعه پژوهشهایی که در سالهای ۱۹۷۴، ۱۹۸۴، ۱۹۹۴ و ۲۰۰۴ انجام دادند، به بررسی انتظارات متغیر کارفرمایان از متخصصان اطلاعات پرداختند. از نظر ایشان دورهی مذکور حامل تغییرات زیادی بوده که به واسطهی حضور روزافزون فناوریهای اطلاعات، تغییر در محیطهای کاری و انتظارات مراجعهکنندگان اتفاق افتاده است. آنان در بررسی آگهی استخدام متخصصان اطلاعرسانی، که از طرف کارفرمایان ارائه میشود به بیان وضعیت شغلی کتابدارن (تماموقت، پارهوقت، قراردادی و موقتی)، شایستگیها، تجربیات و مهارتهای مورد نیاز برای جذب آنان در خلال دوره های زمانی مذکور پرداختهاند. به باور آنان سیر این آگهیها نشان دهندهی حرکتی است که از سادگی آن در سال ۱۹۷۴ از خدمات مرجع شروع و به پیچیدگی و تخصصی شدن شان در سال ۲۰۰۴ به مهارتهای بین فردی و خصوصیات رفتاری ختم میشود. زیرا در سال ۱۹۷۴، خدمات فنی و مرجع به ترتیب با ۶۱ و ۶۴ درصد بیشترین انعکاس را در آگهیهای استخدامی داشتند در حالیکه مهارتهای بین فردی و ویژگیهای رفتاری بالاترین درصد را در سال ۲۰۰۴ به خود اختصاص دادند.
وارالاکشمی[۶۸] (۲۰۰۶) در مقالهای با عنوان “آموزش متخصصان کتابخانه و علم اطلاعات در قرن بیست و یکم: بررسی نیازها و انتظارات متخصصان و فارغالتحصیلان کتابخانه و علم اطلاعات هند”، عقاید متخصصان باتجربه و جوان علم اطلاعات و دانش شناسی راجع به درسهای علم اطلاعات و دانششناسی، توانایی هایشان در برآورده کردن نیازها و مسئولیتهای رو به افزایششان را بیان
میکند. این بررسی نشان میدهد که مهارتهای فناوری اطلاعات و ارتباطات باید در اولویت قرار گیرد و کارشناسان اطلاعات بر این باور بودند که برای اینکه بتوانند در دنیای جدید نقش بیافرینند، آموزش آنان باید مهارتهای فناوری[۶۹]، مدیریتی و مهارتهای نرمافزاری[۷۰] را در برگیرد؛ همچنانکه آموزش در کشورهای آمریکا و انگلستان سیر پیشرفتهای در دروس داشته و مواردی از جمله ابتکارات مدیریتی و فناوری نظامهای اطلاعاتی بین سازمانی، تفسیر اطلاعات، معماری اطلاعات، اطلاعات دیجیتالی، کتابخانه های دیجیتالی، فناوری اینترنت، استعمال و به کارگیری فناوری اینترنت، طراحی پایگاه اطلاعات مفهومی و ارزیابی محتوای پایگاه های اطلاعاتی را در برنامه خود جای داده است.
چان لین[۷۱] (۲۰۰۹) در بررسی خود با عنوان “تدوین پرسشنامهی شایستگی برای دانشجویان کارشناسی کتابخانه و علم اطلاعات در دانشگاه کاتولیک فیو-جن[۷۲]” ضمن اشاره به ضرورت کسب مهارتها و شایستگیهای جدید توسط متخصصان علم اطلاعات و دانششناسی به منظور سازگاری با فناوریهای جاری و پاسخگویی به نیازهای جامعهی امروزی، به تدوین چارچوبی برای ارزشیابی دانشجویان کارشناسی کتابخانه و علم اطلاعات این دانشگاه پرداخت. در این پژوهش ۳۱ مهارت در ۵ مقولهی اصلی جای گرفت، که از میان آنها “خدمات اطلاعاتی کتابخانه” با میانگین ۱۹۵/۳ بالاترین و “توسعهی نظامها” با میانگین ۴۱۲/۲ کمترین میزان شایستگی در بین دانشجویان را به خود اختصاص دادند. به منظور بررسی اینکه آیا بین سالهای تحصیلی دانشجویان و میزان شایستگی آنها رابطهای مثبت وجود دارد یا نه، از آزمون تی استفاده شد. اختلاف معنادار مقوله های “خدمات اطلاعاتی کتابخانه”، “سواد رسانهای[۷۳]“، “سواد شبکهای[۷۴]“، “توسعهی نظامها[۷۵]“، نشانگر مهارت بالاتر دانشجویان سالهای سوم و چهارم نسبت به دانشجویان سالهای اول و دوم بود. یافتهها نشان داد که هیچ تفاوتی در مهارت “سواد رایانهای[۷۶]” دانشجویان وجود ندارد، چرا که امروزه این مهارت جزء مهارتهای عمومی در علم اطلاعات و دانششناسی است.
جابر[۷۷] (۲۰۱۰) در مقالهای با عنوان “سنجش شایستگیهای متخصصان عمّانی اطلاعات از دیدگاه متخصصان” با در نظر گرفتن تغییرات وسیعی که در برنامههای آمادهسازی متخصصان اطلاعات در سراسر جهان رخ داده به بررسی شایستگیهای متخصصان عمانی بر اساس معیارهای انجمن کتابخانه های اختصاصی پرداخته است. به طور کلی تحلیل شایستگیهای متخصصان اطلاعات تحت بررسی، بیانگر نگرش مثبت آنها نسبت به شایستگیهای تخصصی مندرج در پرسشنامه بود. با این وجود، متخصصان بیشتر بر شایستگیهای مرتبط با مهارتهای فنی، دانش عمومی از فناوری، و شایستگیهای آگاهیرسانی جاری تأکید داشتند که ناشی از آموزش تخصصی پیشین آنها است. نسبت به شایستگیهای مرتبط با ابزارها و فنون جدید مدیریتی همچون کتابداری مبتنی بر شواهد، مذاکره، مشورت، شبکه های همکاری و سنجش رضایتمندی توجه کمتری شده بود و متخصصان چندان با آنها موافق نبودند.
انجمن کتابخانه های تحقیقاتی کانادا (CARL ) (2010) برای کتابدارن خود لیستی از شایستگیها را تعیین کرده است. در این گزارش که با نام صلاحیتهای اصلی کتابداران قرن ۲۱ CARL منتشر شده است شایستگی های مورد نیاز کتابداران را در ۷ گروه تقسیم بندی کرده است. که عبارتند از: دانشهای بنیادین، مهارتهای فردی، رهبری و مدیریت، توسعه مجموعه، سواد اطلاعاتی، تحقیقات و ابداعات حرفه، مهارتهای فناوری اطلاعات.
۲-۳-۱٫ پیشینهی پژوهشهای وضعیت آموزش شایستگیهای کانونی تخصصی کتابداران در خارج
در پژوهش ویچ[۷۸] (۱۹۹۴) تحت عنوان آموزش اقتصاد اطلاعات[۷۹] در مدارس کتابداری و اطلاعرسانی ایالات متحده آمریکا، تحلیل محتوایی شرح درس اقتصاد اطلاعات در برخی مدارس معتبر علوم کتابداری و اطلاعرسانی ایالات متحده آمریکا مد نظر بوده است. نتایج این پژوهش نشان میدهد که تنها ۶ مدرسه مشغول ارائه این درس بودهاند. این درحالی است که ۲۳ مدرسه این درس را از برنامه آموزشی خود حذف کردهاند.
عکس مرتبط با اقتصاد