۵-۵- ارزیابی کشت مخلوط
۵-۵-۱- نسبت برابری زمین (LER)
معیاری که اغلب جهت ارزیابی در موثر بودن کشت مخلوط مورد استفاده قرار می‌گیرد، نسبت برابری زمین می‌باشد. این معیار نسبت میزان زمین لازم برای تک کشتی‌ها را در مقایسه با کشت مخلوط توصیف می‌کند و عبارت از نسبت سطح زمینی است که لازم است تا با کشت گیاه به صورت تک کشتی، عملکردی مشابه یک هکتار کشت مخلوط بدست آید (جوانشیر و همکاران، ۱۳۷۹).

۵-۵-۱-۱- LER جزئی آفتابگردان
کانوپی لوبیا چشم بلبلی دارای حجم و ارتفاع بیشتری در مقایسه با کانوپی سویا می‌باشد، بنابراین در مقایسه با سویا رقیب قویتری در جذب نور و سایر منابع برای آفتابگردان بشمار می‌رود. بدین ترتیب چنین بنظر می‌رسد که افزایش جذب نور بوسیله کانوپی آفتابگردان موجب بهبود فتوسنتز و در نهایت افزایش عملکرد اقتصادی آفتابگردان می‌شود و LER جزئی آفتابگردان در شرایط مخلوط با سویا در مقایسه با لوبیا چشم بلبلی بزرگتر بود. تفاوت‌های مورفولوژیکی دو گیاه در کشت مخلوط و در نتیجه ایجاد اشکوب‌های مختلف و استفاده بهتر از منابع از جمله نور، مواد غذایی و عمق‌های مختلف خاک می‌تواند دلیل LER بزرگتر از یک باشد که نشان می‌دهد که در کشت مخلوط گیاهان مکمل هم بوده‌اند (جوانمرد، ۱۳۸۸؛ تمری، ۱۳۹۰).
۵-۵-۱-۲- LER جزئی سویا
ارزیابی کشت مخلوط سورگوم دانه‌ای و سویا نشان داد که مخلوط این دو گیاه در کلیه تیمارها موجب افزایش نسبت برابری زمین شده است و در این میان تراکم ۷/۶۶ بوته در متر مربع و نسبت اختلاط ۶۷: ۳۳ سویا / سورگوم باعث افزایش عملکرد تا ۳۰ درصد گردید (بهشتی، ۱۳۷۵).
۵-۵-۱-۳- LER جزئی لوبیا چشم بلبلی
وجود فضای بین بوته‌ای بیشتر روی ردیف کاشت و در نتیجه کاهش رقابت درون گونه‌ای سبب افزایش نسبت برابری زمین جزئی شده و در نتیجه منجر به افزایش عملکرد ذرت شد (رستمی و همکاران، ۱۳۸۸).
۵-۵-۱-۴- LER کل
واتیکی و همکاران (۱۹۹۳) گزارش کردند که جذب نور بیشتر در مخلوط، دلیلی برای افزایش عملکرد کل ماده خشک است که این امر به‌دلیل بالا بودن شاخص سطح برگ در این تیمار است. مظاهری (۱۳۶۴) با بهره گرفتن از روش جایگزینی، کشت مخلوط ذرت و لوبیا را در نسبت‌های ۷۵، ۵۰ و ۲۵% ذرت مطالعه کرد و اشاره کرد که نسبت برابری زمین برای همه تیمارها از یک بیشتر بود. نقش اختلافات مرفولوژیک در دستیابی به LER بالاتر توسط سلیم و همکاران (۲۰۰۳) در کشت مخلوط آفتابگردان و ماش و توسط دوا و همکاران (۲۰۰۵) در کشت مخلوط سیب زمینی و لوبیا سبز گزارش شد.
کشت مخلوط علوفه‌ای سورگوم و لوبیا چشم بلبلی، مزیت ۸۸ درصدی عملکرد نسبت به تک کشتی را نشان داد (احمد و همکاران، ۲۰۰۶). نسبت برابری زمین برای همه ترکیب‌های کشت مخلوط بیشتر از یک و بین ۴۵/۱ تا ۶۶/۱، یعنی ۶۴-۴۵% سطح زمین بیشتری در تک کشتی نیاز است تا عملکرد مشابه کشت مخلوط بدست آید (دهیما و همکاران، ۲۰۰۶).
ارزیابی کشت مخلوط سورگوم دانه‌ای و سویا نیز نشان داد که مخلوط این دو گیاه در کلیه تیمارها موجب افزایش نسبت برابری زمین تا ۳۰% شده است (بهشتی، ۱۳۷۵). یولاه و همکاران (۲۰۰۷) نیز این نسبت را در مخلوط ذرت با سویا ۶۲/۱ گزارش کردند. ماکادو و همکاران (۱۹۸۴) گزارش دادند که در کشت مخلوط لوبیا، ذرت و آفتابگردان، مقدار LER برای لوبیا و ذرت، ۲۵/۱ و برای آفتابگردان و ذرت، ۲۹/۱ بدست آمد.
۵-۵-۲- ضریب تهاجم (A)
در آزمایش‌هایی که به روش سری‌های جایگزین دو گونه با یکدیگر به صورت مخلوط کشت شده باشند، با تعیین ضریب تهاجم می‌توان گونه غالب و مغلوب را تشخیص داد. ضریب تهاجم، موفقیت نسبی دو گونه گیاهی در بهره‌برداری از منابع را تعیین می کند و معیاری در ارزیابی تداخل بین چند گونه گیاهی بشمار می‌رود (ردوسویچ و همکاران، ۲۰۰۵). علت استفاده از شاخص تهاجم این است که در واقع هیچ یک از شاخص‌های فوق به تنهایی نمی‌تواند معیار مناسبی جهت اندازه‌گیری توانایی دو گیاه در تیمارهای مختلف کشت مخلوط باشد.
۵-۵-۳- افت واقعی عملکرد (AYL)
شاخص افت واقعی عملکرد، میزان کاهش واقعی عملکرد هر یک از اجزای مخلوط را در مقایسه با کشت خالص مربوطه براساس نسبت‌های کشت مورد مطالعه نشان می‌دهد. مقادیر مثبت و منفی شاخص کاهش واقعی عملکرد می‌تواند سودمندی و یا عدم مزیت کشت مخلوط را نسبت به تک کشتی آن نشان دهد. این شاخص به نوعی افزایش و یا کاهش محصول هر یک از گیاهان را در مقایسه با محصول پیش‌بینی شده ارزیابی می‌کند و گیاهان غالب و مغلوب را در کشت مخلوط مشخص می‌سازد. همچنین از شاخص AYL جزئی می‌توان کاهش یا افزایش عملکرد را بدست آورد، در صورتی‌که LER جزئی مربوط به هر گونه چنین قابلیتی ندارد (بانیک و همکاران، ۲۰۰۶). این شاخص با علامت مثبت بیانگر سودمندی مخلوط به تک کشتی بر پایه عملکرد هر گیاه است (ایلماز و همکاران، ۲۰۰۸).
۵-۵-۳-۱- AYL جزئی آفتابگردان
یک روند افزایشی در مقدار این شاخص با کاهش سهم کاشت آفتابگردان در شرایط مخلوط با هر دو لگوم مشاهده شد. بالاترین (۲۹/۰) و پائین‌ترین (۰۰۱/۰-) مقدار ضریب افت واقعی عملکرد جزئی آفتابگردان به‌ترتیب در تک کشتی آفتابگردان در شرایط کنترل علف‌های هرز و تیمار ۱۰۰%+۵۰% (سویا+آفتابگردان) بدست آمد. دامنه تغییرات مقدار محاسبه شده این ضریب در الگوهای کشت مخلوط برابر ۶۵/۲۸ بود (شکل ۴-۳۵).
۵-۵-۳-۲- AYL جزئی لگوم
بالاترین مقدار (۵۴/۱) این شاخص در تیمار تک کشتی لوبیا چشم بلبلی در شرایط کنترل علف‌های هرز و پایین ترین مقدار (صفر) در تیمار تک کشتی سویا و لوبیا چشم بلبلی دیده شد. همچنین یک روند کاهشی با کاهش سهم کاشت سویا در شرایط مخلوط با آفتابگردان مشاهده شد. دامنه تغییرات مقدار محاسبه شده این ضریب در الگوهای کشت مخلوط برابر ۶۵/۲۸ بود (جدول ۴-۳۶).
۵-۵-۳-۳- AYL کل
مثبت بودن کلیه مقادیر AYL نشان‌دهنده سودمندی کشت مخلوط نسبت به تک کشتی است. شایگان و همکاران (۱۳۸۷) گزارش کردند که بالاترین میزان کاهش یا افزایش AYL (45/9) از تیمار افزایشی (۱۰۰% ذرت+۵/۱۲% ارزن) بدست آمد. زو و همکاران (۲۰۰۸) نیز در کشت مخلوط افزایشی ارزن علوفه‌ای و اسپرس اظهار داشتند که طی چهار سال متوالی کشت، هیچ یک از دو گونه در مخلوط افت عملکرد نشان ندادند.
۵-۵-۴- نسبت رقابتی (CR)
با بررسی شاخص رقابت اگرچه میزان اضافه محصول نشان داده نمی‌شود، ولی با اشاره به شدت رقابت بین دو گونه در تیمارهای مختلف مخلوط می‌توان نسبت به سودمندی مخلوط قضاوت کرد، زیرا تیمارهایی که با تولید LER بالا بعنوان تیمار برتر شناخته مى‌شوند، دارای کوچکترین مقادیر CR هستند. به بیان دیگر با ارزیابی این شاخص می‌توان صحت تصمیم‌گیری درباره تیمار برتر را مورد بازبینی قرار داد. مقادیر ۱< CR، بر عدم سودمندی مخلوط و شدید بودن رقابت اشاره دارد و مقادیر کمتر از یک، ترکیب‌های سودمند را معرفی می‌کند و اشاره دارد به اینکه ارزش کشت مخلوط بیش از کشت خالص است.

۵-۵-۴-۱- CR جزئی آفتابگردان
بالاترین مقدار نسبت رقابتی جزئی در کشت مخلوط (۹۱/۰) در الگوی ۱۰۰%+۵۰% (سویا+آفتابگردان) بدست آمد که البته با تیمار ۳۰٪ و ۴۰٪ این ترکیب در یک گروه آماری قرار گرفت. کمترین مقدار این شاخص در کشت مخلوط (۶۵/۰) در الگوی ۱۰۰%+۴۰% (لوبیا چشم بلبلی+آفتابگردان) بدست آمد که البته با تیمار ۲۰% و ۵۰٪ این ترکیب در یک گروه آماری قرار گرفت. در بررسی شاخص‌های رقابتی دو گونه در کشت مخلوط مشخص گردید که در هیچ یک از تیمارها ضریب رقابت برای گونه‌های مورد بررسی برابر یک نمی‌باشد که این امر بیانگر عدم برابری رقابت درون گونه‌ای با رقابت برون گونه‌ای بود (دهیما و همکاران، ۲۰۰۷).
۵-۵-۴-۲- CR جزئی لگوم
ضعف لوبیا در رقابت که سرعت رشد کم و قدرت سایه‌اندازی اندکی در ابتدای فصل رشد دارد و زیادی قدرت رقابتی ذرت که سرعت رشد سریع دارد و تفاوت نظام ریشه‌ای این گیاهان (نظام ریشه‌ای افشان و گسترده ذرت در مقابل نظام ریشه‌ای عمودی در لوبیا) ممکن است دلیل کاهش عملکرد بیولوژیکی لوبیا در کشت مخلوط آنها با ذرت باشد (اوفوری و استرن، ۱۹۸۷).
ایلماز و همکاران (۲۰۰۸) افزایش نسبت رقابت و غالبیت ذرت در تیمار ۵۰% ذرت+۵۰% ماش را عامل عدم افت عملکرد ذرت دانستند و افت واقعی عملکرد در حداکثر سهم ذرت (۱۰۰% ذرت+۵۰% ماش) را به‌دلیل کاهش نسبت رقابت و غالبیت گیاه مذکور گزارش نمودند. متقیان و همکاران (۱۳۹۲) نیز با بررسی نسبت رقابت در ترکیب‌های مختلف کشت اشاره نمودند که گیاه ریحان در مخلوط ۵۰% ریحان+۵۰% کنجد (۸۷/۰) و کنجد در ترکیب‌های ۲۵% ریحان+۷۵% کنجد (۷۵/۱) و ۷۵% ریحان+۲۵% کنجد (۷۶/۱) از حداکثر نسبت رقابت برخوردار بودند.
۵-۵-۵- سودمندی مخلوط (IA)
۵-۵-۵-۱- سودمندی مخلوط جزئی آفتابگردان
نتایج مقایسه میانگین نشان داد که بیشترین مقدار IA جزئی آفتابگردان (۲۱/۰) در تیمار تک کشتی آفتابگردان در شرایط کنترل تمام فصل علف‌های هرز و کمترین مقدار آن (۰۰۰۸/.-) در تیمار ۱۰۰%+۵۰% (آفتابگردان+لوبیا چشم بلبلی) بدست آمد. یک روند افزایشی در مقدار این شاخص با افزایش سهم کاشت سویا در شرایط مخلوط با آفتابگردان شاهد هستیم. همچنین IA جزئی آفتابگردان در شرایط کنترل علف‌های هرز نسبت به شرایط تداخل علف‌های هرز ۱۰۰٪ افزایش نشان داد (شکل ۴-۴۰).
۵-۵-۵-۲- IA جزئی لگوم
نتایج مقایسه میانگین نشان داد که بیشترین مقدار IA جزئی لگوم (۴۰/۰) در تیمار تک کشتی لوبیا چشم بلبلی در شرایط کنترل تمام فصل علف‌های هرز و کمترین مقدار آن (صفر) در تک کشتی دو تیمار لوبیا چشم بلبلی و سویا در شرایط تداخل علف‌های هرز مشاهده شد. یک روند کاهشی با کاهش سهم کاشت سویا در شرایط مخلوط با آفتابگردان مشاهده شد. همچنین IA جزئی لگوم در شرایط کنترل علف‌های هرز نسبت به شرایط تداخل علف‌های هرز ۱۰۰٪ افزایش نشان داد (شکل۴-۴۱).
۵-۵-۵-۳- IA کل
در زراعت‌های تک‌کشتی همواره مقادیر زیادی از نور در طول فصل رشد از میان کانوپی عبور کرده و تلف می‌شود که این تلفات در کشت مخلوط بعلت پوشش بیشتر سطح خاک، اختلاف ارتفاع گیاهان و موج‌دار شدن سطح کانوپی به حداقل می‌رسد (احمدی و همکاران، ۱۳۸۹). بر اساس نظریه فیزیولوژیست‌ها کشت مخلوط گونه‌های مختلف با توجه به وجود اختلافاتی نظیر اختلاف صفات مورفولوژیک و فیزیولوژیک از طریق جذب بیشتر تشعشع خورشیدی با توجه به نوع آرایش برگ‌ها موجب افزایش جذب نور و در نهایت افزایش عملکرد می‌شود (لی و همکاران، ۲۰۰۸).
احمدی و همکاران (۱۳۸۹) اشاره داشتند که بیشترین میزان سودمندی کشت مخلوط متعلق به تیمار افزایشی ۱۰۰:۱۵ که برابر ۴۱/۴ است که این امر احتمالاً ناشی از استفاده بهتر از منابع موجود مانند نور، آب و مواد غذایی در این تیمار بود. کمترین مقدار نیز متعلق به تیمار افزایشی ۱۰۰:۴۵ بود که احتمالاً ناشی از رقابت بیشتر این دو گیاه در این تیمار می‌باشد و در تیمارهای افزایشی هر چه بر تراکم بوته در واحد سطح افزوده شد، شاخص سودمندی کشت مخلوط کاهش یافت.
نتایج مشابهی در کشت مخلوط گندم و نخود مبنی بر سودمندی اقتصادی بالاتر کشت مخلوط نسبت به کشت خالص بهدست آمد (بانیک و همکاران، ۲۰۰۶). در پژوهشی دیگر بالاترین میزان سودمندی کشت مخلوط (معادل ۴۵/۵) در تیمار (۱۲٪ ارزن+۱۰۰٪ ذرت) بدست آمد که احتمالاً ناشی از استفاده بهتر از منابع موجود مانند نور، آب و مواد غذایی و غیره در این تیمار میباشد (شایگان و همکاران، ۱۳۸۷).
۵-۵-۶- ضریب نسبی تراکم (RCC)
برای تعیین میزان رقابت بین گیاهان و غالبیت نسبی یک گونه بر گونه دیگر در کشت مخلوط از شاخص ضریب نسبی تراکم استفاده گردید. این ضریب مشخص‌کننده میزان رقابت بین گیاهانی است که با بهره گرفتن از روش جایگزینی به صورت مخلوط کشت شده‌اند (گوش، ۲۰۰۴). ضریب ازدحام نسبی همانند ضریب تهاجم بیانگر یکسان نبودن رقابت درونگونهای با رقابت برونگونهای است. اگر ضریب نسبی تراکم برای هر دو گونه برابر واحد باشد در مخلوط حالت موازنه یا تعادل رقابت برقرار خواهد بود. در حالتی که ضریب نسبی تراکم برای هر گونه با واحد برابر نباشد گیاهی که ضریب آن بیشتر است گیاه غالب محسوب می شود. با بهره گرفتن از این معیار اگر ۱> RCC باشد میزان محصول بدست آمد ه از کشت مخلوط کمتر از کشت خالص است و اگر ۱ RCC > باشد کشت مخلوط سودمند خواهد بود (لیتورگیدیس و همکاران، ۲۰۱۱).
۵-۵-۶-۱- RCC جزئی آفتابگردان
لامعی هروانی (۱۳۹۱) اشاره کرد که مقادیر ضریب نسبی تراکم جو و تریتیکاله در تیمارهای مخلوط بیشتر از تک‌کشتی بوده که گویای این است که اثر رقابت درون و برون گونه‌ای برابر نبود. در تحقیقی دیگر در خصوص رقابت بین جو و یولاف وحشی گزارش شد که ضریب ازدحام نسبی جو و یولاف وحشی به‌ترتیب ۷/۲ و ۵/۰ بود که حاکی از آن است که جو رقیب قوی‌تری نسبت به یولاف وحشی است (موریشتا و همکاران، ۱۹۹۱).
۵-۵-۶-۲- RCC جزئی لگوم