۲٫ قهوه چیان قهوه خانه ها خصوصی
در دوره صفوی در دربار پادشاهان کسانی به نام “قهوه ‏چی باشی“ آبدارخانه دربار را می‏گرداندند. در عهد ناصرالدین شاه نوشیدن قهوه و چای، هر دو در دربار و خانه ‏های بسیاری از روحانیان، اعیان و رجال درباری معمول شد که اینان آبدارخانه ‏ها یا قهوه‏خانه‏ هایی در دربار و خانه‏ های خود برپا کرده بودند. در این آبدارخانه‏ ها، قهوه چیان و قلیان چاق‏کنان ماهر با منصبهای قهوه‏ چی، غلام قهوه‏ چی و قلیاندار و قهوه‏ چی باشی یا آبدارباشی به کار گمارده شده بودند.
۳٫ قهوه چیان قهوه خانه های موقت
به هنگام عزاداریها و روضه‏ خوانیهای بزرگ، به خصوص عزاداریهای سالار شهیدان، امام حسین (ع)، در دهه محرم و اربعین حسینی در ماه صفر، و در مجالس عروسی و میهمانیهای بزرگ، مانند ولیمه بازگشت از سفر حج یا ختنه ‏سوران، و اجتماع های صنفی و سیاسی قهوه‏خانه‏ هایی در طول ایام گردهمایی ها برپا می‏شد. این قهوه‏خانه ‏ها در خانه ها و تکیه ها و مساجد دایر بود.
۴٫ قهوه چیان دوره گرد
قهوه‏ چی گری دوره‏ گرد یا سیار یکی از شغل های سرپایی رایج در شهرها بود. قهوه‏ چیان دوره‏ گرد بساطی ساده و جمع و جور داشتند. این گروه قهوه‏ چی، قهوه یا چای را به کوچه و بازار می‏بردند و در محل تجمع کارگران و پیشه ‏وران و کسبه بساط می‏افکندند و از راه فروش قهوه و چای زندگی را می‏گذراندند. قهوه‏ خانه در جامعه ایران، تحول و دگرگونی بزرگی در شکل گردهمایی های مردم و شیوه گذراندن اوقات فراغت و نوع سرگرمی های آنان فراهم آورد. مردم از هر قشر و گروه هر روز پس از دست کشیدن از کار روزانه، و در ایام و اوقات بیکاری در قهوه‏ خانه‏ ها جمع می‏شدند و ساعتها به گفت وگو با هم و تبادل نظر درباره کارهای اجتماعی و اقتصادی و سیاسی می‏پرداختند.در مجالس شبانه قهوه‏خانه ‏ها، به خصوص شبهای ماه رمضان که آیین های سخنوری و مرثیه‏ سرایی و نقالی و شاهنامه‏ خوانی و بازیهای قهوه‏ خانه ‏ای در آن برگزار می‏شد، معمولاً جمع زیادی از اهالی محل و مردم محله‏ های دیگر شرکت می‏کردند و در یک محفل انس و دوستی و فضای فرهنگی و ادبی با هم ارتباط برقرار می‏کردند. قهوه‏ خانه که تا چند دهه پیش کانون نشر و ترویج فرهنگ سنتی و دستاوردهای ادبی و هنری گذشتگان ما بود و توانسته بود تا حدی یادمانهای گذشته را در جامعه ایران و میان عامه مردم زنده و پایدار نگه دارد کم‏ کم کارکرد خود را از دست داد و صرفاً به محلی برای نوشیدن چای و خوردن صبحانه و ناهار، و رفع خستگی درآمد و در زمان حاضر با رونق فرهنگ غربی در میان ایرانیان و با جایگزین شدن ساندویچ‏ فروشیها، کافی شاپها و…، قهوه‏ خانه ‏ها متروک شدند و دیگر هیچ اثری از آن قهوه‏خانه‏ ها در زندگی اجتماعی ایرانیان مشاهده نمی‏شود مگر در برخی روستاها که هنوز بافت سنتی آنها دست نخورده باقی مانده است(www. Irandeserts.com).
عکس مرتبط با اقتصاد
امروزه با گذشت زمان و بیرون آمدن از فضای سنتی و رفتن به سوی مدرنیته، قهوه خانه ها هم از این امر مستثنی نبوده اند و از سنتی به مدرن تبدیل شده اند. و دیگر اثری از قهوه خانه ها سنتی دیده نمی شود چرا که دیگر رسم رسوم سنتی، ترویج فرهنگ و آداب و رسوم گذشته و محدودیت های سنتی در آن دیده نمی شود و قهوه خانه ها تنها محلی برای گذران اوقات فراغت افراد مسن به حساب نمی آید بلکه نوجوانان و جوانان هم به آنجا راه یافته اند. از طرف دیگر نه تنها نوجوانان و جوانان بلکه خانم ها هم به قهوه خانه ها راه یافته اند و این محدودیت های سنتی دیگر برای آنها وجود ندارد.
۲-۴- نهضت تنباکو
واگذاری امتیاز توتون و تنباکو به انگلیسی ها، یکی از مهمترین وقایع اواخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار بشمار می آید. زیرا اولین جنبش و بیداری مردم ایران، برای بدست آوردن حقوق حقه خود علیه بیگانگان و استبداد و خودسری پادشاهان ایران بود. نخستین کسی که به فکر انحصار توتون و تنباکوی ایران افتاد، محمد حسن خان اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات و دارالترجمه ی ناصرالدین شاه بود(هیدجی،۱۳۸۵: ۷).
فعالیت مربوط به تولید و تجارت تنباکو یکی از بخش های عمده اقتصاد دوره ناصرالدین شاه محسوب می شد و حدودا یک پنجم مردم ایران از طریق خرید و فروش تنباکو امرا معاش می کردند(مدنی،۱۳۶۱: ۲۱). در سفر سوم ناصرالدین شاه به اروپا در آوریل ۱۸۸۹م در هنگام توقف در انگلستان، پیشنهادهایی در زمینه گرفتن امتیازهای جدید به او و امین السلطان صدر اعظم کردند. از جمله این پیشنهادها امتیاز توتون و تنباکو و تنباکوی ایران بود و در نتیجه شاه در ۸ آوریل ۱۹۸۰م امتیاز فروش و صادرات تنباکو را به مدت ۵۰ سال در مقابل ۲۵ هزار لیره پیشکش، سالانه ۱۵ هزار لیره و یک چهارم سود خالص به شرکت تالبوت واگذار کرد که به امتیاز رژی معروف است(براون،۱۳۷۶: ۶۳). اعطای امتیاز تنباکو از طرف شاه به کمپانی تالبوت که نتیجه بذل و بخشش های شاه در سفر اروپا بود ، به انگلیسی ها امکان داد نه تنها همه اختیارات را در زمینه کشت، توریع، فروش توتون وتنباکو به دست گیرند، بلکه بنابر متن قرارداد توانستند راه های نفوذی همه جانبه خود را در زمینه ها سیاسی و اقتصادی و حق نظامی باز کنند(همان:۶۳).
۲ـ ۴ـ ۱ـ زمینه های پیدایش نهضت تنباکو
الف) حضور روحانیت در صحنه مبارزات: روحانیون، که نقش عمده ای در آگاه شدن مردم داشتند، با نفوذ فرهنگی خارجیان مبارزه می کردند و ریشه همه مشکلات و مفاسد موجود در کشور را در قرارداد شومی می دانستند که به خارجیان اجازه می داد بر حقوق و منافع و مصالح مردم یورش برند. و به همین دلیل بود که روحانیون پیشاپیش مردم خواستار لغو امتیاز دخانیات شدند. و خواست و مقاومت مردم نیز به پیروی از روحانیت آگاه آغاز شد. در شیراز، سید علی اکبر فال اسیری؛ در تبریز، حاج میرزا جواد آقا مجتهد تبریزی؛ در اصفهان، حاج شیخ محمد تقی آقا نجفی و در تهران حاج میرزا حسن آشتیانی رهبری نهضت تنباکو را به عهده داشتند و با حرکت های خود پایه های حکومت قاجار را لرزان کردند.
ب) گسترش روز افزون اعطای امتیازات رقابت شدید موجود بین دو قدرت بزرگ جهانی که بر ایران نفوذ داشتند و همچنین اهمیت استراتژیکی ایران در این دوران، باعث سرعت بخشیدن به نفوذ هر چه بیشتر روس و انگلیس در ایران شد. تنها چیزی که در اعطای امتیازات به بیگانگان در نظر گرفته نمی شد، منافع ملت ایران بود.
ج) اوضاع سیاسی ـ اجتماعی ایران(موذن صفرخانی، ۱۳۸۵: ۸)
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
۲- ۴- ۲- تحریم استعمال دخانیات
تلگراف متقابل شاه و مراجع و شورشهای محلی و اعتراض علما کار ساز نشد و سرانجام منجر به صدور فرمان تحریم استعمال دخانیات از جانب مرحوم ایت الله میرزای شیرازی شد. متن فتوا چنین بود: الیوم استعمال تنباکو و توتون بای نحو کان در حکم محاربه با امام زمان است عجل الله تعالی فرجه. این فتوا ظرف مدت کوتاهی در سرتاسر ایران منتشر شد و چنان موثر افتاد که تکان سختی به ارکان حکومت ناصرالدین شاه داد. اطاعت عامه مردم از حکم تحریم ، هم مایه ی شگفتی ایرانیان و هم مایه ی اعجاب خارجیان شد. مشهودان عینی ماجرا نقل کرده اند که حتی بانوان و نوکران ناصرالدین شاه از کشیدن توتون و تنباکو امتناع کردند؛ به طوری که هیچکس را یارای آن نبود که در خیابان به حال معامله یا مصرف تنباکو دیده شود. بحران و تنش و موج مخالفت در شهرهای ایران بخصوص در تهران شدت گرفت و تاثیر آن چندان بود که بازارها و مراکز تجارتی بسته شد و حتی از جماعت مشتیان این کلمه به فزونی شنیده می شد که عرق را بسیار می خوریم و از هیچکس هم باکی نداریم ولی چپقرا تا حضرت آیت الله شیرازی حلال نکند لب نمی زنیم و حتی به جایی رسید که یهود ونصاری نیز به متابعت از اسلام دخانیه را در ظاهر متارکه نمودند. و مردم به سوی خانه میرزای آشتیانی راه افتادند و کسب تکلیف کردند. در قهوه خانه ها و خانه ها و منازل و حتی در اندرون سلطنتی قلیانها را شکستند. و میرزا یحیی خان مشیرالدوله دستور داد مقداری قلیان بلور و چینی را شکسته و در جلو دیوانخانه ریختند در ایت بین هم شیخ فضل الله نوری هم مخالف قرارداد رژی بود. سرانجام امین السلطان شتابزده با سرفرانک لاسلس وزیر مختار انگلیس و آرنستین رئیس اداره دخانیات در باره ی امکان لغو انحصار داخلی دخانیات گفتگو کرد.و در نهایت امین السلطان لغو انحصار داخلی توتون و تنباکو را در تاریخ سوم جمادی الثانی ۱۳۰۹ ه.ق در یک دیدار طولانی با شاه در میان گذاشت و از شاه خواست با خط و مهر خود لغو انحصار دخانیات را به مرحوم آشتیانی اطلاع دهد. شاه این یادداشت را نوشت و برای آشتیانی فرستاد و حضرات آشتیانی، تفرشی و و شیخ فضل الله نوری و دیگر مجتهدین این موفقیت را به وسیله تلگراف اجمالا به اطلاع آیت الله مرحوم میرزای شیرازی رسانیدند(هیدجی،۱۳۸۵: ۵۵ـ۵۲)
۲-۵- قانون بی اثر
در طول چندین سال برای چندین بار قانونی برای منع مصرف قلیان در اماکن عمومی و قهوه خانه ها به تصویب رسیده است که مدتی نیز به اجرا در می آید ولی در نهایت هر بار نایب رئیس کمیسیون بهداشت مجلس در توضیح این موضوع عنوان می کند: با وجود اینکه قانون گذار در مورد قلیان مصوبه صادر کرده بود، متاسفانه با دستور رئیس جمهور این بند راکد و اجرای آن متوقف می شود. در این قانون وزارت بهداشت و ستاد کشوری مبارزه با مواد مخدر مکلف بودند که قلیان را از اماکن عمومی جمع آوری کنند ولی عده ای به بهانه اینکه کار خود را از دست می دهند در این مورد اعتراض داشتند(صفر دوست،۱۳۸۹: ۱).
۲ـ ۶ انواع تنباکو
در ایران انواع تنباکو مانند تنباکوی بنیاد، برازجان، کاشان، بوشهر و غیره وجود دارد که بیشتر آنها به نام شهرهایی است که تنباکو در آنجا کشت می‌شود. همچنین در دهه‌ های اخیر تنباکو با طعم‌های میوه‌ای نیز به بازار عرضه می‌شود که به صورت صنعتی تولید می‌شوند. طبق بررسی‌های به عمل آمده قلیان اگر با تنباکوهای میوه‌ای (توتون‌هایی که به روش شیمیایی به عمل آمده و دود آن بوی میوه می‌دهد) به عمل آمده باشد خطرناک و ضرر آن از ضرر سیگار بیشتر است. چون دودی که وارد ریه می‌شود دودی است که محصول مواد شیمیایی می‌باشد.این تنباکو چند سالی است که به دست اعراب تولید شده و با انواع اسانس و طعم‌های گونا گون در دسترس همگان است. البته به گفته پزشکان این نوع تنباکو از بدترین نوع برگ توتون تهیه شده که در کارخانه‌ها معمولاً دور ریز تولیدات آنها است ولی به واسطه مواد شیمیایی معطر و بسته بندی‌های پر زرق و برق آنها را با نام تنباکوی میوه‌ای در ایران و نام عربی معسل در کشورهای عربی بفروش می‌رسانند. استعمال قلیان میوه‌ای در برخی شهرها و کشورهای اروپا هم شیوع پیدا کرده و خیلی از جوانان هم در اروپا قلیان میوه‌ای را به عنوان تفریح انتخاب کرده و ساعتی را در کافی شاپ برای سرو قلیان اختصاص می‌دهند(www.wikipedia.org).
عکس مرتبط با سیگار
۲-۷- گرایش [۱]
گرایش از مفاهیم کاربردی در علم روانشناسی اجتماعی است. این اصطلاح در دهه ۱۹۵۰ به بعد متداول گردید و امروزه یکی از مهمترین فاهیم مورد استفاده در روان شناسی اجتماعی آمریکا می باشد. این احتمالا بارزترین وضروریترین مفهوم در روان شناسی اجتماعی آمریکا در حال حاضر است( منشی طوسی،۱۳۷۱: ۱۱۶). نگرش در زبان فارسی به گرایش، ایستار، بازخورد، حالت، خط مشی، رویه، شیوه رفتار، طرز تلقی، وضع روانی، هیأت رفتار، وجهه نظر، طرز تفکر، و موضوع روانی نیز ترجمه شده است. تعریفی که مورد قبول بسیاری از روانشناسان اجتماعی واقع شده است عبارت است از منظومه ای از عناصر شناختی، عاطفی و رفتاری. طبق این تعریف هر نگرش تنها یک ارزیابی (قضاوت عاطفی) و یا یک آمادگی برای پاسخ صرف نیست بلکه نگرش ترکیب یا منظومه ای است از عنصر شناختی ( اطلاعات فرد در باره ی موضوع نگرش)،عنصرعاطفی(قضاوت و ارزیابی فرد نسبت به موضوع نگرش)و آمادگی برای پاسخ (رفتار) ( ستوده، ۱۳۷۹: ۱۶۵و۱۶۶). نگرش یک حالت روانی وعصبی آمادگی است که از طریق تجربه ی سازمان یافته، و تاثیر هدایتی یا پویا بر پاسخ های فرد، در برابر کلیه ی اشیا یا موقعیت هایی که به آن مربوط می شود، دارد(آلپورت،۱۹۳۵، به نقل از کریمی). در تعریفی دیگر نگرش عبارت است از واکنش عصبی، مثبت یا منفی، نسبت به یک معنی انتزاعی یا شیئی ملموس(بروولد،۱۹۷۰: به نقل از کریمی).

دانلود متن کامل پایان نامه در سایت fumi.ir

۲-۸- ابعاد تشکیل دهنده گرایش

۲-۸-۱- بعد شناختی[۲]

عنصر شناختی به اطلاعات و دانسته های فرد د مورد یک موضوع، رویداد یا عمل اطلاق می گردد. عنصر شناختی شامل اعتقدات و باورهای شخص در بارهی یک ی یا اندیشه است(کریمی،۱۳۸۷: ۲۲۴).
۲-۵-۲- بعد عاطفی[۳]
بعد عاطفی به احساس خوب یا بد، مثبت یا منفی، مفید یا غیر مفید بودن شخص اشاره دارد. به عبارت دیگر عنصر عاطفی با باورهای ما پیوند دارد(همان،۲۲۴).
۲-۸-۳-بعد تمایل به رفتار[۴]
تمایل به عمل، به آمادگی برای پاسخگویی به شیوه ای خاص اطلاق می شود(همان،۲۲۵).
این سه عنصر مولفه های تشکیل دهنده حالتی به نام نگرش است. این حالت نه تنها از ترکیب این سه عامل ناشی می شود بلکه تعامل آنها با یکدیگر نیز در ان زمینه نقش دارد. به عبارت دیگر شناخت فرد در زمینه خاصی و اطلاعات او در این رابطه احساسات و عواطف او را تحت تاثیر قرار داده و حالت خوشایند یا ناخوشایند نسبت به این موضوع در او پدید می آورد. از سوی دیگر احساسات مثبت یا منفی و عواطف خوشایند یا ناخوشایند بر روی شناخت فرد اثر می گذارد و برداشت های متفاوتی در او پدید می آورد که مقدمه شکل گیری رفتاری خاص را بوجود می آورد. بنابراین نگرش نظامی با دوام است که شامل یک عنصر شناختی، احساسی و تمایل به عمل است. مولفه عاطفی شامل هیجانات و عاطفه فرد نسبت به موضوع خصوصا ارزیابی های مثبت منفی است. مولفه رفتاری چگونگی تمایل به عمل فرد در راستای موضوع را شامل می گردد. مولف شناختی نیز شامل افکاری است که فرد در مورد آن موضوع نگرش خاص دارد شامل: دانش و اطلاعات و حقایق
(,۲۰۰۳:۱۶به نقل از حسن دوست فرخانی taylor, pephau & sears).

۲-۹ -پیشینه نظری و تجربی

مبانی نظری (نظریه های مربوطه) و چارچوب نظری پژوهش
مسائل و پدیده های اجتماعی از علت های گوناگونی نشات می گیرند و نمی توان آن را در یک نگاه تک عاملی بررسی کرد، چرا که مسائل اجتماعی اولا چند بعدی بوده و ثانیا، با انسان به عنوان موجودی چند بعدی وغیر قابل پیش بینی روبه رو است. به همین دلیل برای تبیین این مسائل نمی توان از یک تئوری خاص استفاده کرد چراکه هر کدام از این تئوریها بخشی از مساله مورد بررسی را تبیین می نمایند و هیچ کدام از آنها به تنهایی از جامعیت برخوردار نیستند. به عبارت دیگر تئوریها ونظریه ها ی مختلف مکمل یکدیگر می باشند. این امر در خصوص این موضوع یعنی قلیان نیز صادق است. لذا در خصوص این مساله نیز نمی توان از یک تئوری خاص استفاده کرد بلکه ترکیبی از نظرات مختلف که هر کدام بخشی از مساله مورد نظر را تبیین می کنند، استفاده شده است.
۲-۹-۱- رویکرد محرومیت نسبی[۵]
مفهوم محرومیت نسبی را اولین بار در دهه ۱۹۴۰، نویسندگان کتاب سربازان آمریکایی به کار بردند. آنها از این مفهوم برای نشان دادن احساسات فردی استفاده می کنند که فاقد منزلت یا شرایط است که به اعتقاد خویش باید داشته باشد. معیار چنین شخصی مراجعه به داشته های اشخاص یا گروه های دیگر است(گر،۱۳۷۷: ۵۴). تعریف پذیرفته شده محرومیت نسبی را گر به دست داده است: پیش شرط لازم برای ستیز خشونت بار مدنی، وجود محرومیت نسبی است که به صورت احساس بازیگران مبنی بر وجود اختلاف میان توقعات ارزشی خویش با قابلیت های ارزشی ظاهری محیط تعریف می شود. توقعات ارزشی، آن دسته از کالاها و شرایط زندگی است که مردم خود را به حق شایسته ی آن می بینند. قابلیت های ارزشی اشاره به اموری دارد که عمدتا در محیط اجتماعی و فیزیکی باید آنها را سراغ گرفت: آنها شرایطی هستند که شانس تصوری مردم را در زمینه به دست آوردن یا حفظ ارزش هایی که به نحو مشروعی اتظار به دست آوردنشان را دارند معین می کنند(کوهن،۱۳۸۶: ۲۴۷-۲۴۶). به طور کلی، محرومیت نسبی، به اختلاف بین انتظارات ارزشی و قابلیت های ارزشی اشاره داشته و مبتنی بر پنداشت ها و تصوراتی است که به واسطه مقایسه اجتماعی شکل می گیرد( chandra، ۲۰۰۵: به نقل از حسن دوست فرخانی). محرومیت نسبی می تواند در اندازه، تناوب یا درجه متفاوت باشد. محرومیت نسبی را باید همیشه به معنای یک احساس محرومیت درک کرد، فردی که دچار محرومیت نسبی است ضرورتا به طور عینی دچار محرومیت نیست به این معنا که به طور مشخص از داشتن چیز خاص محروم باشد. بلکه محرومیت نسبی به معنای احساس محرومیتی است که در مقایسه با وضعیت متصور فرد یا گروه دیگری بروز می کند.این مقایسه با گروه مرجع الزامی است. گروه مرجع ضرورتا یک گروه نیست بلکه می تواند یک فرد و یا حتی یک مفهوم ذهنی باشد(راغفر، ۱۳۸۶: به نقل از حسن دوست فرخانی). به طور کلی؛ بر اساس این دیدگاه در صورتی که افراد جامعه احساس نابرابری و بی عدالتی کنند افراد بیشتر در امور انحرافی شرکت می کنند.
۲-۹-۲- نظریه کنترل اجتماعی [۶]
کنترل اجتماعی به مکانیسم هایی اطلاق می شود که جامعه برای واداشتن اعضایش به سازگاری و جلوگیری از ناسازگاری به کار می برد. .(ستوده،۱۳۷۶: ۱۳۷) کنترل اجتماعی از یک دیدگاه به دو صورت امکان پذیر است ۱- از طریق فشار اجتماعی؛ با وادار کردن انسان ها به قبول هنجارها و رعایت آن ها در عمل صورت می گیرد. ابزار آن قوانین و مقررات و ضامن اجرای آن قدرت مسلح است. ۲- از طریق اقناع با رسوخ به عمق اعتقادی انسان ها، با دگرگون سازی جهان بینی افراد با تاثیر بر جهان عقیدتی، مرامی و اندیشه ی اعضا، جامعه یا گروه می تواند هر عضو آن را نه تنها مومن به هنجارها و ارزش های مقبول خود کند، و وی را به رعایت آن وادارد بلکه او را حافظ و نگهبان تمامی پذیرفته هایش سازد(ساروخانی،۱۳۷۰: ۶۹۸). طرفدران نظریه ی کنترل اجتماعی می گویند که باید به رفتار مجرمانه در جامعه توجه داشت نه همنوایی؛ زیرا زندگی روی هم رفته پر از وسوسه و فریب است. دورکیم بر این باور است که اگر در جامعه ای همبستگی اجتماعی نیروی کششی که افراد یک جامعه را به هم می پیوندد قوی باشد، اعضای آن احتمالا با ارزش ها و هنجارهای اجتماعی همنوا می شوند؛ ولی اگر در جامعه ای همبستگی اجتماعی ضعیف باشد، ممکن است مردم به سوی رفتار مجرمانه کشیده شوند(ستوده،۱۳۷۶: ۱۳۷).
این نظریه در تبیین انحرافات اجتماعی این فرض را مطرح می کند که رفتار انحرافی عمومی و جهان شمول است و آن نتیجه کارکرد ضعیف مکانیزم های کنترل اجتماعی است. این نظریه بر دو نوع کنترل تاکید کرده است:۱- کنترل شخصی ۲- کنترل اجتماعی.
نظام های کنترل شخصی شامل عوامل فردی به ویژه روان شناختی می شود. خود پنداری و اعتماد به نفس به عنوان عامل اساسی روان شناختی در کنترل شخصی شناخته شده است. عوامل کنترل اجتماعی شامل وابستگی و تعلق به نهادهای بنیادین اجتماعی مانند خانواده، مدرسه و دین می شوند.
پیش فرض دیگر کنترل اجتماعی این است که وفاق کلی در مورد هنجارها، ارزش ها و باورهای رایج در جامعه وجود دارد و کنترل اجتماعی بر مبنای این وفاق اجتماعی انجام می شود. فرضیه های اساسی نظریه کنترل اجتماعی
در نمودار زیر نشان داده شده است.
نمودار ۲-۱ فرضیه های اساسی کنترل اجتماعی
خودکنترلی یا عزت نفس ضعیف نظام های کنترل ناقص شخصی
(عمدتا روان شناختی)
بزهکاری جامعه پذیری و تجربیات
اجتماعی تضعیف شده یا معیوب
فقدان تقید به نهادهای نظام های کنترل ناقص اجتماعی
اجتماعی(نظیر خانواده) (عمدتا نهادهایی مانند خانواده و مدارس)
نظام های کنترل ناقص بر یادگیری و اجرای هنجارهای اجتماعی افراد اثر می گذارد. این احتمال نیز وجود دارد که ضعف کنترل های شخصی و اجتماعی به یکدیگر بپیوندند. برای مثال عزت نفس پایین و رفتار ضد اجتماعی ممکن است ریشه در تجربیات منفی خانواده و مدرسه داشته باشد. و یا به عکس روابط نامناسب خانواده و مدرسه موجب عزت نفس پایین شودو به رفتار انحرافی منتهی گردد.
نمودار ۲-۲ ، انواع کنترل اجتماعی را به شکل زیر تقسیم کرد.

۱ـ شخصی
کنترل
۱ـ از طریق وفاق کلی در جامعه
۲ـ اجتماعی ۲ـ از طریق مدرسه
۳ـ از طریق خانواده
(احمدی،۱۳۷۷: ۱۰۵-۱۰۷).
۲-۹-۲-۱- هیرشی
برخی از نظریه پردازان کنترل رفتار انحرافی را براساس میزان تعلقات وتعهدات و تقیدات جوانان نسبت به نهادها و سازمان های اجتماعی مانند خانواده، مدرسه و گروه های همسالان تبیین می کنند. دراین میان هیرشی این سوال را مطرح کرد چرا با توجه به وجود بسیاری از فرصتها و فشارها برای ارتکاب بزهکاری و جرم، اکثر مردم در بسیاری از مواقع شهروندان قانون مدار است ؟ پاسخ هیرشی به این سوال تعلق و تقید این افراد به جامعه است(احمدی، ۱۳۸۴ : ۹۳ـ۸۹)که انسانها در جامعه بوسیله چهار عنصر زیر به هم پیوند می خورند. این چهار عنصر عبارتند از:۱- علاقه: یا ارتباطات مهم با اشخاص معین دیگر است. کسانی که به دیگران علاقه و توجه دارند، رفاه و احساسات این گونه مردمان را در نظر می گیرندو لذا مایلند با مسئولیت عمل کنند. بر عکس کسانی که چنین علاقه ای ندارند، نگران این نیستندکه روابط اجتماعی خود را به خطر اندازند، بنابراین بیشتر احتمال دارد که دزدی کنند یا مواد مخدر مصرف کنند. ۲- تعهد: تعهد یا دینی که مردم نسبت به جامعه دارند. هر چقدر سرمایه گذاری آنان در تحصیلات، شغل،خانه، دوستان و…. بیشتر باشد، دلیل بیشتری دارند برای حفاظت از دستاوردهای خود، با دیگران همنوا باشند. در مقابل کسانی که سرمایه گذاری کمتری در جامعه دارند، خطر کمتری در ارتکاب جرم می بینندو حتی ممکن است فرصتی برای سود بردن از آن نیز به دست آورند. ۳- گرفتاری و مشارکت: معمولا کسانی که گرفتار کار، زندگی خانوادگی، سر گرمی و …. هستند کمتر فرصت پیدا می کنند در رفتار انحرافی شرکت جویند. بر عکس آدم بیکار و عاطل و باطل دست به کار خلاف می زند. یعنی کسانی که کاری ندارند و یا در فعالیتهای مرسوم جامعه مشارکتی ندارند، فرصت بیشتری را برای کجروی پیدتا می کنند. ۴- ایمان: یعنی وفاداری فرد به ارزشها و هنجارهای اخلاقی، اگر مردمی قویا باور داشته باشند که برخی از رفتارهای انحرافی درست نیست. مشارکت جستن در آنها برایشان دور از تصور است. هیرشی چنین نتیجه گیری می کند: گروهی که اعضایش با هم همبستگی قوی داشته باشند، بهتر قادر به اعمال کنترل اجتماعی روی اعضایش خواهد بود تا گروهی که بین آنها همبستگی استواری وجود نداشته باشد. .(ستوده،۱۳۷۶: ۱۳۹ـ۱۳۸)
۲-۹-۲-۲- بریتویت و شرمنده سازی
جان بریتویت هم مثل هرشی علت وجود همنوایی در جامعه را کنترل رفتار افراد توسط عوامل مختلف می داند، اما هرشی شیوه این کنترل را پیوند فرد با جامعه می داند در حالی که برتویت از کنترل افراد توسط جامعه از طریق شرمنده سازی مختلف بحث می کند. به نظر وی شرمنده سازی نوعی ابراز عدم تایید اجتماعی نسبت به رفتاری خاص برای تحریک ندامت در شخص خلاف کار است. بریتویت از دو نوع شرمنده سازی صحبت می کند:۱) شرمنده سازی جدا کننده که طی آن کج رفتار، مجازات، بدنام، طرد و در نتیجه از جامعه هم نوایان تبعید می شودو۲) شرمنده سازی پیونددهنده که ضمن اعلام درک احساس کج رفتار و نادیده گرفتن تخلف وی و حتی ابراز احترام به او، نوعی احساس تقصیر در او ایجاد کرده، نهایتا او را از ادامه کج رفتاری باز می دارد و از بازگشت او به جمع همنوایان استقبال می کند. بریتویت مدعی است که در جوامع سنتی شرمنده سازی پیوند دهنده موثرتر است و می تواند مانع کج رفتاری بیشتر شود(سروستانی،۱۳۸۷: ۵۴ـ۵۳)
۲-۹-۲-۳-رکلس و بازدارندگی
والتررکلس همنوایی وناهمنوایی را به عنوان دو واکنش متناوب نظام کنترل که رفتار انسان را نظم می دهند، بررسی می کند. اوکنترل اجتماعی را خط دفاعی دوگانه ای می داند که جامعه را علیه کژرفتاری حاد محافظت می کند. مانع اول حفاظتی، جامعه پذیرشدن هر یک از اعضای جامعه است که شامل ویژگیهای شخصی مانند:خودکنترلی (خویشتن داری)، خودپنداره ودرونی کردن هنجارهای اجتماعی می شود .این مانع دفاعی را بازدارندگی درونی می گوید:که شخص را برای مقاومت در برابر وسوسه های انحرافی توانایی می بخشد وموجب پیروی از هنجارها می شود . توان بازدارندگی درونی هر شخص با شخص دیگر فرق دارد .
خط دفاعی دیگر را گروهی یا جامعه ای تدارک می بیند که فرد به آن تعلق دارد. اما این مانع کژرفتاری حاد، خارج از فرد قرار دارد و بازدارندگی بیرونی نامیده می شود. بازدارندگی بیرونی، شامل مجموعه چشمگیری از خواسته های قانونی وممنوعیت هایی است که بسیاری از مردم را درپیوندهای رفتاری با جامعه شان قرار می دهد. توان قوانین رسمی که شامل بازدارندگی بیرونی کنترل رفتاری می شوند، از فردی به فرد دیگر متفاوت است. زمانی این خط دفاعی دوگانه به اندازه کافی باهم کارکردی برای کنترل فرد و حفاظت جامعه از کژرفتاری ویا رفتار ضداجتماعی داشته باشند، نظریه بازدارندگی نامیده می شوند. (ستوده ،۱۳۸۹: ۱۴۰)
۲-۹-۳- نظریه همنشینی افتراقی
نظریه انتقال فرهنگی بر این نکته تاکید دارد که رفتار انحرافی از طریق معاشرت با دوستان ناباب آموخته می شود(ستوده،۱۳۷۶:۱۳۰). نظریه همنشینی افتراقی بر این نکته تاکید دارد که رفتار انحرافی از طریق معاشرت با دوستان ناباب آموخته می شود. ادوین ساترلند بر این اعتقاد بود که رفتار انحرافی از طریق معاشرت با اغیار یا پیوند افتراقی یعنی داشتن روابط اجتماعی با انواع خاصی از مردم مانند تبهکاران آموخته می شود. او می گوید برای اینکه شخص جنایتکار شود، باید نخست بیاموزد که چگونه می توان جنایت کرد (کوئن،۱۳۷۰ : ۱۶۷).
ساترلند اصطلاح همنشینی افتراقی را به عنوان تبیینی از رفتار انحرافی به کار برد. همنشینی افتراقی براین پیش فرض بنا شده است که رفتار انحرافی موروثی و ذاتی نیست و به همان روشی یاد گرفته می شود که هر رفتار دیگری آموخته می شود. در فرایند یادگیری، معاشران فرد قواعد حقوقی را به عنوان امور مناسب یا نامناسب تعریف می کنند و فرد این تعاریف را از آنان یاد می گیرد. شخص به دلیل اینکه در معرض تعاریفی قرار می گیرد که قانون شکنی را بر احترام به قانون ترجیح می دهد، بزهکار یا جنایت کار می شود. به باور ساترلند انواع الگوهای درستکاری و انحراف اجتماعی در جامعه وجود دارد، اما توزیع آنها و احتمال برخورد افراد با آنها به نظارت اجتماعی بستگی دارد. به اعتقاد ساترلند فرایند یادگیری که شامل ارتباط و تعامل است می تواند همه انواع بزهکاری و جرم را تبیین نماید. گزاره های نظریه یادگیری ساترلند به شرح زیر است : ۱ـ رفتار انحرافی یادگرفتنی است و ارثی و ذاتی نخواهد بود.۲ـ رفتار انحرافی در فرایند ارتباطات یاد گرفته می شود، این فرایند، اداها و تعامل کلامی را شامل می شود. ۳ـ بخش عمده ای از یادگیری رفتار انحرافی در درون گروهای صمیمی صورت می گیرد ۴ـ یک فرد به این دلیل مرتکب بزهکاری و جرم می شود که تعاریف مطلوب بودن تجاوز از قانون بر تعاریف نامطلوب بودن تجاوز از قانون غلبه دارد. ۵ـ همنشینیهای افتراقی به لحاظ تکرار دفعات ، تقدم وتاخر و شدت یادگیری با یکدیگر متفاوت است. ۶ـ فرایند یادگیری رفتار انحرافی از همنشینی ها با الگوهای رفتار انحرافی و رفتار غیر انحرافی شامل همه سازوکارهایی می شود که در همه فرایند یادگیری وجود دارند.(احمدی،۱۳۸۴: ۹۷ـ۹۵ )
۲-۹-۴- نظریه های اوقات فراغت
۲-۹-۴-۱- وبر
در میان جامعه شناسان کلاسیک ماکس وبر تنها کسی است که بدون داشتن هیچ اندیشه مبسوطی درباره مصرف و نقش آن در دنیای مدرن، از مفهوم سبک زندگی استفاده کرده و برای نشان دادن سلسله مراتب و قشربندی اجتماعی از آن بهره می گیرند.