۷ـ محمد بن عبدالجبار قمّی، ۵۳ حدیث، ۳ درصد.
۸ـ عبد الله بن جعفر حمیری، ۲۸ حدیث، ۵/۱ درصد.
۹ـ عباس بن معروف، ۲۷ حدیث، ۴/۱ درصد.
۱۰ـ حسن بن محمد بن عمران اشعری، ۲۱ حدیث، ۱ درصد.
ملاحظۀ این فهرست نشان میدهد که مشایخ اصلی صفار در کتاب بصائر همگی از بزرگان، ثقات و محدثان جلیل‌القدری هستند که جملگی از اصحاب ائمه بودند و دانشمندان رجال بالاتفاق آنها را ستوده و توثیق نمودهاند.
۳ـ شاگردان
بی‌تردید راویان و محدثان بسیاری از محضر این نویسنده و محدث بزرگ استفاده برده و از خرمن دانش و فضل او خوشه‌ها برچیده‌اند که از آن جمله‌اند:
۱ـ محمّد بن الحسن بن احمد بن الولید: متوفای ۳۴۳ هجری، وی راوی تمام کتابهای صفّار به غیر از بصائر الدرجات است. حدود ۷۰ درصد روایات نقل شده از صفّار به واسطه ایشان می باشد، تنها در کتب اربعه حدود ۷۰۰ روایت بواسطه ایشان از صفّار نقل شده است، نجاشی از ایشان با عباراتی چون «شیخ القمیّین وفقیههم ووجههم، ثقه ثقه، عین[۱۹]» یاد میکند.
۲ـ محمّد بن یحیی العطّار: راوی بصائر الدرجات، پس از ابن ولید بیشترین روایت را از صفّار نقل کرده است.
۳ـ سعد بن عبد الله القمّی: امام حسن عسکری را ملاقات کرده است[۲۰]، متوفای ۳۰۱ و بنا بر قولی ۲۹۹ هجری.
۴ـ محمّد بن یعقوب کلینی: متوفای ۳۲۸ هجری قمری. صفّار را جزو مشایخ کلینی برشمرده‌اند،[۲۱] البته کلینی در کتاب کافی با واسطه از او نقل کرده است.
۵ـ احمد بن محمد العاصمی.
۶ـ علی بن الحسین بن بابویه: متوفای ۳۲۹ پدر شیخ صدوق.
۷ـ احمد بن ادریس: متوفای ۳۰۶ هجری.
کسب فیض و دانش اندرزی از اساتید بزرگ از یک سو و تلمذّ و دانشجویی عالمان بزرگ از محضر یک استاد، از سوی دیگر مؤیّد و مهر تأییدی است بر عظمت علمی و وسعت دانش یک عالم، در مورد صفّار همچنان که گذشت. مشایخ اصلی او از فحول و بزرگان و از اصحاب ائمه بودند و شاگردان صفّار نیز عمدتاً محدثانی کبیر و عالمانی بلندمرتبه بودند که بیان شخصیت هر یک از آنان تحقیقی مجزا می‌طلبد.
۴ـ گفته‌های پسینیان
تعابیر به کار رفته توسط علمای رجالی در مورد یک فرد، اگرچه اولا و بالذات وثاقت و یا عدم وثاقت یک فرد را نشان میدهد، اما ثانیاً و بالعرض می‌تواند گزارشی از شخصیت علمی و اجتماعی او نیز باشد. توصیف مرحوم نجاشی از صفّار با تعابیری چون «کان وجهاً فی اصحابنا القمیین، عظیم القدر، راجحاً[۲۲]» شخصیت و منزلت والای علمی او را نشان میدهد. نگاهی اجمالی به توصیفات بزرگان پس از او، حکایت از اتفاق‌نظر آنان در مورد جلالت قدر و جایگاه بلند علمی او دارد.[۲۳]
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
ب: آشنایی با کتاب
۱ـ عنوان کتاب
عنوان اصلی کتاب «بصائر الدرجات» است که در کتب رجال و فهرست با این عنوان به جناب صفّار نسبت داده شده است و منابع متاخر نیز با همین عنوان، اقدام به نقل روایت از آن کردهاند. اما در نسخه‌های چاپ شده به این عنوان، عباراتی اضافه شده است، در نسخهای قدیمی که در تبریز چاپ شده، عنوان کتاب «بصائر الدرجات فی علوم آل محمد و ما خصّهم الله به» ذکر شده است و در نسخهای دیگر که در قم در سال ۱۴۰۴ قمری چاپ شده و چاپ مجددی از همان چاپ تبریز میباشد، کتاب با عنوان «بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد
» نامیده شده است. احتمال می‌رود که عبارات اضافه شده، بعدها توسط نسخه‌برداران یا مصحّحین انجام شده باشد. در هر حال عنوان اصلی کتاب، بصائر الدرجات میباشد. در معنای این عنوان سه احتمال وجود دارد:
۱ـ اضافه به تقدیر لام: یعنی بصیرت‌های نسبت به درجات صاحبان درجات بلند، همچون پیامبر اکرم
و اهل بیت آن حضرت.
۲ـ احتمال به تقدیر من: بصیرت‌های حاصل از درجات و مقامات صاحبان درجات.
۳ـ احتمال ضعیف ـ اضافه بیانیّه ـ: بصائرُ هی‌الدرجات.
۲ـ انتساب کتاب
رجال‌شناس و فهرست‌نگار بزرگ شیعه، احمد بن علی نجاشی در رجال خود، کتاب بصائر الدرجات را به محمد بن الحسن الصفّار نسبت داده است[۲۴]. شیخ طوسی نیز در «الفهرست»، «بصائر الدرجات» را از جمله کتابهای صفّار برشمرده است[۲۵] و علمای دیگر نیز در کتابهای خود، این کتاب را به صفّار نسبت داده‌اند. البته کتاب دیگری نیز به همین نام به سعد بن عبد الله قمی نسبت داده شده است[۲۶]، اما اجمالاً باید گفت که، کتاب «بصائر الدرجات» سعد بن عبد الله به دست ما نرسیده و تنها خلاصه‌ای از آن تحت عنوان «مختصر بصائر الدرجات» موجود است و برخلاف تصور عمومی، که مختصر بصائر الدرجات را خلاصه‌ای از بصائر الدرجات صفّار می‌دانند، این کتاب خلاصه و منتخبی است از کتاب بصائر الدرجات سعد بن عبد الله قمّی، به همراه روایاتی از کتب دیگر که توسط حسن بن سلیمان بن محمّد بن خالد حلّی، خلاصه و تألیف شده است.[۲۷]
برخی در انتساب این کتاب به صفّار دچار تردید گشته‌اند، و منشأ این تردید، عدم نقل کتاب توسط ابن‌ولید بوده است[۲۸]، اما صرف عدم نقل کتاب توسط ابن‌ولید نمی‌تواند دلیل موجّهی برای این تردید باشد؛ چرا که هم نجاشی و هم شیخ طوسی کتاب بصائر را از طریق صحیح دیگری، توسط محمد بن یحیی العطّار، از صفّار روایت کردهاند؛ اما سؤال اساسی این است که آیا بصائر الدرجات موجود، همان کتابی است که بزرگان رجال به صفّار نسبت داده‌اند؟ پاسخ به این پرسش، نیازمند تحقیقات گسترده‌ای است که می‌تواند موضوع پایان‌نامه‌ای قرار بگیرد. نگارنده با اعتماد به کتاب چاپ شده‌ای که در دسترس میباشد، پایان‌نامه خود را تدوین خواهد کرد و پیش‌فرض ما در این پژوهش این است که کتاب بصائر الدرجات موجود همان کتاب منتسب به جناب صفّار میباشد.
۳ـ موضوع، محتوا و انگیزه تألیف
کتاب بصائر الدرجات، کتابی حدیثی است با موضوعی کلامی؛ چرا که موضوع اصلی کتاب امامت و بیان فضائل اهل بیت میباشد. این کتاب مجموعه‌ای از احادیثی است که سعی دارد چهره واقعی ائمه هدی را نشان دهد به این خاطر، روایات آن همواره مورد توجه علمای شیعه بوده است. شیخ حرّ عاملی صاحب وسائل الشیعه و علامه مجلسی صاحب بحارالانوار بر آن اعتماد و از آن نقل کردهاند. گر چه کتاب فاقد مقدمه و هرگونه توضیحی از سوی نویسنده است و به انگیزه نگارش آن اشارهای نشده است، اما از محتوای کتاب چنین برمی‌آید که هدف مؤلف تبیین جایگاه وجودی ائمه در عالم هستی و بیان فضائل و مقامات عظیم معنوی آنان میباشد و با موقعیّت زمانی که مقارن ایام غیبت صغری است و بحث امامت و مسائل مربوط به امام از قبیل علم امام و… جزو مباحث متداول مجامع علمی است، مطابقت دارد.
۴ـ احادیث و ابواب کتاب
این کتاب شامل ۱۸۸۱ حدیث است که در ده جزء و هر جزء چندین باب تنظیم شده است:
جزء اول شامل ۲۳۵ حدیث در ۲۴ باب
جزء دوم شامل ۲۱۲ حدیث در ۲۱ باب
جزء سوم شامل ۱۶۳ حدیث در ۱۴ باب
جزء چهارم شامل ۱۷۱ حدیث در ۱۲ باب
جزء پنجم شامل ۱۴۸ حدیث در ۱۷ باب
جزء ششم شامل ۱۸۲ حدیث در ۱۸ باب
جزء هفتم شامل ۱۹۹ حدیث در ۲۰ باب
جزء هشتم شامل ۱۵۳ حدیث در ۱۸ باب
جزء نهم شامل ۱۸۰ حدیث در ۲۲ باب
جزء دهم شامل ۲۳۸ حدیث در ۲۲ باب.
عناوین برخی از ابواب کتاب:
فی العلم انّ طلبه فریضه علی الناس ـ فضل العالم علی العابد ـ ما امرالناس بان یطلبوا العلم من معدنه و معدنه آل محمّد ـ انّ العلماء هم آل محمّد ـ فی انّ علم آل محمّد سرّ مستسر ـ فی ولایه امیرالمؤمنین ـ فی خلق ابدان الائمه وفی خلق ارواحهم وشیعتهم ـ فی ائمّه انّهم ورثوا علم ادم وجمیع الانبیاء ـ ما عند الائمه من کتب الأولین، کتب الانبیاء التوریه والانجیل والزبور وصحف ابراهیم ـ فی الامام انه ترایا له جبرئیل و میکائیل وملک الموت ـ فی الائمه انهم یعرفون الاضمار وحدیث النفس قبل أن یخبروا به ـ فی الائمه انهم یعرفون آجال شیعتهم وسبب ما یصیبهم ـ فی الائمه انهم یعرفون منطق الطیر ـ فی الائمه انّهم اعطوا خزائن الارض ـ فی الائمه ان عندهم اسرار الله یُؤدّی بعضهم الی بعض وهم أمناؤه ـ التفویض الی رسول الله
ـ فی امیرالمؤمنین انّه قسیم النار والجنه ـ الارض لا تخلوا من الحجّه وهم الائمه و… .
۵ـ سبک‌شناسی بصائر الدرجات
جناب صفّار در ابتدای هر حدیث، سند آن را به طور کامل ذکر میکند، مگر در صورتی که دو حدیث پشت سر هم دارای یک سند بوده که حدیث دوم را با لفظ «وبهذالاسناد» آورده است و در مواردی که سندها متفاوت است؛ اما متن حدیث یکی است، متن را دوباره ذکر نکرده، و تنها به ذکر سند اکتفا نموده است. در ابتدای اکثر احادیث لفظ «حدثنا یا حدثنی» آمده و به ندرت حدیث با نام راوی شروع شده است. ایشان در برخی موارد پس از ذکر احادیث یک باب، بخشی تحت عنوان «باب‌النوادر» یا «نادر من الباب» آورده است که شامل یک یا چند حدیث میشود. جناب صفّار در این کتاب تنها به ذکر احادیث اکتفا نموده و هیچگونه بیانی نه در مورد سند و نه در مورد متن ندارد. اجزاء کتاب فاقد عنوان است اما مؤلّف سعی کرده بر اساس مضمون روایات به عنوان‌دهی ابواب بپردازد، در اکثر موارد، الفاظ عناوین از خود روایات اخذ شده است. به طور کلی کتاب از نظم منطقی خاصی پیروی نمی‌کند، اگرچه مؤلّف در صدد بوده چنین نظمی را بوجود آورد، در هر حال با توجه به عصر مؤلّف که نگارش و تألیف کتاب در آغاز راه بوده، عملکرد جناب صفّار ارزشمند و قابل تقدیر است.
۶ـ اهمیت و اعتبار کتاب
بحث امامت و ولایت از مباحث ریشهای و اساسی در حوزه فکر اسلامی است و یکی از مباحث دامنهدار و پرچالشی است که سابقهای به درازای ظهور اسلام دارد؛ چرا که تا حجّتی بر روی زمین است، امامت بحث روز و تازه محافل علمی جهان اسلام بخصوص تشیع میباشد. پرداختن به این مباحث و تبیین جایگاه و شأن امام و بیان فضائل آل محمّد، آن هم از دریچه احادیث معصومین و از لسان خود امام، برای شناخت وظایف خود در تنظیم نوع روابط اعتقادی، عاطفی و پیروی عملی با پیشوایان برگزیده الهی قطعاً کاری بزرگ است و همین مسأله باعث شده تا بصائر الدرجات صفّار، همواره مورد توجه علما و بزرگان مکتب تشیع باشد.
بزرگانی چون کلینی از آن روایت کرده و تحت تأثیر آن بودهاند[۲۹]، علامه مجلسی در بحارالانوار ضمن توثیق این کتاب آن را در زمره مصادر و مدارک خود آورده است و در بیان جایگاه بصائر الدرجات صفّار مینویسد: «بصائر الدرجات از اصول معتبری است که بزرگانی چون شیخ کلینی و دیگران از آن نقل روایت کردهاند[۳۰]». شیخ حرّ عاملی نیز ضمن توثیق کتاب آن را جزو مصادر کتاب خود قرار داده است.[۳۱]
صرفنظر از اشکالات و شبهاتی که ممکن است به بخشهایی از کتاب وارد باشد، اما به طور کلّی این کتاب از اصول معتبره و از منابع مورد اعتماد نزد اصحاب حدیث بوده است و همه فهرستنویسان نام آن را ذکر کردهاند و همچنان که خواهد آمد، وجود نسخ متعدد از آن بر اعتبار کتاب صحّه دارد.
۷ـ طریقۀ وصول کتاب
راوی بصائر الدرجات، محمّد بن یحیی العطّار است که از محدثان و مشایخ امامیه در قم بوده است. نجاشی بصائر الدرجات را از طریق ابوعبد الله بن شاذان از احمد بن محمّد بن یحیی از محمّد بن یحیی العطّار و او از صفّار روایت میکند[۳۲]. شیخ طوسی نیز بصائر را از طریق حسین بن عبیدالله از احمد بن محمد بن یحیی از محمّد بن یحیی العطّار از صفّار روایت کرده است[۳۳]. صاحب وسائل الشیعه که بصائر الدرجات را در زمرۀ مصادر معتبر و قابل اعتمادِ کتاب خود قرار داده، طریقِ خود را در خاتمه کتاب به شیخ طوسی بیان کرده و صفّار را از جمله افرادی شمرده است که از این طریق کتب و روایات آنها را نقل میکند. با این بیان معلوم میشود که کتاب از طرق معتبری روایت شده است.
۸ـ نسخه های کتاب
بصائر الدرجات از جمله کتابهای پر نسخه است، بیش از ۳۰ نسخه خطی از بصائر در کشور وجود دارد؛ البته اکثر آنها ناقصتر از کتاب مطبوع است. به اعتقاد برخی از محققان کتاب بصائر الدرجات در ابتدا کتاب کوچکی بوده که از نظر ترتیب با کتاب حاضر متفاوت بوده است. سپس مؤلف به تدریج بر ابواب آن افزوده تا آنکه به شکل کنونی درآمده است و آنچه در طول قرون بعد در دست علمای شیعه متداول بوده، دو کتاب بصائر منسوب به صفّار بوده است، یکی بصائر الدرجات صغری و دیگری بصائر الدرجات کبری[۳۴]. چنانچه صاحب وسائل الشیعه به هنگام برشماری مدارک کتاب خود به این امر تصریح کرده است: «و هی نسختان: کبری و صغری»[۳۵] ظاهر کلام صاحب وسائل آن است که بصائر الدرجات صغری در دست او بوده است. مؤید دیگر قول شیخ طوسی در فهرست است آنجا که مینویسد: «وزیاده کتاب بصائر الدرجات».[۳۶]
مرحوم آقا بزرگ تهرانی نیز وجود نسخه های متعدد برای بصائر الدرجات را تأیید کرده و خود وی نیز موفق به رؤیت برخی از آنها شده است و مطابقت آنها با نسخهای که در ایران به همراه کتاب نفس الرحمن در سال ۱۲۸۵ ق چاپ شده است را احراز کرده است. وی در عین حال اشاره دارد که نسخهای دیگر از بصائر را روایت کرده که از نظر ترتیب ابواب و اجزاء با نسخه چاپ شده در ایران مطابقت نداشته که ظاهراً همان نسخه «بصائر الدرجات صغری» بوده است.[۳۷]
و چنانچه گفته شد بصائر الدرجات مشتمل بر ۱۰ جزء است در حالیکه به گفته شیخ آقا بزرگ تهرانی برخی نسخ مشتمل بر ۴ جزء هستند. در اینجا به تعدادی از نسخ بصائر الدرجات اشارهای میشود:
۱ـ قدیمیترین نسخهای که از بصائر موجود است، نسخهای است که در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی وجود دارد به شماره ۴/۳۸۲، زمان کتابت این نسخه ۵۹۱ هجری قمری است.
۲ـ نسخه دیگری در کتابخانه حضرت آیت الله مرعشی نجفی به شماره ۲۰/۲۱۹ وجود دارد که تاریخ کتابت آن محرم سال ۹۷۵ هجری قمری است.
۳ـ نسخهای در کتابخانه فاضل خوانساری است و تاریخ کتابت آن ۱۰۵۰ هجری قمری است.
۴ـ نسخهای، مربوط به کتابخانه سید حسن صدرالدینی است به خط محمّد زکیّ بن ابراهیم الجروقانی و روز جمعه ۱۸ ذیالحجه سال ۱۰۵۹ از کتابت آن فارغ گشته است.
۵ـ نسخهای در کتابخانه حسینیّه در نجف اشرف موجود است و با نسخه چاپ شده در سال ۱۲۸۵ قمری در ایران مطابقت دارد و تنها ۱۷۰ حدیث از نسخه چاپ شده کمتر دارد.
۹ـ ترجمه و شرحهای کتاب
با توجه به جستجوی فراوان متأسفانه به وجود ترجمه یا شرحی چاپ شده یا نسخهای چاپ نشده دست نیافتم. البته بنا بر نقل مرحوم آقا بزرگ، این کتاب دو ترجمه داشته است:
۱ـ ترجمه بصائر الدرجات از ایاز بن عبد الله الکتابی که در سال ۵۷۹ نوشته است.
۲ـ ترجمه بصائر الدرجات از محمّد باقر بن عبد الرزاق لاهیجی که در سال ۱۰۸۳ نوشته شده است.[۳۸]
فصل اول:
علم اهل بیت در بصائر الدرجات
یکی از موضوعات مهم اعتقادی بحث علم پیشوایان الهی است که از مباحث کهن و بحثانگیز در حوزه دانش کلام و حدیث است. نحوه اعتقاد در این مسأله تأثیر سرنوشتسازی در مسیر زندگی انسان دارد و در نوع برقراری ارتباط با رهبران الهی و پیشوایان دینی تأثیرگذار میباشد. انکار خصوصیات بارز معصومین از جمله علم ویژه و آگاهی های مخصوص آنها، دلسردی و عدم تبعیت از آنها را به دنبال دارد، و لازمه تبعیت کامل و صحیح، شناخت بهتر و آگاهی دقیق از مقامات و مراتب حیرتانگیز علمی آن بزرگواران میباشد. اگرچه میتوان این بحث را به طور عامتری مطرح کرد که شامل علم معصومین باشد، اما دایره بحث ما در این نوشتار علم اهل بیت است، آن هم از دریچه کتاب بصائر الدرجات؛ همچنانکه اشاره شد، بخش مهمی از حجم کتاب بصائر الدرجات را روایات مربوط به علم آل محمّد دربر گرفته است و شاید همین امر باعث شده تا برخی این کتاب را تحت عنوان «بصائر الدرجات فی علوم آل محمّد وما خصهم الله به» بنامند.[۳۹] قبل از آنکه تفصیلاً به بررسی دیدگاه کتاب در مورد علم اهل بیت بپردازیم، تذکر دو نکته لازم به نظر میرسد:
۱ـ مراد از اهل بیت وجود مقدس پیامبر اکرم
، امیرالمؤمنین، فاطمۀ زهرا و ۱۱ امام معصوم از فرزندان آن بزرگواران میباشد. نبی مکرم اسلام عنایت ویژهای به معرفی اهل بیت داشتند که نظیر آن در کمتر موردی دیده میشود، خصوصاً پس از نزول آیه شریفه } {[۴۰]، که روشن شدن مصادیق اهل بیت برای برخی، مورد سؤال بود، به ویژه در مورد همسران آن حضرت، که داخل بودن آنان در اهل بیت برای خودشان و دیگران مورد ابهام بوده است، حضرت رسول
در مواقع متعدد و از راه های گوناگون اهل بیت را معرفی نمودهاند. در مواقعی با تصریح به نام کسانی که آیه در مورد آنان نازل شده است و یا کسانی را که آیه در مورد آنها نازل شده، زیر کساء وارد کرده و دیگران را منع فرموده و به صراحت مصادیق اهل بیت را معرفی نمود و یا چندین ماه، هر گاه برای نماز بیرون میآمد، از خانۀ فاطمه می‌گذشت و میفرمود: «السلام علیکم اهل البیت. الصلاه الصلاه، انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت ویطهرکم تطهیرا»[۴۱] و موارد بسیار دیگر که در منابع متعدد شیعه و سنی و به طرق مختلف روایت شده و به طور قطع میتوان در مورد آنها ادعای تواتر کرد؛[۴۲] در نتیجه دائره بحث، علاوه بر ائمه هدی، پیامبر اکرم
و صدیقه کبری را نیز شامل میشود و هر آنچه در طول بحث برای ائمه اثبات شود به طریق اولی برای پیامبر اکرم ثابت خواهد بود و در مورد حضرت زهرا نیز با استناد به آیات و روایاتی که در مناقب و فضائل آن حضرت وارد شده و آن حضرت را صاحب ولایت کبری و در فضائل همردیف ائمه قرار میدهد[۴۳]، از جمله روایات متعددی که در همین کتاب بصائر الدرجات روایت شده است و اشاره به محدث بودن آن حضرت دارد و یا مراجعه ائمه هدی به مصحف آن حضرت به عنوان یکی از منابع علوم ائمه هدی، همگی بیانگر آن است که آنچه برای ائمه اثبات شود در حق ایشان نیز ثابت خواهد بود.
۲ـ اهل بیت دارای دو گونه علم هستند:
جهت
موضوعات: بدون موضوع
[چهارشنبه 1400-01-25] [ 01:56:00 ب.ظ ]
