۵-۲-۲۱- جذبه خاموشی در سیر و سلوک روحی . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

 

 

۱۰۵

 

 

 

۵-۲-۲۲- خاموشی برای دوری از ریاکاری . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

 

جهت دانلود متن کامل پایان نامه به سایت azarim.ir مراجعه نمایید.

۱۰۵

 

 

 

۵-۲-۲۳- ارتباط خاموشی و بلوغ فکری . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

 

 

۱۰۵

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل ششم: نتیجه‌گیری یافته‌های طرح

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

۶-۱- نتیجه‌گیری . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

 

 

۱۰۶

 

 

 

۶-۲- پیشنهادها . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

 

 

۱۰۷

 

 

 

فهرست منابع . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

 

 

۱۱۱

 

 

 

چکیده انگلیسی . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

 

 

۱۱۴

 

 

چکیده
جایگاه صبر و سکوت درآثار سعدی
به وسیله‌ی :
سیده زهرا ملک حسینی
پژوهش حاضر تلاش کرده است منزلت و جایگاه صبر وسکوت در آثار سعدی شیرازی را طرح و بررسی کند. صبر و سکوت به عنوان دو فضیلت انسانی که از آگاهی و دانایی سرچشمه می‌گیرد و کردار و گفتار آدمیان را در جامعه آبیاری می‌کند. در آثار سعدی جایگاهی والا و ارجمند دارد. مفاهیم صبر و سکوت در آثار سعدی به شدّت تحت تأثیر معارف اسلامی مانند قرآن کریم و روایات و احادیث است. سعدی با طرح داستانک‌ها و اشعار نغز و به جا اهمیّت صبر و سکوت در مواضع مختلف را هنرمندانه طرح می کند آن گونه شنونده و خواننده را از نظر تربیتی تحت تأثیر قرار می‌دهد. این مفاهیم در جای جای آثار سعدی دارای رویکردهای مختلف و متفاوت است. صبر از موضوعات محوری در آثار سعدی به شمار می‌آید. این مفهوم همراه با هم معناها و متضادهایش که از نظر قیاسی (خواه صوری، خواه معنایی) با صبر مربوطند، خمیرمایه خلق مضامین آموزنده‌ای در اشعار و آثار اوست. صبر در غزل‌ها هفتاد و سه بار، صبر کردن بیست و هفت بار، صبور دوازده بار، صبوری بیست و یک بار، تحمل هفده بار، تحمل کردن بیست و دو بار، طاقت سی و نه بار، شکیب سیزده بار، شکیبایی شانزده بار، شکیبیدن چهار بار، و مقوﻟﮥ صبر جمعاً دویست و چهل و هفت بار در غزل‌ها به کار رفته است.
سکوت در آثار این شاعر نیز با توجه به مقام و موقع آن دارای مفاهیم و رویکردهای گوناگون است. خموشی، خاموشی، زبان بریده، زبان درکشیدن، دم فروبستن، دم درکشیدن، تأمل کردن، صُمٌّ وَبُکْمٌ، در پیوند با سکوت و خاموشی به همین قرینه در آثار او جایگاهی در خوردارد که بسیار آموزنده و به جا از آن‌ ها استفاده شده است.
واژگان کلیدی:
سعدی، صبر، سکوت، خاموشی، آموزه‌های دینی،
۱- کلیات
۱-۱- مقدّمه

 

هدف از گردآوری رساله، پژوهش و تحقیق در مبحث شعر دفاع مقدس در فرهنگ دینی و عام مردم ایران، سکوت، صبر و بردباری جایگاهی ارجمند در رفتار، گفتار، کردار و کنش و واکنش‌های روز مره دارد. یکى از ویژگی‌هایى که در طول تاریخ زندگى انسان، در همه صحنه‌ها و عرصه‌ها، خوشی‌ها و سختى‌ها مصیبت‌ها و مرارت‌ها، موجب سعادت وخوشبختى انسان‌ها بوده و هست صبر و ‌استقامت و سکوت اندیشمندانه است. در قرآن کریم و روایات اهل بیت (علیهم السلام) و همین طور ادبیات و آموزه‌های اخلاقی ایرانیان، این دو ویژگی به فراوانی مورد تکریم و تمجید واقع شده است.

 

زندگى بشر در دنیا گره خورده در مشکلات و رخدادهای گوناگونی است که تنها به سرپنجه خرد ورزی و درایّت قابل حل است. بدین معنی که انسان چه هنگام باید لب به سخن بگشاید و در چه موقعی سکوت و خاموشی پیشه ساخته و شکیبایی برگزیند. اگر انسان صبر و استقامت را که رمز غلبه او بر این مشکلات است نداشته باشد بدون تردید با شکست مواجه شده و راه تعالى و تکامل بر او بسته خواهد شد.

زمانى که انسان تاریخ انبیا و اولیاى الهى را بررسى مى‌کند، در می‌یابد که تمام زندگی این بزرگواران سرشار از سختى‌ها و مشکلاتی است که به سوى آنها روى آورده و آنان توانسته‌اند به یاری همین فضایل بر این مشکلات فایق آیند.
صبر یکی از واژه‌های کلیدی قرآن است که به صورت‌های مختلف در آن بکار رفته است. این واژه بر یکی از اصول مهم اخلاقی و صفات برجسته و ضروری انسانی دلالت دارد که زمینه ساز آراستگی آدمی به فضیلت‌های بسیاری می‌شود. با توجه به اهمیت صبر که رمز پیروزى و غلبه بر مشکلات در زندگى انسان است، امیرالمؤمنین علیه‌السلام هم در حکمت ۴۲۴ می‌فرماید: « اَلحِلمُ غِطاءٌ ساتِرٌ وَالعَقلُ حِسامٌ قاطِعٌ، فَاسْتُرْ خَلَلَ خَلْقِکَ بِحِلْمِکَ وَقاتِلْ هَواکَ بِعَقْلِکَ» بردباری پرده‌ای است پوشاننده و عقل شمشیریست برّان، پس عیوب اخلاقی خود را با بردباریت بپوشان و هوایت را با عقلت بکش.» (نهج‌البلاغه، ۱۳۸۷‌:۱۲۸۷)

 

سکوت و خاموشی مدبرّانه و از سرتعقل از دیگر فضایل انسانی است که در کنار صبر به عنوای یکی از صفات مثبت انسانی و اخلاقی به شدّت در متون دینی و ادبی مورد توجه قرار گرفته و بسیار ممدوح است.

 

موسوی اصفهانی می‌نویسد: « در زبان فارسی صمت به فتح صاد و سکون میم را برخی به سکوت معنا کرده‌اند ولی میان این دو واژه، تفاوت‌های مهم و اساسی وجود دارد. حضرت امیر مؤمنان(ع) درعبارتی کوتاه، با اشاره به این دو اصطلاح برای آن‌ ها کاربردها و آثار خاص بیان می‌کند و می‌فرماید: « الصّمتُ حُکمٌ، والسُّکوتُ سَلامَهٌ، و الکِتمانُ طرَفٌ مِن السَّعادَهَ؛ صمت و خاموشی، حکمت و فرزانگی است و سکوت، سلامت از گرفتاری و کتمان و راز داری، بخشی از سعادت است.» (موسوی اصفهانی، ۱۳۸۲‌: ۶۳)

 

درقرآن کریم نیز به حفظ زبان و اهمیّت سکوت اشاراتی رفته است که بیانگر حکمت و فرزانگی در سکوت است. در سوره مبارکه مریم، حضرت زکریا (ع) پس از استجابت دعایش برای داشتن فرزند، خواهان نشانه‌ای از سوی خداوند می‌شود و فرمان الهی به او می‌رسد که نشانه و آیه تو آن است که سه شبانه روز کامل سخن نگویی و سکوت اختیار کنی، از این رو هنگامی که از محراب، عبادت خویش به سوی مردم بازگشت به ایشان اشاره کرد که بامدادان و شامگاهان خداوند را تسبیح کند (قرآن کریم، ۱۹: ۱۱-۱۰) زیرا بنی اسرائیل از این که وی فرزندی ندارد و امت، بی پیامبر می‌شوند از این مسئله نگران بودند. (مریم، آیه ۵) مورد دیگر زمانی است که حضرت مریم (س) عیسی (ع) را می‌زاید و می‌هراسد که متهم به امری زشت شود. از این رو مأمور به سکوت و خاموشی می شود. با این تفاوت که وی مأمور می شود تا یک روز را به عنوان نذر خداوند رحمان، روزه سکوت بگیرد و با انسانی سخن نگوید». (همان: ۶۲)

این دو فضیلت بزرگ وستوده، در آثار شاعران و سخن سرایان بزرگ ایران در معانی زیبایی پرورانده شده. سعدی که یکی از ارکان نیرومند زبان وشعر فارسی است، این ویژگی اخلاقی را در سخنان نغز و پر مغز خود مورد اشاره قرار داده و در قالب داستان و داستانک‌ها به وجهی گیرا و دل‌نشین بیان می‌کند. کتاب گلستان، بابی ویژه در اهمیت صبر و سکوت دارد که بیانگر این صفت ستوده در فرهنگ ایرانی و اسلامی است.
مهشید مشیری در کتاب “سرو قامت دوست، تاملی در ترجیع بند سعدی”، می‌نویسد: «صبراز موضوعات محوری کلام سعدی است. صبر همراه با هم معناها، متضادها، که از نظر قیاسی خواه صوری، خواه معنایی با صبر مربوطند، جملگی در یک مقوﻟﮥ قیاسی قرار می‏گیرند.
صبر در غزل‌های سعدی ۷۳ بار، صبر کردن ۲۷ بار، صبور ۱۲ بار، صبوری ۲۱ بار، تحمل ۱۷ بار، تحمل کردن ۲۲ بار، طاقت ۳۹ بار، شکیب ۱۳ بار، شکیبایی ۱۶ بار، شکیبیدن ۴ بار، و مقوﻟﮥ صبرجمعاً ۲۴۷ بار در غزل‏ها به کار رفته و همین موضوعات نیز در ترجیع‏ بند معروف او به زیبایی شده است.» (مشیری، ۱۳۸۲: ۴۹)
کاووس حسن لی، در کتاب پیام اهل دل، اندیشه‌های اجتماعی و اخلاقی سعدی می‌نویسد « واژه شکیبایی یا همان «صبر»، جایگاه ویژه‌ای در بین ما ایرانیان دارد به طوری که: “در آموزه‌های قرآنی و دینی ما قرین حق و زیبایی است و در ادبیات مان با تعابیری چون «کیمیای بی‌مانند» و «کیمیای بزرگی‌ها» از آن یاد شده است و به قول سعدی در گلستان «هرکه را صبر نیست، حکمت نیست» (حسن لی‌، ۱۳۷۸: ۹۲)
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
سعدی از خواننده‌ی آگاه و خردمند خود می‌خواهد که قبل از دم زدن وافتتاح کلام، در آنچه که می‌خواهد بیان کند تاًمّل و درنگ کرده و به عباراتی که بر زبانش می‌خواهد بگذر بیاندیشد. وی سخن درست و کوتاه را بر پر گویی و بیهوده گویی ارج نهاده و بیان می‌کندکه سخن و کلامی که از دهان آدمی خارج می‌گردد معرف شخصیت وتوان فکری اوست .پس انسان بهتر است اگر بر آنچه که می‌خواهد بگوید دانش و آگاهی ندارد، کمال زیبندگی آن است که خاموشی گزیده و همچون کوه در سکوت وقار ومتانت خود را حفظ کند.
سعدی، معلم اخلاق، نکته سنجی و تاًمّل و درنگ در سخن را نشانه‌ی کمال آدمی بر می‌شمارد و سکوت به هنگام را مایه‌ی عزت و کرامت فرد می‌داند. سخن نابجا و بی هنگام حتی اگر بر زبان عالم و دانشمند برود باعث تضییع حرمت اوست. بنا براین به جاست که انسان گاه و مقام سخن را در یابد و بر بیهوده و نابجا گفتن سخن قدر خویش را نکاهد و منزلت خود را در نظر دیگران پست و حقیر نکند. این رساله تلاش می‌کند ضمن نگاهی به اهمیت صبر و سکوت در آیات کریمه‌ی قرآن مجید و روایات بزرگان دین و همین طور مقام این دو فضیلت در آثار شاعران پارسی، به اهمیت این موضوع در آثار و اشعار سعدی پرداخته و با دقّت و تاًمّل این دو فضیلت را بررسی کند.
این رساله مشتمل بر یک مقدمه و شش فصل است. در فصل نخست، کلیّات تحقیق که در برگیرنده هدف تحقیق، روش تحقیق، پیشینه و ادبیات تحقیق است؛ بحث می‌شود.
در فصل دوم نگاه مختصری به زندگی و آثار سعدی از منظر صاحب نظران افکنده خواهد شد واز تحصیلات، مسافرت‌ها، تجارب و اهمیت این شاعر در ادبیات فارسی و جهان صحبت می‌شود و از آثار او و موضوعاتشان سخن به میان آمده است.
فصل سوم، به اهمیّت صبر و سکوت در آیات و روایات اسلانی پرداخته و با شرح و بسط این دو موضوع از نظر آیات کریمه قرآن مجید و هم چنین نصوص صریح روایات و احادیث شریف از معصومین و امامان (ع) اشاره می‌شود.
فصل چهارم به بررسی جایگاه صبر و سکوت در ادبیات فارسی می‌پردازد و اهمیّت آن را در آثار شاعران طراز اوّل ایران مانند مولوی، عطار، صائب تبریزی و … نشان می‌دهد.
فصل پنجم این تحقیق که بدنه اصلی این پژوهش را در بر می‌گیرد، به بحث و برسی جایگاه صبر و سکوت در آثار سعدی می‌پردازد. در این بخش نگارنده بر اساس اشعار و گفته‌های سعدی تحلیل خود را از این دو مبحث ارائه می‌دهد. در فصل ششم، پژوهنده دریافت و استدراکات خود را ازکُل مباحث و نتیجه ارائه تحقیق داده و سپس پیشنهاداتی را نیز در این خصوص اضافه می‌کند.

۱-۲- هدف تحقیق:
هدف از انجام این پژوهش، بررسی جایگاه صبر و سکوت در در آثارسعدی شیرازی است. در مقوله تربیت و اخلاق چنان که از آثار و اشعار سعدی بر می‌آید، صبر وسکوت به عنوان دو راهبرد تربیتی و اخلاقی در موفقیت انسان بسیار مؤثر هستند. از دیگر سو، به نظر می‌رسد، سعدی در مبحث صبر و سکوت به شدّت تحت تأثیرآموزه‌های اسلامی است. یکی از اهداف دیگر این تحقیق نشان دادن کمیّت و کیفیّت این اثر پذیری می‌باشد.
۱-۳- ادبیات‌ و پیشینه تحقیق:
تا کنون، تحقیق و اثر مستقلی در خصوص جایگاه صبرو سکوت در آثار سعدی به رشته‌ تحریردر نیامده است. لیکن پژوهش‌گران و ارباب ذوق و اندیشه به طور پراکنده در آثار خود به این مبحث پرداخته‌اند.
محمد علی همایون در باب سعدی و گلستان و بوستان و غزل‌های او کتابی باعنوان«سعدی، شاعر عشق و زندگی» تاًلیف کرده است. این کتاب در ۳۸۵ صفحه در سال۱۳۸۵ توسط نشر مرکز روانه‌ی بازار گردیده. نویسنده در این کتاب مطالب گوناگونی را در هشت فصل پیرامون موضوعات مختلف درآثار سعدی به رشته ِ تحریر درآورده است. در صفحه (۱۶۷) چنین می‌خوانیم: « سعدی در بوستان، بخصوص در باب سوم و نیز در باب‌‌های دوم و چهارم و هفتم، در تئوری تصوف و درویشی داد سخن می‌دهد، چنان که اگر این شعرهای او را به دست کسی بدهند که از تصوف و ادبیات آن سررشته داشته باشد ولی نداند که این شعرها از سعدی است، به حق گمان خواهد کرد که گوینده آن‌ ها از اجله شعرای صوفی است…، منظورم برداشت او از آراء و روش‌های اصولی و اساسی و پاک و بی غش تصوف است، و بازتاب آن در خلق و خو و رفتار و گفتار صوفیان بزرگ افسانه مانند جنید بغدادی و شبلی نعمانی و بایزید بسطامی است.
دوازدهمین دفتر «سعدی شناسی» مجموعه‌ای تخصصی درباره اندیشه، زندگی و آثار سعدی است. این دفتر شامل ۱۶ مقاله تحقیقی به قلم دانشوران و سعدی‌شناسان ایرانی است که هر کدام، بازگو کننده و راهگشای جنبه‌ای از هنر سخنوری و ژرفای اندیشه سعدی است. حق‌شناس در مقاله «‌شجره‌های ممنوعه در گلستان سعدی»، موضوع این بخش از ادبیات فارسی را پیش می‌کشد و آن‌ ها را بنا به دلایلی که در مقاله بدان اشاره شده، «‌ادبیات گلخنی» می‌نامد و می‌نویسد که این شاخه از ادبیات با آنچه به آن هجویات و هزلیات می‌گویند، تفاوت دارد. سپس پرسش‌هایی از این دست را طرح می‌کند که چرا ادبیات گلخنی ما همواره با نوعی تسامح و نادیده گرفتن مواجه بوده است و کسی نکوشیده که آن‌ ها را از پهنه ادبیات ایران بزداید؟ حق‌شناس در این مقاله به حدس‌ها و گمان‌هایی دست می‌یازد و در نهایت آنچه را که خود می‌پسندد و با واقعیت ادبیات ما سازگارتر تلقی می‌کند، پاسخی برای پرسش‌هایش در نظر می‌گیرد.» (کمالی سروستانی، ۱۳۸۵: ۸۷)