تحقیقات داخلی

طبق بررسی به عمل آمده تحقیقی دقیقا با این عنوان و از منظر ارتباطات و عملیات روانی صورت نگرفته است اما پایان نامه ای با عنوان «تحلیل نیم قرن سیاست تبلیغاتی امویان در شام» توسط فهیمه فرهمند پور در مقطع کارشناسی ارشد رشته الهیات و معارف اسلامی، در سال ۱۳۷۳ در دانشگاه قم دفاع شده است که به تشریح تاریخی برخی از سیاست های تبلیغی معاویه در شام پرداخته است، با توجه به این که تبلیغات جزئی از عملیات روانی است در این تحقیق نگاه به ذکر تاریخی وقایعی نظیر قتل عثمان و جنگ نهروان بسنده شده است ولی کتب مختلفی در خصوص تاریخ اسلام و خلفا که به صورت پراکنده در خصوص رفتار امویان نیز شرح داده اند وجود دارد، شهید مطهری(ره) در کتاب حماسه حسینی به نقل برخی از رفتار های تبلیغی بنی امیه خصوصاً یزید پرداخته است که بسیار قابل توجه می باشد.
در حوزه عملیات روانی پایان نامه هایی با عنوان «جنگ روانی از دیدگاه قرآن وسیره نبوی (ص)» و «مبانی نظری و عملی جنگ روانی» در دانشگاه امام صادق (ع) دفاع شده است و کتب زیادی نیز در تشریح تاکتیک های عملیات روانی در دانشگاه امام حسین (ع) به چاپ رسیده است و مجموعه مقالات فصل نامه عملیات روانی نیز در این حوزه موجود است که در ذیل منابع تحقیق ذکر خواهد شد.
یادداشتی با عنوان «تاکتیک ها وشیوه های عملیات روانی دستگاه حکومتی یزید و ابن زیاد در قیام سیدالشهدا(ع)» توسط حمید نیکرو در سایت عملیات روانی منتشر شده که ذهنیت خوبی از فضای روانی آن دوره تداعی می کند ولی فاقد مبانی علمی و نظری کافی است.
مقاله ای با عنوان استراتژی های جنگ روانی از دیدگاه حضرت علی (ع) نوشته فضل ا.. یزدانی در مجله بصیرت، در دو قسمت و در شماره ۲۸ و ۲۹ به چاپ رسیده است و به شیوه های به کاربرده شده توسط حضرت علی (ع) در جنگ های جمل و صفین و نهروان پرداخته است.

مفاهیم نظری

مفاهیم نظری این پژوهش متشکل از دو مفهوم عملیات روانی و دستگاه اموی می باشد.
۲-۱ مفاهیم نظری مرتبط با عملیات روانی
۲-۱-۱ عملیات روانی

تعریف عملیات‌روانی: عملیات‌روانی عبارت است از استفاده دقیق و طراحی شده از تبلیغات و سایر امکانات به منظور تأثیرگذاری بر افکار، احساسات، تمایلات و رفتار گروه های دوست، دشمن و بیطرف، برای دستیابی به اهداف ملی. (حسینی،۱۳۸۳: ۱۱)

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت fotka.ir مراجعه نمایید.

عملیات‌روانی دارای دوبعد است:

الف- ماهیت و منطق درونی که عبارت است از تلاش برای تأثیرگذاری بر افکار، احساسات، تمایلات و نهایتاً رفتار، با بهره گرفتن از ارتباط اقناعی.

منظور و کاربرد این تأثیرگذاری و تغییر رفتار با توجه به هر دسته از مخاطبان (دوست، دشمن و بی‌طرف) است. (حسینی،۱۳۸۳: ۱۳)

۲-۱-۱-۱ اهداف مورد نظر در عملیات‌روانی عبارتند از:

الف- اهداف سیاسی، نظیر تبلیغات فارسی رادیوهای غربی با هدف ایجاد تفرقه در جامعه اسلامی ایران
ب- اهداف نظامی، نظیر تبلیغات دستگاه جنگ روانی یک واحد نظامی برای سست کردن انگیزه نبرد در نفرات نیروی مقابل.

ج- اهداف سیاسی- نظامی، که منظور از آن، اهدافی است که جنبه‌های سیاسی و نظامی در هم آمیخته و نمی‌توان آن را در یکی از دو نوع جای داد، نظیر تبلیغات زمان جنگ یک کشور برای کشور دیگر با هدف اعمال فشار بر تصمیمات دفاعی رهبران آن. (نیکرو،۱۳۹۰: ۱)

۲-۱-۱-۲ تقسیم بندی عملیات‌روانی:

۱- عملیات‌روانی استراتژیک ۲- عملیات‌روانی تاکتیکی

غیر از تقسیم بندی فوق‌الذکر که بر مبنای نوع هدف عمومی مورد تعقیب صورت گرفت، تقسیم‌بندیهای دیگری نیز از عملیات‌روانی بعمل آورده‌اند. معمول‌ترین آنها، تقسیم عملیات‌روانی به عملیات‌روانی استراتژیک و عملیات‌روانی تاکتیکی است.

الف) عملیات‌روانی استراتژیک

این عملیات، عموماً برای پیشبرد اهداف گسترده یا درازمدت و در هماهنگی با طرح‌ریزی استراتژیک کلی طراحی شده و معمولاً دارای تأثیراتی درآینده دور است. مخاطبان این عملیات‌را شهروندان و نظامیان دشمن که خارج از منطقه جنگی بسر می‌برند و همچنین کل جمعیت کشورهای دوست، بی‌طرف، یا دوست دشمن ما (متعهدان دشمن) تشکیل می‌دهد، نمونه‌ای از این عملیات، فعالیتهای تبلیغاتی یک کشور برای پایین آوردن تولید صنعتی کشور حریف است. (حسینی،۱۳۸۳: ۱۸)

ب) عملیات‌روانی تاکتیکی

این عملیات در منطقه جلویی نبرد و در پشتیبانی از عملیات نظامی تاکتیکی، طراحی و اجرا می‌گردد. (حسینی،۱۳۸۳: ۲۰)

نوع دیگری از تقسیم‌بندی عملیات‌روانی عبارتند از ۱- عملیات‌روانی پنهان ۲- عملیات‌روانی آشکار

الف) عملیات‌روانی آشکار

عملیات‌روانی آشکار معمولاً با استفاه از تبلیغات سفید(تبلیغاتی که هویت منبع آن معلوم است) انجام می‌شود. اغلب موارد عملیات‌روانی که با عناوین رسمی(مانند رادیو آمریکا) به اجرا در می‌آیند، از مصادیق این نوع عملیات‌ هستند. (نیکرو،۱۳۹۰: ۱)

ب) عملیات‌روانی پنهان

عملیات روانی پنهان عملیاتی است که منبع انتشار آن فاش نمی‌شود. این عملیات به گونه‌ای طراحی و اجرا می‌شود که دولت مسئول آن معلوم نباشد و یا اگر هم کشف شد، آن دولت بتواند هرگونه دخالتی را انکار کند. عملیات‌روانی پنهان، معمولاً به وسیله تبلیغات سیاه و خاکستری به اجرا درمی‌آید. (نیکرو،۱۳۹۰: ۱)

تبلیغات سیاه، تبلیغاتی است که به منبع غیرواقعی نسبت داده می‌شود. این تبلیغات وانمود می‌کند که از داخل سرزمین دشمن(یا سرزمین تحت اشغال دشمن) و یا نزدیکی های آن پخش می‌شود و البته گاهی نیز واقعاً همنیطور است. هنگامی که به ظاهر از سرزمین دشمن پخش می‌شود، هدایت عملیات‌های زیرزمینی (که توسط عناصر برانداز موجود در صفوف دشمن انجام می‌شود) را امکان پذیر می‌سازد. از نظر دشمن، این تبلیغات، اقداماتی غیرقانونی و مستوجب عقوبت است. این نوع عملیات، مستلزم مهارت بسیار، مخزنی بزرگ از اطلاعات، و توانایی کارکردن با اسم جعلی است. تبلیغات سیاه، به شدت بر اطلاعات متکی است. از این تبلیغات به بهترین وجهی می‌توان در عملیات استراتژیک استفاده کرد. مع ذلک، هر چند مقاصد مورد پیگیری در این نوع تبلیغات معمولاً فراتر از سطوح وضعیتهای تاکتیکی است، با این حال، در عملیات‌روانی تاکتیکی نیز استفاده می‌شود چون فرض بر این است که تبلیغات سیاه، در این گونه عملیات، آنقدر ارزش حیاتی دارد که به کارگیری آن به ریسک نهفته در آن می‌ارزد. به منظور دستیابی به حداکثر تأثیر و اجتناب از خطر از بین رفتن انسجام در تلاشهای آشکار، باید عملیات روانی پنهان را از عملیات‌روانی آشکار جدا نگه داشت و پرسنل درگیر در یک نوع عملیات را در عملیات نوع دیگر وارد نکرد. (نیکرو،۱۳۹۰: ۱)
تبلیغات خاکستری: تبلیغاتی است که از منبعی بی‌هویت منتشر می‌شود(منبع انتشار، هیچ هویتی برای خود مشخص نمی‌کند). (نیکرو،۱۳۹۰: ۱)

تقسیم بندی نوع سوم عبارتست از: ۱- جنگ روانی ۲- اقدامات روانی

۱- جنگ روانی: عبارت است از استفاده طراحی شده از تبلیغات و سایر اقدامات در زمان جنگ یا وضعیت فوق العاده، به منظور اصلی تأثیرگذاری بر افکار، هیجانات، نگرشها و رفتار گروه های دوست، دشمن و بی‌طرف به گونه‌ای که از تحقق اهداف و مقاصد ملی پشتیبانی شود.

۲- اقدامات روانی: اقدامات روانی[۱۱] عبارت است از آن دسته از اقداماتی که در زمان صلح یا در مناطق خارج از صحنه نظامی فعال جنگ انجام می‌شود و به منظور تأثیرگذاری بر هیجانات، نگرشها یا رفتار گروه های خارجی طراحی و اجرا می‌گردد، به گونه‌ای که زمینه ساز تحقق مقاصد و خط‌مشی‌های دولت باشد. (حسینی،۱۳۸۳: ۳۳-۳۷)

۲-۱-۱-۳ تعریف کاربردی
وزارت دفاع امریکا عملیات روانی را اینطور تعریف می کند:
عملیات روانی عملیات برنامه ریزی شده ای است برای انتقال اطلاعات گزینش شده به مخاطبان خارجی به منظور نفوذ بر عواطف، انگیزه ها، هدف عملیاتی آنها و درنهایت رفتار دولت های خارجی، سازمانها، گروه ها و افراد. هدف عملیات روانی ترغیب یا تقویت رفتار و نگرانی های خارجیست که مطلوب اهداف طراحان آن باشد این امر عملیات روانی نیز نامیده می شود. (مرادی، ۱۳۸۹: ۱۸)
۲-۱-۲ جنگ روانی
اصطلاحات جنگ روانی و عملیات روانی اغلب به طور مترادف به کار می روند تا فعالیت یا کاروییه ای را تعریف کنند که همچون کشمکش بشری یا روابط گروهی بین فرهنگی- تاریخی کیفی دارند. نخستین کار برد معروف اصطلاحات جنگ روانی در سال ۱۹۲۰ و عملیات روانی در سال ۱۹۴۵ بود.
جی اف سی فولر[۱۲] مورخ و تحلیلگر نظامی انگلستان نخستین کسی است که واژه جنگ روانی را به کار برد و آن درست زمانی بود که درسال ۱۹۲۰ در تحلیل علمی خود از درس های گرفته شده در طول جنگ اول جهانی به ویژه در جایی که به استقرار و آرایش تسلیحات جدیدی به نام نیروی زرهی مربوط بوده سخن گفت او به ذهن خود اجازه داد تا درباره تانک ها پیش گویی کند که ابزارهای سنتی جنگ شاید جای خود را به جنگ روانی بدهند که در این جنگ دیگر از تسلیحات و میادین نبرد خبری نیست، اما نفوذ به اراده دیگری، ضعیف شدن هوش انسانی و فروپاشی اخلاق و زندگی معنوی یک ملت را محقق می سازد.(مرادی، ۶:۱۳۸۹)
معانی متنوعی برای جنگ روانی قائل شده‌اند و دائماً هم تغییراتی در تعریف آن رخ می‌دهد. اما می‌توان از جمع بندی‌ تعاریف موجود، جنگ روانی را اینگونه تعریف کرد: استفاده برنامه‌ریزی شده از تبلیغات به وسیله عوامل آشکاری همچون رادیو، تلویزیون، مطبوعات و… و عوامل پنهانی مانند شایعه به منظور تحریف عقاید، تضعیف روحیه و بی‌اعتبار کردن انگیزه‌ها و کاستن از اقتدار حکومت مخالف می‌باشد. (متفکر ،۱۳۸۶: ۱۸)
رونالد پروس[۱۳] ۱۸ واژۀ معادل برای جنگ روانی ذکر کرده که گروه‌ها و افراد مختلف بکار می‌برند. برخی از آنها عبارتند از: جنگ افکار، جنگ اعصاب، جنگ سیاسی، جنگ تبلیغاتی، جنگ کلامی، مبارزه اطلاعاتی، جنگ کلمه و عقیده. (نصر ،۱۳۸۱: ۸۹) برخی جنگ سرد را نیز مترادف با این اصطلاح می‌دانند، اما گروهی این دو را متفاوت با همدیگر قلمداد کرده‌اند و قائلند که اگر تبلیغات برای پیشبرد عملیات نظامی باشد، جنگ روانی است و اگر برای پیشبرد اهداف سیاسی متکی به قدرت نظامی باشد، جنگ سرد است. (متفکر،۱۳۸۶: ۱۹)
نمونه‌های تاریخی فراوانی در استفاده از این نوع جنگ وجود دارد. استفاده یونانیون از «اسب تراوا» در تصرف تراوا را می‌توان از این جمله برشمرد. سازمان‌های نظامی نیز بطور وسیع در جنگ‌های جهانی اول و دوم به شدت این جنگ را مورد استفاده قرار داده‌اند.. (نصر ،۱۳۸۱: ۴۷)
۲-۱-۲-۱ رابطه جنگ روانی و عملیات روانی
جنگ روانی را اخص از عملیات روانی می‌دانند، چون عملیات روانی عبارتست از جنگ‌های روانی و دیگر فعالیت‌های روانی و اعمال سیاسی، نظامی، اقتصادی و ایدئولوژیکی، که به منظور ایجاد زمینۀ مساعد در احساسات حالات و رفتار گروه‌های مورد هدف به منظور نیل به هدف‌های ملی طرح ریزی و اجرا می‌شود.
عکس مرتبط با اقتصاد
اما جنگ روانی، اقدامات روانی به منظور نفوذ عقاید، احساسات و رفتارهای گروه‌های مورد نظر می‌باشد و اصولاً هدف‌های ملی را در زمان جنگ، پشتیبانی می کند. (متفکر ،۱۳۸۶: ۱۸)
۲-۱-۲-۲ شیوه‌های جنگ روانی
مفهوم جنگ روانی را می‌توان در مورد کلیه روش‌ها و وسایل بکار گرفته شده بر ضد فکر انسان بکار برد. برخی از روشها و مهارت‌های جنگ روانی عبارتند از:
۱٫ تهدید، ۲٫ فریب، ۳٫ تکرار مطالب، ۴٫ شایعه، ۵٫ تحریف، ۶٫ سانسور خبری، ۷٫ بزرگنمایی مشکلات، ۸٫ تفرقه‌افکنی، ۹٫ ترور، ۱۰٫ تبلیغات، ۱۱٫ دادن اطلاعات ناقص، ۱۲٫ کوچک‌نمایی توانمندی‌ها. (نصر ،۱۳۸۱: ۹۵)
۲-۱-۲-۳ عوامل مؤثر بر موفقیت جنگ روانی
برای این که جنگ روانی در یک جامعه مؤثر واقع شود، عوامل مختلفی لازم است، که می‌توان برخی از مهمترین آنها را اینگونه برشمرد:
۱٫ شناخت افراد مخاطب، برای کسب توفیق در إعمال جنگ روانی، لازم است ویژگی‌های روانی و ذهنی مخاطب شناخته شوند،
۲٫ شناخت محیط پیرامون مخاطب،
۳٫ دوری جستن از طرح بحث‌های انتزاعی و کلی، مانند مباحث سیاسی و ایدئولوژیکی. (نصر ،۱۳۸۱: ۹۶-۹۹)
۲-۱-۲-۴ اقسام جنگ روانی
عملیات مربوط به جنگ روانی، ممکن است کوتاه مدت یا دراز مدت باشد. انواع فعالیت‌های کوتاه مدت آن موارد زیر را شامل می‌شود:
۱٫ تبلیغات راهبردی
۲٫ تبلیغات جنگی
۳٫ نشر خبر
۴٫ فریب دشمن
۵٫ تبلیغات سری
اعمال دراز مدت آن شامل نشر خبر به روش مستمر با بهره گرفتن از وسایل مختلف و با هدف کمک به سیاست خارجی دولت و بالا بردن شهرت و اعتبار آن و دست‌یابی به دوستی و تأیید می‌باشد. (نصر ،۱۳۸۱: ۷۸-۹۰)
۲-۱-۲-۵ اهداف جنگ روانی