با توجه به نتایج فرضیات می توان پیشنهاداتی ارائه کرد :
۱ . در رابطه با عدم تغییر نرخ بازده سرمایه به مدیران پبشنهاد می شود به افزایش کارایی عملیاتی و همچنین سوق دادن منابع از پروژه هایی که بازده کافی ندارند به استفاده موثر از منابع ( مویر و مک گایگم ، ۲۰۰۱ )^[۳۵]۱ بپردازند .
۲ . در رابطه با عدم تغییر نرخ هزینه سرمایه و این نکته که یکی از عوامل مهم تاثیرگذار بر تغییرات EVA است ، به مدیران پیشنهاد می شود به منظور حداکثر ساختن ارزش آفرینی برای سهامداران به اندازه گیری دقیق هزینه هر یک از منابع تامین مالی و ترکیب بهینه آنها جهت به حداقل رسانیدن هزینه تامین مالی و نیل به ساختار بهینه سرمایه ، اهمیت خاصی را در نظر بگیرند و همچنین به منظور کاهش این نرخ به استفاده بیشتر از بدهیها ( بدلیل ریسک کمتری که وام دهنده می پذیرد ، بازده مورد انتظار کمتری دارد و همچنین صرفه جویی مالیاتی بهره وام ) و نیز کاهش ریسک شرکت بدون اینکه بازده کاهش پیدا کند ( از طریق پیش فروش محصولات یا بیمه کردن دارایی ها ) ( جهانخایی ، ۱۳۷۷ ) ، پرداخته شود .

۳ . با توجه به عدم تغییر ارزش افزوده اقتصادی با در نظر گرفتن پبشنهادات بالا و همچنین با به کارگیری منابع جدید در واحد تجاری که با اطمینان ، بازده آن بیشتر از میانگین موزون هرینه سرمایه شرکت است ، می توان در EVA شرکت بهبود ایجاد کرد .
همچنین با توجه به مزایای به کارگیری EVA همراه با ABC ( هزینه یابی بر مبنای فعالیت ) در شرکت که موجب ایجاد حساسیت در تصمیم گیرندگان نسبت به کسب بازده اقتصادی از محصولات و مشتریان و همجنین موجب به کارگیری سرمایه با کارائی بیشتر می شود لذا پیشنهاد می شود جهت بهبود عملکرد شرکت از این دو روش به طور همزمان استفاده شود .
۲-۲-۵ پیشنهادات آتی
برای تحقیقات آتی در رابطه با خصوصی سازی می توان پیشنهاداتی را مورد توجه قرار داد . به طور نمونه می توان عملکرد خصوصی سازی را با توجه به معیارهای ارزیابی عملکرد مناسبتر مانند REVA ( ارزش افزوده اقتصادی اصلاح شده) کهEVA را از طریق اطلاعات و ارزشهای بازار عوامل ، بدست می آورد و یا از معیارهای نوین تر استفاده کرد .
همچنین می توان دوره تحقیق را زیاد کرده و شرکتهای واگذار شده از ابتدای اجرای این سیاست را نیز اضافه نمود ( شرکتهای واگذار شده در دهه هفتاد ) . همچنین می توان بررسی سه ساله را افزایش داده تا بتوان تاثیرات بلند مدت این سیاست را بررسی نمود .
۳-۵ محدودیت های تحقیق
در رابطه با محدودیت ها می توان تمام پیشنهادات بالا قابل اجرا دانست به شرط دسترسی به اطلاعات لازم .
به طور نمونه دسترسی به اطلاعات لازم و ارزش های بازار برای محاسبه REVA کار دشواری است . همچنین وجود صورتهای مالی شرکتها در سالهای مورد بررسی نکته قابل توجهی است .
در این تحقیق شرکتهای عضو بورس که طی سالهای ۱۳۸۱ الی ۱۳۸۵ مطابق با مصوبه هیئت دولت واگذار شده اند و بیش از ۵۰% سهام دولتی آنها به بخش خصوصی واگذار شده است بررسی شده است که تعداد آنها ۳۳ شرکت می باشد .
این در حالی است که طبق جدول زیر مطابق لیست واگذاری شرکتهای دولتی توسط سازمان خصوصی سازی تعداد شرکتهای واگذار شده از طریق بورس ۲۳۰ شرکت است که تنها در ۴۵ شرکت سهام بخش دولتی به زیر ۵۰% رسیده است که از این تعداد نیز یک شرکت سرمایه گذاری است و چند شرکت نیز اطلاعات مالی ناقصی در دوره مورد بررسی دارند .
جدول ۱-۵: خلاصه آمار واگذاری سازمان خصوصی سازی

فرضیات پژوهش عبارتند از:
۱.عناصر بصری باعث افزایش تأثیر تبلیغات محیطی می شود.

2. 2. نمایش تحقق وعده های داده شده بر تأثیر تبلیغات محیطی می افزاید.

2. 2. 2. نمایش مزایایی که یک کالا برای دیگران داشته است بر اثربخشی تبلیغات محیطی تأثیر دارد.
   
   

   

2. 2. درخواست از مخاطب برای خرید کالا باعث افزایش اثر بخشی تبلیغات محیطی می شود.

متغیرهای پژوهش اعم از مستقل و وابسته به شرح زیر است:
متغیرهای مستقل:
الف)عناصر بصری. ب)وعده های داده شده در تبلیغ. ج)ارائه گواه. د) درخواست خرید.
متغیر وابسته نیز اثر بخشی تبلیغات محیطی بوده است.
روش پژوهش، توصیفی از نوع پیمایشی(زمینه یابی) ذکر گردیده است.
جامعه آماری،نمونه گیری و حجم نمونه پژوهش:
به علت عدم دسترسی محقق به فهرست افرادی که در طول شبانه روز در معرض تبلیغات محیطی شهر تهران هستند، با بهره گرفتن از نمونه گیری تصادفی خوشه ای از کلیه افرادی که در تهران زندگی می­ کنند و به نحوی با تبلیغات محیطی در ارتباط هستند، نمونه گیری شده است، که این نمونه بر اساس فرمول کوکران ۳۸۴ نفر تعیین شده است.
ابزار سنجش:
ابزار سنجش در این پژوهش پرسشنامه بوده است، پرسشنامه ای که شامل ۲۲ سؤال بسته، یک سؤال باز و سه سؤال مربوط به مشخصات فردی پاسخگویان بوده است. روش سنجش روایی پرسشنامه روش صوری ذکر شده است و برای سنجش پایایی پرسشنامه از آلفای کرونباخ استفاده شده است، که ضریب آلفا در این پژوهش ۰.۷۱۵ محاسبه شده است که با توجه به ضریب آلفا پرسشنامه از پایایی مطلوبی برخوردار بوده است.
فصل چهارم شامل آمار توصیفی و آمار استنباطی است، که در آمار توصیفی از جدول فراوانی و نمودار میله ای و دایره ای استفاده نموده و در بخش آمار استنباطی و برای آزمون فرضیه ها نیز (پس از انجام آزمون نرمال بودن داده ها) از آزمون تی استیودنت استفاده نموده است. در این قسمت با بهره گرفتن از آزمون مذکور هر چهار فرضیه پژوهش تائید گردید.
روش تجزیه و تحلیل داده ها و آزمون فرضیه:
آزمون تی استیودنت یک نمونه ای برای آزمون فرضیه ها و آزمون فریدمن وخی دو جهت بررسی رتبه بندی عوامل استفاده شده است.
با بهره گرفتن از آزمون تی استیودنت تمامی چهار فرضیه پژوهش که در قسمت قبل ذکر شد تأیید گردیده است.
با بهره گرفتن از آزمون فریدمن وخی دو که جهت بررسی رتبه بندی عوامل استفاده شده به طور اجمالی این اولویت ها حاصل شد:
در عوامل مربوط به عناصر بصری، ارائه گواه در تبلیغات محیطی، درخواست خرید از مخاطب و وعده های داده شده و در تبلیغات محیطی الویت ها به ترتیب از یک تا ۲۱ بدین شرح بدست آمده است:کوتاه بودن پیام، وجود جاذبه خاص، اهمیت وعده های داده شده برای مصرف کنندگان، حرکت اجزای تبلیغ، ترکیب مناسب رنگها، دادن شماره تلفن، دورنگار یا آدرس اینترنتی، خلاقیت، بزرگ بودن چهارچوب تبلیغات، فاصله کافی بین واژه ها، استفاده از افراد مشهور یا موجه، اندازه بزرگ حروف، ساده و کم بودن تصاویر، ذکر خدمات محصولات، نصب تبلیغات در خیابان های مختلف، باورپذیر بودن وعده های داده شده، نشان دادن تصاویر افرادی که آن کالا را مصرف کرده اند، توصیف مزایای کالا برای مصرف کنندگان، درخواست غیر مستقیم از مخاطب به خرید، اشاره به کیفیت محصول، ذکر قیمت و تخفیفات، درخواست مستقیم از مخاطب به خرید و فاصله کافی بین خطوط.
پس به طور کلی می­توان گفت:
عناصر بصری، نمایش تحقق وعده های داده شده، نمایش مزایایی که یک کالا برای دیگران داشته است، درخواست از مخاطب برای خرید کالا بر تأثیر تبلیغات محیطی می افزاید.
سایر یافته های این تحقیق از میان نظرات پاسخگویان به شرح زیر است:
متناسب بودن نوع کالای تبلیغی با منطقه اهمیت دارد.
غیر مستقیم بیان کردن ایده و پیام تبلیغاتی از نظر مردم مهم است.
قرار دادن تبلیغات در نقاط حساس شهر و مکان های پر تردد اولویت دارد.
این پژوهش در سطح قوی و خوبی کار شده و لذا نقاط قوت زیادی دارد که برای جلوگیری از اطاله کلام از ذکر آنها خودداری می­کنیم ولی نقاط ضعف کوچکی نیز دارد که گذرا به آن ها اشاره می کنیم: عدم تعریف مفاهیم و واژگان پرکاربرد به طور اختصاصی، اشکالات گاه به گاه در ارجاع نویسی درون متنی، عدم تعریف عملی و نظری متغیرها و اشکالاتی از این قبیل.
شباهت این پژوهش با تحقیق حاضر در محوریت نوع تبلیغات محیطی و شناخت نقاط ضعف و قوت این نوع تبلیغ می­باشد. اما تفاوت این دو پژوهش با یکدیگر در نوع بررسی تبلیغات محیطی و تفاوت نوع نگاه است. پژوهش حاضر در پی بازنمایی ارزش­های فرهنگی در تبلیغات محیطی شهر تهران است و به ارزش­ها و هنجارهای جامعه و تفاوت نوع ایرانی-اسلامی آن با نوع شرقی و غربی می پردازد و به حوزه اقتصاد و تبلیغات بازرگانی و بازاریابی وارد نمی­ شود در صورتی که پژوهش مذکور در پی شناخت راهکارهایی برای تبلیغ بهتر و پویاتر کردن تبلیغات بازرگانی در تبلیغات شهری است و به ارزش­­ها و هنجارهای جامعه ربطی پیدا نمی کند.
۲-۱-۵-۲- پژوهش های انجام شده در خارج کشور:

1. 1. ارزش­های فرهنگی نمایش­داده شده در تبلیغات تلویزیونی هند

سیویرام اسریکانداث^[۳۴]، محقق هندی در پژوهش خود به بررسی تبلیغات بازرگانی با تمرکز بر نمایش ارزش­های­فرهنگی در آن­ها پرداخته است. وی برای بررسی هدف، مطالعه ۲۰۰ آگهی بازرگانی تلویزیون هند را به­روش تحلیل­محتوا بررسی کرد تا ارزش­های فرهنگی مسلط در آگهی­های بازرگانی تلویزیون هند را مشخص کند و تعیین کند که آیا تبلیغات مذکور مروج سبک زندگی مصرف­گرا هستند یا خیر؟ نتایج به­دست آمده روشن ساخت که تبلیغات بازرگانی تلویزیون هند در مقیاس وسیع، اگرچه نه به­ طور مسلط، ارزش­های مبتنی بر فناوری پیشرفته و تجدد را ترویج می­ کند.
در آگهی­های تجاری تحلیل شده، انگاره فناوری پیشرفته، عمدتاً با ارزش­های «کیفیت و راحتی و آسودگی» همبستگی داشته است. بنابراین برای نمایش و عرضه فناوری پیشرفته و نوسازی، به­مثابه ارزش­های مثبت کوشش جدی شده­ است. علاوه براین بررسی ارزش­های ارائه شده، در پیوند با مقوله­ های تولید کالای تبلیغ شده نشان می­دهد که تبلیغات آشکارا در ترویج فناوری پیشرفته و مصرف­گرایی پدیدار شده ­اند. غذاهای بسته­بندی شده، بزرگترین مقوله تولید بود. یک دهه قبل، غذاهای بسته­بندی شده برای مردم متوسط هند معنا نداشت، اما امروزه این نوع غذاها، به­ طور فزاینده­ای عرضه شده ­اند. همچنین داده ­ها آشکار ساختند که لوازم خانگی مقوله دیگری از تولیدات بوده ­اند که به­ طور روزافزون تبلیغ شده ­اند. در مورد لوازم خانگی، ارزش راحتی و آسودگی ترویج و تبلیغ شده است(افخمی،۱۳۸۷: ۵۶).

2. 2. ارزش­های فرهنگی منعکس شده در تبلیغات اینترنتی آمریکایی و چینی

این پژوهش توسط جی ژانگ^[۳۵] دانشجوی دانشگاه تگزاس در سال ۲۰۰۵ میلادی با هدف بررسی ارزش­های فرهنگی و سرنخ­های اطلاعاتی منعکس شده در تبلیغات اینترنتی چین و آمریکا انجام گرفته­است. برای این منظور ۸۳۶ تبلیغ اینترنتی از ۷۴ وب­سایت آمریکایی و چینی انتخاب شد. تحلیل محتوای این تبلیغات نشان داد که جمع­گرایی و فردگرایی مهمترین ارزش فرهنگی است که فرهنگ­های غربی و شرقی را از یکدیگر متمایز می کند. بررسی جاذبه­های فروش نرم یا فروش سخت و محتوای اطلاعاتی آگهی­ها نیز آشکار کرد که نوعی غربی­سازی در تبلیغات اینترنتی چینی اتفاق می­افتد.
فرضیه ها:
۱- الف: تبلیغات اینترنتی آمریکایی بیش از همتایان چینی خود فردگرایی را نشان می دهند.
ب: تبلیغات اینترنتی چینی بیش از همتایان آمریکایی خود جمع گرایی را نشان می دهند.
۲- الف: تبلیغات اینترنتی آمریکایی بیش از همتایان چینی خود از جاذبه های فروش سخت استفاده می کنند.
ب: تبلیغات اینترنتی چینی بیش از همتایان آمریکایی خود از جاذبه های فروش نرم استفاده می کنند.
۳- تبلیغات اینترنتی چینی بیش از همتایان آمریکایی خود محتوای اطلاعاتی دارند.
۴- تبلیغات اینترنتی چینی بیش از همتایان آمریکایی خود تصویر مرد دارند.
در این پژوهش برای بررسی تفاوت ارزش­های فرهنگی در این دو نوع آگهی روش تحلیل محتوا برگزیده شده است. در نمونه گیری برای این مطالعه ۳۷ سایت اینترنتی چینی و ۳۷ سایت آمریکایی انتخاب شده که واحد تحلیل آن نیز هر آگهی بطور کامل بوده است.
متغیرهای منتخب در ارزش جمع­گرایی مقولات خانواده، وطن پرستی و محبوبیت و در ارزش فردگرایی رقابت، تفریح و منحصر بفردی، همچنین متغیرهای منتخب برای جاذبه­های فروش نرم، زیبایی، لذت، مدرن بودن و برای جاذبه­های فروش سخت، اقتصادی بودن، محبوبیت و مؤثر بودن انتخاب شد.
نتایج: فرضیه ۱ در هر دو قسمت الف و ب تایید شد. در فرضیه ۲ در هر مورد عکس آن ثابت شد. در فرضیه ­های ۳و۴، این فرضیه ­ها به لحاظ آماری معنادار شناخته نشدند .(J.Zhang, 2005)

3. 3. ارزش­های فرهنگی منعکس شده در تبلیغات تلویزیونی چین و هنگ­کنگ

این پژوهش توسط کارا چن^[۳۶] و هونگ چنگ^[۳۷] در سال ۲۰۰۲ انجام گرفته است. در این پژوهش ۱۳۸۷ تبلیغ تلویزیونی پخش شده در چین و هنگ­کنگ در سال­های ۱۹۹۳ و ۱۹۹۸ تحلیل محتوا شده است. پنج ارزش فرهنگی غالب در تبلیغات تلویزیونی هنگ­کنگ عبارت از کیفیت، اثربخشی یا کارایی کالا، اقتصاد، لذت­گرایی و نوگرایی بوده است.محققان بر این عقیده بودند که برخی از ارزش­های فرهنگی مانند جمع­گرایی، احترام به بزرگ­ترها و سنت­ها ارزش­های شرقی هستند و ارزش­های فرهنگی دیگری مانند فردگرایی، جوانی و نوگرایی، بیشتر نماینده ارزش­های غربی هستند. محققان دریافتند تبلیغات تلویزیونی چین بیشتر از ارزش­های نمادین و تبلیغات تلویزیونی هنگ­کنگ بیشتر از ارزش­های مصرفی استفاده کرده ­اند. در تبلیغات ارزش­های مصرفی(مانند راحت بودن، مرتب بودن و کیفیت) تبلیغات در پی برجسته سازی ویژگی­های کالاست، در حالی­که ارزش­های نمادین( مانند جمع­گرایی، فردگرایی و نوگرایی) عمدتاً عواطف انسانی را نمایش می­دهد. تبلیغات تلویزیونی این دو کشور تنها در یک ارزش غالب یعنی نوگرایی، اشتراک داشتند(هدایتی، ۱۳۸۸: ۴۹).

از آنجایی که برای اندازه‌گیری جذب طیف‌های نوری هر رنگ، به طول موج ماکزیمم جهت تنظیم دستگاه در آن طول موج احتیاج بود، طول موج‌های حداکثر نیز در آزمایشگاه آنالیز دانشکده‌ی شیمی‌دانشگاه سمنان بدست آمد که در جدول ۳-۴٫ آورده‌شده‌است.

جدول ۳- ۴٫ جدول رنگ‌ها و طول موج‌های حداکثر مربوط به هر رنگ

λmax -طول موج حداکثر(µm)
رنگ

۶۰۹٫۵
Indigo

۵۲۶٫۵
Erythrosine

۵۰۵٫۵
Allura red

۶۲۴٫۵
Brilliant green

۶۲۹٫۵
Evigiau ciane

روش آماده‌سازی جاذب
تهیه‌ی جاذب و مش بندی آن
برای تهیه‌ی جاذب با دانه بندی در محدوده‌ی بین مش‌های ۳۰، ۳۵، ۴۰، ۶۰، که حدوداً اندازه‌های میکرو و میلی متر را پوششمی‌دادند، ابتدا ساقه‌های بدست آمده، شسته ‌شد تا هرگونه غبار و آلودگی‌های آن از بین بروند. پس از خشک‌کردن کامل ساقه‌ها، توسط آسیاب برقی، ساقه‌های بدست آمده به اندازه‌های کوچک‌تر تبدیل شد و با بهره گرفتن از الک‌های موجود به شماره‌های استاندار ۳۰، ۳۵، ۵۰ و۶۰، دانه‌بندی جاذب انجام‌پذیرفت. برای بخش‌های از آزمایش که نیاز به جاذب با خاصیت اسیدی بود، مقدار گرم مناسب از جاذب مورد نظر در کلریدریک اسید ۱مولار و نیتریک اسید ۱مولار به مدت ۱ساعت توسط همزن مغناطیسی، هم زده‌شد(جاذب در اسید خوابانده شد).

تهیه جاذب خاکشیر در ابعاد نانو با بهره گرفتن از آسیاب فوق ریز کننده‌ی دیسکی
برای تهیه‌ی نانوژل از روش بالا به پایین استفاده‌شد. در تولید مواد نانو ساختار از دو روش استفاده می شود که عبارت از روش پایین به بالا که توسط دستگاه های ریسندگی و با دستگاه های ویژه انجام می شود و روش دیگر استفاده از روش بالا به پایین است که عبارت‌اند از تبدیل اندازه های ماکرو به ابعاد نانو است. در‌این تحقیق از‌این روش استفاده شد و دستگاهی که به کار رفت، سوپرآسیاب دیسکی بود.
در تهیه‌ی نانوژل جاذب، دو مرحله آسیاب و خردسازی لازم بود، در آسیاب اول ابتدا ۱۰۰گرم از جاذب را تهیه کرده و تمام آن به مش بندی با ذرات کوچکتر از ۶۰ تبدیل شد تا برای انتقال به سوپر آسیاب آماده شود. مرحله‌ی دوم آسیاب استفاده از آسیاب سوپر دیسکی ژاپنی بود که مرحله‌ی حساسی به حساب می‌آمد، به دلیل فشار بالایی که در تبدیل اندازه‌ی مش ۶۰ به ابعاد نانو برای سوپر آسیاب دیسکی بوجود می‌آمد، خوراک دهی به آسیاب به آرامی‌انجام پذیرفت و بیشتر خوراک ورودی به‌این آسیاب به همراه آب DM (دوبار تقطیر) وارد شد تا مواد جامد سخت و گرد و خاک موجود در جاذب که بعد از مرحله‌ی شستشو امکان داشت داخل حفرات جاذب باقی بمانند، به دیسک‌های چرخان آسیبی نرساند. فاصله‌ی دو صفحه‌ی دیسک در‌این دستگاه بسیار نزدیک به هم است و دو دیسک در خلاف جهت هم و حدوداً با سرعت rpm1500 حرکت می‌کردند، بنابراین هرگونه نامتعادلی در زمان چرخش و اجسام خیلی سخت باعث آسیب به دیسک‌ها می‌شد. تمامی‌مواد آسیاب شده از مرحله‌ی اول آسیاب بایستی به اندازه ای می‌رسید که از مش۶۰ عبور می‌کرد. با احتساب اتلافی که در مرحله‌ی دوم آسیاب به دلیل اندک بودن خوراک وجود داشت، حدود ۲۰۰ گرم نانوژل تولید شد که برای انجام تمام آزمایش‌ها کافی بود.
برای افزایش جذب و ارتقاء جاذب، جاذب تهیه‌شده در محدوده‌ی مش بندی ۳۵>M>30 در اسید کلریدریک ۱مولار به مدت ۱ساعت بر روی همزن با دور rpm360 قرار داده‌شد، تا کانون‌های موجود برای جذب فعال شوند. برای انجام آزمایش‌های مربوط به مرحله‌ی ابعاد نانو، از نانوژل استفاده‌شد که به دلیل شامل بودن آب برای‌این نوع جاذب، بایستی درصد آب برای‌این حالت مشخص می‌شد که آزمایشات مربوط به درصد آب انجام شد، به‌این صورت که مقدار گرم معلومی‌از نانوژل داخل شیشه ساعتی توزین شده و در داخل آون با دمای ºC70 به مدت ۱۲ ساعت قرار داده‌شد. مقدار درصد آب به کار رفته در نانوژل ۹۰% بدست آمد که با درصد آب افزوده‌شده در شرکت نانو نوین پلیمر کاملا تطابق داشت.

تهیه‌ی محلول رنگ به عنوان پساب رنگی
برای‌ایجاد محیط فرضی دارای آلودگی رنگی و برای داشتن یک محلول مادر که از روی آن محلول‌های بعدی تهیه گردد، ابتدا مقداری از رنگ پودری و پایه آبی بریلیانت‌گرین، توزین شده و در داخل مقدار کمی‌آب ریخته‌شد، بعد از حل کردن، با بهره گرفتن از آب بدون یون، یا آب DM یا دوبار تقطیر، محلول داخل ظرف به حجم ۵۰۰سی سی رسانده‌شد. بعد از آن برای تهیه‌ی محلول‌های با ppm کمتر، از‌این محلول استفاده‌شد. با توجه به‌اینکه مقدار ppm100برای حذف خیلی غلظت بالایی بود و دستگاه اسپکتروفوتومتر توانایی تشخیص و اندازه‌گیری آن را نداشت و تفاوتی بین مقدادیرppm100 و ppm 50 را نمی‌توانست بیان کند، بنابرین ppmهای کمتر تهیه‌شدند تا کارآیی جاذب برروی آن‌ ها بررسی شود. رنگ بریلیانت‌گرین به دلیل خاصیت کاتیونی که داشت بر روی سطوحی همچون شیشه می‌چسبید، به همین خاطر در تمام طول آزمایش برای جلوگیری از‌ایجاد خطا و حذف خطا، تمام شیشه‌ها و ظروفی که در تست‌ها استفاده می‌شدند، توسط اتانول خالص شستشو داده‌شد و بعد خشک گردید.
سل‌های دستگاه اسپکتروسکوپ از ابزار بسیار حساس در طول آزمایش‌ها بودند که حتما بایستی شفاف نگه داشته می‌شدند، به همین خاطر شستشوی کامل سل‌ها طوری انجام شد که تمام دیواره‌های سل‌ها بویژه دو دیواره ای که در مسیر پرتو نوری تابیده‌شده از منبع نوری قرار می‌گرفتند کاملا تمیز و خشک شوند. برای تهیه‌ی محلول رنگ با غلظت ppm100، مقدار ۰٫۰۵ گرم از رنگ بریلیانت‌گرین در داخل مقداری آب حل شده و پس از آن به حجم cc500 رسانده‌شد تا محلول ppm100حاصل شود. از آنجایی که از انحلال کامل رنگ بایستی اطمینان حاصل می‌شد، بنابراین محلول حاصل توسط مگنت‌های مغناطیسی به مدت ۲۰ دقیقه همزده‌شد. برای تهیه‌ی محلول‌های با غلظت کمتر، از محلول مادر مقادیر لازم برداشته‌شده و با بهره گرفتن از بالن ژوژهcc50 یا cc100 به حجم رسانده‌شد. به دلیل مضر بودن رنگ‌ها، در طول تمامی‌آزمایشات، از دستکش‌های لاتکس استفاده گردید. در طول آزمایش توجه به‌این نکته ضروری بود که بعد از فیلتر کردن، نباید هیچ گونه ماده‌ی جامدی، چه به صورت سوسپانسیون و چه به شکل ته نشین شده، در داخل سل باقی می‌ماند، زیرا‌این ذرات مسیر نور را مسدود کرده و باعث‌ایجاد خطای زیاد در اندازه‌گیری می‌گردند. برای انجام فیلتراسیون از کاغذ‌های با مارک “واتمن۴۲” بهره برده‌شد. به خاطر فیلتراسیون بهتر دوکاغذ همزمان برای فیلتراسیون استفاده‌شد. برای جاذب نانو ساختار از سانتریفیوژ دور بالا بهره گرفته‌شد. پساب رنگ زدایی شده با پساب قبل از حذف رنگ مقایسه‌شده و مقدار عدد جذب از روی دستگاه برای هر دو حالت قرائت و یادداشت شد. تمام داده‌ها در جدول داده‌ها به صورت گروه‌های یکسان باppm‌های برابر گردآوری شد و شکل هر کدام رسم گردید.

مهیا نمودن و یا فراهم نمودن امکان دسترسی طرفهای متعاهد به فناوری های حفاظت ، شناسایی، ارزیابی و استفاده از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی را که در قالب نظام چند جانبه قرار دارند یکی دیگر از ساز وکارهای پیش بینی شده در کنوانسیون است.

بر این اساس «طرفهای متعاهد با تصدیق این که بعضی از فناوری ها فقط می توانند. از طریق مواد ژنتیکی منتقل شوند. دسترسی به این گونه فناوری ها و مواد ژنتیکی را که در قالب نظام چند جانبه قرار دارند. و انواع اصلاح شده و مواد ژنتیکی ایجاد شده با بهره گرفتن از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی در قالب نظام چند جانبه را مطابق مفاد ماده (۱۲) معاهده فراهم و یا تسهیل می نمایند». ^[۸۸]
همچنین طرفهای متعاهد برای ایجاد و تقویت نظام جهانی اطلاعات بر اساس نظامهای اطلاعاتی موجود به منظور تسهیل مبادله اطلاعات در زمینه موضوعات علمی، فنی و زیست محیطی مربوط به منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی همکاری خواهند نمود.
به این امید که این گونه مبادله اطلاعات به تسهیم منافع از طریق قرار دادن اطلاعات راجع به منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی در دسترس گاهی طرفهای متعاهد در معاهده کمک خواهد نمود. در ایجاد نظام جهانی اطلاعات نیز بر همکاری از طریق سازوکار تبادل کنوانسیون تنوع زیستی نیز تأکید گردیده است. ^[۸۹]
بر این اساس دسترسی به فناوری و انتقال آن منوط به رعایت شرایطی شده است که شامل رعایت قانون حاکم و حقوق مالکیت، مشارکت همه جانبه با رعایت وضعیت خاص کشورهای در حال توسعه، ظرفیت سازی، تسهیم منافع مالی و دیگر منافع تجاری سازی و پیش آگاهی در صورت بروز خطر می گردد.
دسترسی به این گونه فناوری ها، انواع اصلاح شده ومواد ژنتیکی با رعایت قوانین حاکم در مورد دسترسی و حقوق مالکیت و طبق توانایی های ملی خواهد بود .
مبحث ششم: مشارکت همه جانبه با رعایت وضعیت خاص کشورهای در حال توسعه
دسترسی به فناوری و انتقال آن به کشورها به ویژه به کشورهای در حال توسعه و کشورهای با اقتصاد در حال گذر از طریق مجموعه تمهیداتی نظیر تأسیس ونگهداری و مشارکت در گروههایی با موضوع فعالیت محصول گیاهی به منظور همه گونه مشارکت تجاری مربوط به مواد دریافت شده، توسعه نیروی انسانی ودسترسی موثر به تجهیزات تحقیقاتی صورت خواهد گرفت.
بنابراین دسترسی و انتقال فناوری از جمله فناوری های که با حقوق مالکیت معنوی حمایت می شوند. به کشورهای در حال توسعه که طرف متعاهد این کنوانسیون هستند. به ویژه کشورهای کمتر توسعه یافته و کشورهای با اقتصاد در حال گذر با شرایط منصفانه وکاملاً مطلوب فراهم و یا تسهیل شده است.
در مورد فناوری های مورداستفاده برای حفاظت و همچنین «فناوری های سودمند»^[۹۰] برای کشاورزان در کشورهای در حال توسعه به خصوص کشورهای کمتر توسعه یافته و کشورهای با اقتصاد در حال گذر از جمله با شرایط اعطایی ممتاز و ترجیحی و مورد توافق متقابل، از جمله و به ویژه از طریق مشارکت در تحقیقات و توسعه در قالب نظام چند جانبه. این گونه دسترسی و انتقال در شرایطی صورت خواهد گرفت. که با شناسایی و منطبق بر حمایت کافی و موثر از حقوق مالکیت معنوی باشد.
با توجه به نیازهای کشورهای در حال توسعه و کشورهای با اقتصاد در حال گذر، که از طریق اولویتی که آنها برای ظرفیت سازی در منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی در طرح ها و برنامه های خود در نظر می گیرند، بیان می شود. در صورتی که منابع ژنتیکی گیاهی یاد شده برای غذا و کشاورزی مشمول نظام چند جانبه باشد. طرفهای زیر را در اولویت قرار بدهند :
ایجاد و یا تقویت برنامه هایی برای آموزش علمی و فنی حفاظت و استفاده پایدار از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی
ایجاد و تقویت تأسیساتی برای حفاظت و استفاده پایدار از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی به ویژه در کشورهای در حال توسعه و کشورهای با اقتصاد در حال گذر
انجام تحقیقات علمی ترجیحاً و در جائی که ممکن باشد، در کشورهای در حال توسعه و کشورهای با اقتصاد در حال گذر، با همکاری موسسات این کشورها و توسعه ظرفیت برای انجام این گونه تحقیقات در زمینه های مورد نیاز.
مبحث هفتم : تسهیم منافع مالی و دیگر منافع تجاری سازی
کنوانسیون حمایت از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی تأکید دارد که با دخیل کردن بخش های خصوصی و دولتی در فعالیت ها دول متعاهد از طریق اشتراک مساعی و همکاری از جمله با بخش خصوصی کشورهای در حال توسعه وکشورهای با اقتصاد در حال گذر، موظفند در تحقیق وتوسعه فناوری، اقداماتی را به منظور دستیابی تسهیم منافع ناشی از تجاری سازی اتخاذ نمایند.
طرفهای متعاهد موافقت می کنند که موافقتنامه انتقال مواد استاندارد موضوع بند (چهار) ماده (۱۲) شامل این الزام باشد. که دریافت کننده ای که محصولی را تجاری می کند. که از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی بوده و در بردارنده موادی است. که از طریق نظام چند جانبه به آن دسترسی یافته، سهم عادلانه ای از منافع حاصل از تجاری سازی آن محصول را به سازو کار موضوع جزء (و) بند (سه) ماده (۱۹) معاهده به پردازد.مگر این که محصول مزبور بدون محدودیت برای تحقیق و اصلاح بیشتر در دسترس دیگران باشد. که در این صورت دریافت
کننده ای که تجاری سازی می کند. برای پرداخت چنین سهمی ترغیب خواهد شد.
براساس معاهده حمایت ازمنابع ژنتیکی گیاهی برای غذاوکشاورزی، هیئت رئیسه در اولین جلسه خود میزان، تشکیل و شیوه پرداخت را در راستای عرف تجاری تعیین خواهد نمود. هیئت رئیسه می تواند تصمیم بگیرد. برای طبقات مختلف تولید کنندگان که فرآورده های مزبور را تجاری سازی می کنند. سطوح متفاوت پرداخت مقرر نماید.
همچنین می تواند در مورد ضرورت معاف نمودن کشاورزان خرده پای کشورهای در حال توسعه و کشورهای با اقتصاد در حال گذر از پرداخت های مزبور تصمیم بگیرد .^[۹۱]
همچنین می تواند هر از گاهی در راستای دستیابی به تسهیم عادلانه منافع، سطوح پرداخت را مورد بازبینی و تجدید نظر قرار دهد و ظرف یک دوره پنج ساله از لازم الاجراء شدن این معاهده لزوم پرداخت اجباری مقرر در موافقتنامه انتقال مواد استاندارد را نیز در مواردی که محصولات تجاری شده مزبور بدون محدودیت برای تحقیق و اصلاح بیشتر در دسترس دیگران قرار می گیرد ارزیابی نماید.
پیش بینی شده است. که طرفهای متعاهد در کنوانسیون موافقت نمایند. که منافع حاصل از استفاده از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی که به موجب نظام چند جانبه تقسیم می شود. باید ابتدا به صورت مستقیم و غیر مستقیم به سوی تمام کشاورزان تمام کشورها به ویژه در کشورهای در حال توسعه و کشورهای با اقتصاد در حال گذر که به حفاظت و استفاده پایدار از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی می پردازند جریان یابد.
همچنین باید ترتیبات راهبردی مشارکت داوطلبانه در تسهیم منافع را برررسی نموده تا صنایع فراوری غذایی که از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی سود می برند. در نظام چند جانبه، مشارکت مالی نمایند. در صورت اعلام هر یک از طرفهای معاهده، ضروری است. در مورد امکان بروز خطراتی که حفاظت موثر منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی را تهدید کند و در جهت حفاظت از مواد، ساز و کار «پیش آگاهی» پیش بینی گردد.
گفتارسوم : ایران و اهمیت حمایت از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی
سپاس فراوان خداوند بزرگ را که میهن عزیزمان را یکی از عالی ترین مراکز تجمعذخایرژنتیکی گیاهی قرارداده است.
گفته می شود که ایران یکی از اولین کشورهای دنیاست. که در آن کشاورزی و تمدن شروع شده و انسان اولیه برای نخستین بار در فلات ایران به کشت و زرع دست زده است. همچنین گفته میشود که مهاجرت آریایی ها بر خلاف مهاجرت مشهور چوپانی و در جستجوی چراگاههای جدید نبوده، بلکه مهاجرتی دهقانی و در جستجوی زمین بهتر برای کشاورزی و تهیه غذا بوده است.حفاری هایی که در اطراف کاشان به عمل آمده نشان می دهد. که در شش هزار سال پیش ایرانیان متمدن بوده و سیستم زراعی و کشاورزی پیشرفته ای داشته اند.
لذا با توجه به این تاریخچه منطقه خاورمیانه و خاور نزدیک، که ایران نیز جزء آن می باشد. از غنی ترین مراکز تجمع ذخایرژنتیکی گیاهی می باشد. و بسیاری از محصولات زراعی از این منطقه به سایر نقاط جهان منتقل و بصورت تکامل یافته فعلی در آمده اند.همچنین ایران دارای یکی از غنی ترین اقلیم های زیست محیطی جهان بوده و تنوع زیستی در عرصه های گیاهی و جانوری آن قابل ملاحظه می باشد.
ایران محل برخورد پنج سرزمین معروف گیاهیوجانوری و مهد تنوع گونه های گیاهی نیمکره شمالی به شمار می رود. به عنوان نمونه بیش از ۷۶۰۰ گونه گیاهی در ایران شناخته شده است. که حدود ۲۳۰۰ گونه آن بومزاد ایران بوده و ۱۴۰۰ گونه آن در دنیا نادر است.
بنابر آنچه گفته شد. بدیهی است که کشوری با چنین پشتوانه غنی از منابع ژنتیکی گیاهی، باید توجه ویژه ای به حفاظت از این منابع مبذول نموده و از آن به نحو احسن در راه نیل به رشد و توسعه همه جانبه بهره گیری نماید. زیرا ذخایرژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی از ارکان توسعه بوده، حفاظت و بهره برداری از آنها جایگاه ویژه ای در توسعه پایدار دارد.
حفاظت از گونه های گیاهی و جلوگیری از انقراض آنها مدتهاست. که کم و بیش مورد توجه قرار گرفته است.در بسیاری از مناطق جهان به انحاء گوناگون، ذخایر ژنتیکی گیاهی برای غذاوکشاورزی حفظ می شوند. و با نگاه اجمالی به شرایط جاری در مواجه با منابع ژنتیکی گیاهی، اقدامات خوب و مؤثری همگام و همراه با دیگر مناطق جهان در ایران نیز به منظور حفاظت از ذخائر ژنتیکی گیاهی برای غذاوکشاورزی به ویژه در مورد گونه های وحشی و خودرو به عمل آمده است. از جمله این اقدامات مساعی ای است که در شناخت و معرفی گیاهان در حال زوال همگام با سطح بین المللی صورت گرفته است.
مبحث اول : ایران قبل از الحاق به معاهده بین المللی ذخایر ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی
ایران تا اوایل قرن (۱۴ ش / ۲۰ م ) کشاورزی و موضوعات مرتبط با این بخش همانند حمایت از منابع ژنتیکی گیاهی و یا امنیت غذایی روش های قدیم و سنتی بوده و تنها در صد سال اخیر با آشنایی فرهنگ ها و افزایش جمعیت و به دنبال آن نیازمندی شدید به محصولات کشاورزی و غذایی تغییرات بنیادی در نظام های کشاورزی با توجه به اوضاع اقلیمی و ذخایر ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی در فلات ایران پدید آمده است. شناخت از وضعیت منابع ژنتیکی گیاهی در ایران این امکان را برای تحلیل و تجزیه در سطح ملی و بین المللی فراهم
می کند.
آثار و شواهد تاریخی بیانگر این است که ایرانیان از دیرباز با زیست بوم فلات ایران آشنا و قرین بوده اند. و از طریق اتخاذ روش های پایدار برای« بهره برداری عاقلانه و مسئولانه» ^[۹۲]از منابع محیطی مانند آب، خاک و پوشش های گیاهی مختلف به هم زیستی با اقلیم زندگی دست یافته اند. به گونه ای که اکنون این فرهنگ و دانش گرد آمده پس ازسالیان جلوه ای از محصول اندیشه و فکری پیشینان و گنجینه ی ارزشمندی از میراث ملی و تاریخی و فرهنگی میهن ما می باشد. و در عین حال «بخشش و روح بلند ایرانی»درمراوده های با دیگر ملل جوامع انسانی همواره میزبان سخاوتمند جامع بشری در انتقال این اندیشه و منابع ارزشمند و گوهربار بوده است.
کشاورزن و زارعان ایرانی در گذشته های دور در مورد بهره برداری و یا روش های حافظت از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذاوکشاورزیهمانند فرامدرن کشورها پیشرفته امروزی به نتابج ارزشمندی رسیده اند. همانند تنوع بهره برداری از نظر نوع تولید یا بهره گیری از منابع ژنتیکی گیاهی مختلف در قالب «کشت متنوع و متراکم»^[۹۳] است. که این سیستم های تولید ( واحد های بهره برداری ) در گذشته دارای کشاورزی چند محصوله هستند. و در اکثر موارد امر کشاورزی و زراعی در قدیم با بهره برداری از پوشش گیاهی خودرو تکمیل می گردید. که منشاء شکل گیری این سیتسم در گذشته به تضمین امنیت معیشتی و ضامن پایداری و حفظ سلامت اکولوژیک با بهره گرفتن از تلاش و بکارگیری دانش کشاورزان و زارعین قدیم ایرانی در هر منطقه بوده است.
در ایران حفاظت از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذاوکشاورزی در سالهای
(۱۳۳۶ – ۱۳۳۲)با همکاری سازمان کشاورزی وخوار و بار ملل متحد(فائو) انجام میگردید. که مجموعه های ارزنده ای از این منابع ژنتیکی گیاهی در دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران موجود می باشد.
در اوایل سالهای دهه(۱۳۴۰)بدین نحو ادامه داشت. اما فعالیت های رسمی در خصوص حفاظت و نگهداری از منابع ژنتیکی (بانک ژن) عمدتاٌ در اولین سالهای دهه( ۱۳۵۰ )شروع گردید. که هیئتهای اعزامی از کشورهای کانادا، انگلستان و ایتالیا و چند کشور دیگر حاکی بر توافق دو یاچند جانبه در این زمینه بوده است.
در دهه (۶۰ )بر اساس تفاهم فیمابین دولت ج.ا.ا و سازمان کشاورزی وخوار و بار ملل متحد «فائو» و سازمان جهانی ذخایرژنتیکی ( IBPGR)^[94]، ایران رسما به عنوان عضو شبکه
بین المللی ذخایرژنتیکی گردید. و جمع آوری، حفاظت و بهره برداری از ذخایرژنتیکی گیاهی در زمینه محصولات مختلف عهده دار گردیده است. بر منبای این تفاهم بررسی و شناسائی منابع ژنتیکی بومی و وحشی محصولات مختلف زراعی و باغبانی و مناطق پراکندگی جغرافیایی آنها بویژه در سطح کشور و نیز تهیه لیست ذخایر ژنتیکی گیاهی جمع آوری شده قبل مورد توجه قرار گرفته است.
همچنین به سبب نقش مهم منابع ژنتیکی گیاهی در زندگی مردم ایران و از طرفی احتمال نابود شدنشان، پس از شناسایی منابع ژنتیکی گیاهی موجود در کشور و محل انتشار جغرافیایی آنها نسبت به جمع آوری آنها مود تعهد قرار گرفته است.
در کل حفاظت از محیط زیست من جمله ذخار ژنتیکی گیاهی و دیگر منابع طبیعی در کشور ما همانند وضعیت و پیشینه آن در جهان از قدمت چندانی برخوردار نیست ولی از لحاظ رویکرد به اینگونه مسائل و تدوین قوانین و مقررات مرتبط در مقایسه با بسیاری از کشورهای جهان سوم و حوزه غرب آسیا پیشتاز کشورهای دیگر بوده است .که شروع آن در قوانین داخلی در اوایل دهه(۵۰) و هم زمان با کنفرانس جهانی استکهلم، تدوین و تصویت شد. و از آن تاریخ تا کنون در حوزه محیط زیست و منابع طبیعی ازجمله ذخایر ژنتیکی گیاهی برای غذاوکشاورزی تحولات نسبتاٌ چشمگیری در این زمینه در کشور صورت گرفته است.
در ق.ادولت جمهوری اسلامی ایران مصوب سال(۱۳۵۸) اصل پنجاهم آن به حفاظت محیط زیست اختصاص دارد. که مرتبط به موضوع منابع طبیعی و ذخایر ژنتیکی هم توجه نموده است. و «این اصل یکی از مترقی ترین اصول ق.ا نه تنها میان اصول دیگر بلکه در مقایسه با قوانین اساسی سایر کشورهای جهان در زمینه حفاظت محیط زیست می باشد».
با تطبیق این اصل با منشور سازمان ملل متحد و اصول حقوق بین المللی، این حقوق را تداعی می کند که حق حاکمه در منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی به نحوی بهره برداری از این منابع و بر اساس سیاست های محیط زیست باشد. تا فعالیت های مرتبط در این حوزه و در حیطه صلاحیت یا نظارت آنها موجب زیان محیط زیست و حقوق کشورها یا مناطق خارج از محدوده صلاحیت ملی آنها نگردد.
کنوانسیون تنوع زیستی ^[۹۵]CBDکه دولتها با آگاهی از ارزش ذاتی تنوع زیستی و ارزش های اکولوژیکی، ژنتیکی، اجتماعی، اقتصادی، آموزشی، فرهنگی، بازآفرینی و زیبایی شناسنامه تنوع زیستی و اجزای آن، و نیز با آگاهی از اهمیت تنوع زیستی برای تکامل و حفاظت از سیستم های حفظ حیات زیست و با تایید اینکه حفظ تنوع زیستی مساله تمامی بشریت است. و نیز با توجه به اینکه شرط اصلی حفظ تنوع زیستی، حفاظت از اکوسیستم ها و زیستگاههای طبیعی و نگهداری از احیای جمعیتهای ، ارقام ها و گونه ها در محیط طبیعی خود می باشد.
از طرفی با شناخت این واقعیت که بسیاری از جوامع بومی و محلی که تجسم نوع زندگی سنتی می باشند وابستگی نزدیک و سنتی به منابع زیستی دارند و مطلوبیت سهیم شدن عادلانه در مزایای حاصل از کاربرد دانش و ابتکارات و اقدامات سنتی مربوط به حفاظت از تنوع زیستی و استفاده پایدار از گونه ها و نیز اهمیت و نیاز به همکاری بین المللی، منطقه ای و جهانی بین دولتها و سازمانها و همچنین برای رفع نیازهای غذایی، بهداشتی و سایر نیازهای جمعیتی رو به رشد جهان، حفاظت از تنوع زیستی و کاربرد صحیح آن از اهمیت کلیدی برخوردار میباشد. که بدان منظور دسترسی به منابع و استفاده مشترک از آنها و نیز تکنولوژی های ژنتیکی امری حیاتی است. و با توجه به اینکه حفظ و نیز استفاده صحیح از تنوع زیستی نهایتاٌ باعث تحکم و تقویت روابط دوستانه بین کشورها شده و به ایجاد صلح در جامع بشری کمک میکند. بر این اساس
«دولت جمهوری اسلامی ایران در تاریخ(ششم)اوت (۱۹۹۶)به این کنوانسیون ، که در تاریخ(پنجم)ژوئن (۱۹۹۲ )در ریودوژانیرو ( برزیل) تصویب گردید. عضو شده است.
قانون الحاق دولت ج.ا.ا به کنوانسیون تنوع زیستی در جلسه علنی روز یکشنبه مورخ ششم خرداد ماه (۱۳۷۵)مجلس شورای اسلامی تصویب و در تاریخ(۱۳/۳/۱۳۷۵)به تایید شورای نگهبان رسیده است.
در این راستا شورای عالی حفاظت محیط زیست کشور در مورخه( ۲۱/۳/۱۳۸۱) طی شماره (۲۳۸)براین اساس مصوبه ای مقرر داشته :
«شورای عالی حفاظت محیط زیست با عنایت به گزارش ملی توسعه پایدار در خصوص طرح تدوین استراتژی و برنامه عملی ملی حفاظت از تنوع زیستی چهار مورد راهبردهای ملی حفاظت از تنوع زیستی دولت ج.ا.ا را به شرح ذیل تایید نمود:
۱ – ارتقای آگاهی از تنوع زیستی و مشارکتهای مردمی
۲ – ایجاد نظام های اطلاعاتی و تحقیقاتی زیستی

۱۷۰۶م.

راه اندازی اولین چاپخانه عربی در شهر حلب

۱۷۲۴م.

چاپ اولین کتاب فارسی در استانبول

۱۷۸۰م.

چاپ اولین کتاب فارسی در هند

۱۷۸۷م.

چاپ اولین قرآن در کشور روسیه

۱۸۱۷م.

چاپ اولین کتاب به زبان فارسی در ایران

۱۸۲۴م.

چاپ اولین کتاب سربی در تهران

۲-۴- چاپ سنگی
چاپ سنگی یا لیتوگرافی بیش از ۷۰ سال چاپخانه های ایران را در انحصار خود داشت. یکی از ویژگی های نسخه های چاپ سنگی که همواره مورد تأیید اهل فرهنگ بوده، خط آن‌ ها ـ به خصوص خط نستعلیق ـ است که در چاپ این کتاب ها مورد استفاده قرار گرفته.
چاپ سنگی نوعی چاپ مسطح بوده که درآن به جای حروف از سنگ مرمر استفاده می شده؛ بدین ترتیب که نوشته یا تصویر را به روی سنگ منتقل می کردند و با بهره گرفتن از روش های شیمیایی آن را برجسته می نمودند و سپس این تصویر به کرّات روی کاغذ کپی می شده است. این نوع چاپ با بهره گرفتن از روش مختلط فیزیکی و شیمیایی بر اساس دفع متقابل آب و چربی اختراع گردیده است.
۲-۴-۱- تکنیک چاپ سنگی
لیتوگرافی در لغت به معنای چاپ سنگی و حکاکی روی سنگ است و از قدیمی ترین انواع چاپ محسوب می شود که بیشتر برای چاپ کتب استفاده می گردید. در این تکنیک، افرادی با تخصص های مختلف مشغول به کار بودند. این متخصص ها عبارت بودند از هیات تحریریه، خطاط، نقاش، تذهیب کار، سنگ تراش، تیزاب کار، استاد چاپ، مرکب زن، کاغذ گذار، چرم گذار، چرخ کش، لایی گذار، تعمیرکار. تکنیک چاپ سنگی شامل مراحل زیر بود:

در مرحله اول هیات تحریریه یا منشیان، مطالب مورد نظر برای چاپ را تهیه و تنظیم می کردند. در مرحله بعد خوشنویسان با تبحر کامل با مرکب مخصوص (مرکب چرب)، مطالب را به صورت وارونه بر روی سنگ می نوشتند، خطی که در نوشتن کتب چاپ سنگی به کار می رفت بیشتر خط نسخ و نستعلیق و گاهی شکسته بود. علت استفاده از این مرکب این بود که اسید چرب مرکب، صابون نامحلولی روی صفحه ایجاد می کرد که مرکب چاپ را جذب و آب را دفع می کرد. سپس طرح رسم شده را به وسیله صمغ عربی و محلول تیزاب ثبات می بخشیدند، چون تیزاب، اطراف نقشها را کمی می خورد و نقش به صورت برجسته باقی می ماند. در نهایت سطح سنگ را با تربانتین و آب می شستند. پس از این عمل سنگ چاپ برای چاپ آماده می شد. برای تهیه مرکب مناسب چاپ معمولا از مرکب دوده ای استفاده می شد که طرز تهیه آن به شرح زیر بود: ابتدا حدود ۲۰۰ عدد شمع گچی کلفت و بلند که فتیله هایشان از طناب پنبه ای بود را در حال سوختن زیر محفظه ای قرار می دادند تا به اندازه ۲ سانتی متر دور محفظه دوده جمع شود، سپس دوده های آماده شده را در پاتیل شربت سقز می ریختند تا سقز سفید، سیاه رنگ شود و حدود ۴ ساعت محلول را به هم می زند تا مرکب آماده شود، پس از آماده شدن مرکب، زیر پاتیل را خاموش می کردند تا مرکب سرد شود. در نهایت مرکب را از دو نورد عبور می دادند تا کاملا صاف و نرم شود. پس از نورد مرکب برای چاپ آماده است.
در این مرحله که در اتاق چاپ با دستگاهای چاپ سنگی صورت می گرفت، ابتدا سنگ لوح آماده شده برای چاپ را در صفحه ماشین چاپ می گذاشتند و سپس اطراف سنگ را با تسمه های دستگاه محکم کرده و سطح سنگ را با آب و پنبه مرطوب می نمودند و مرکب زن، مرکب چاپ را با غلتک چوبی کوچک بر روی سنگ لوح می مالید تا خطوط روی سنگ رنگ بگیرد. سپس کارگر دیگری به نام کاغذ گذار ورق کاغذ را با احتیاط روی سنگ می گذاشت و کارگر دیگری به نام چرم گذار، با ورقه ای از چرم ضخیم روی کاغذ را می پوشاند. بعد غلتک کش، غلتک بزرگی که روی دستگاه سوار شده بود و دور تا دور آن با نوار پارچه ای کرک مانندی پیچیده شده بود را به طور افقی از چپ به راست با یک فشار عمودی با نوعی کشش یا مالش روی سنگ آغشته به مرکب و کاغذ حرکت می داد تا عمل چاپ صورت گیرد. سپس کاغذ بردار، کاغذ چاپ شده را برمی داشت و در کناری می گذاشت. اگر می خواست پشت ورق هم چاپ شود، باید یک کاغذ لایی میان کاغذهای چاپ قرار می داد تا زودتر خشک شوند. البته خشک شدن کاغذها به دو روز وقت نیاز داشت. پس از خشک شدن به همان روش پشت کاغذ نیز چاپ می شد .
هر ماشین چاپ ساعتی ۲۰۰ برگ چاپ می کرد و با هر سنگ ۷۰۰ برگ چاپ می شد و پس از چاپ ۷۰۰ برگ، سنگ چاپ دیگر خاصیت خود را از دست می داد و توسط تراشکاران تراش داده می شد تا سطح سنگ دوباره صاف گردد و برای چاپ مجدد استفاده شود. (میرزای گـلپایگانی، ۱۳۷۳: ۳۵)
۲-۴-۲- دست‌اندر کاران چاپ سنگی
به‌طور کلی در یک کارگاه چاپ سنگی معمولاً دو دسته افراد که تعداد آن‌ ها به ۱۸ نفر می رسید کار می کردند:
ـ افرادی که تهیه مطالب، کشیدن تصاویر و آماده کردن سنگ چاپ را به عهده داشتند، شامل: خطاطان، نقاشان، تهذیب‌کاران، سنگ تراش ها و تیزاب‌کاران؛
ـ افرادی که در فرایند چاپ به فعالیت می پرداختند، مانند استاد چاپ، مرکب زن، کاغذ گذار، چرم ‌گذار, غلتک‌کش، کاغذ بردار، لایی‌گذار، و تعمیرکار.
علاوه بر نویسندگان، نقاشان، خطاطان و تذهیب کاران، افراد دیگری در امر چاپ دخیل بودند؛ مانند:
۱) چاپخانه دار،
۲) سفارش‌دهنده کتاب،
۳) ناشر (اهتمام کننده)،
۴) بانی چاپ (به سرمایه …)،
۵) مصحح چاپ،
۶) مباشر چاپ،
۷) غلط گیر.
۲-۴-۳- دستگاه چاپ سنگی
در سالهای اولیه ورود چاپ سنگی به ایران، چاپخانه ها ماشین های چاپ سنگی خود را از کشور همسایه از جمله روسیه، عثمانی، هندوستان، پاکستان و… وارد می کردند. اما محصولات این ماشین ها به ذوق هنر ایرانی آراسته می شد که از جمله می توان به خطاطی، نقاشی و تذهیب کاری روی روزنامه ها و کتابها اشاره کرد.
در بین سالهای ۱۳۱۷ تا ۱۳۲۰ ه.ق در سیستم ماشین های چاپ سنگی تغییراتی ایجاد شد. بدین معنی که ایرانیان دستگاههایی ساختند که از هر جهت با دستگاه های قبلی چاپ سنگی که از خارج وارد می شد، تفاوت زیادی داشت. این دستگاه ها که تماما از چوب ساخته شده بودند، شامل سه تکه تخته ضخیم به صورتی جعبه مانند بودند که فقط یک تکه آن به طرف زمین بود و دو تکه دیگر در طرفین آن قرار می گرفت. در فاصله بین دو لوح، سنگ قرار می گرفت و چرخی از چوب به وسط تخته وصل بود که مانند چرخ چاه عمل می کرد. این چرخ با دو پا چرخانده می شد و با چرخش چرخ، لوح سنگ چاپ به کاغذ فشار می آورد و عمل چاپ انجام می شد.
در بین سالهای ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۷ ه.ش مجددا ماشین چاپ سنگی تغییر کرد. این ماشین مانند ماشین های یک سیلندری لترپرس بود. در این ماشین، حرکت سیلندر را طوری تعبیه کرده بودند که یک لحظه توقف می کرد و شخصی به نام ورق گذار، ورق کاغذ را مثل ماشین های سیلندری لترپرس داخل سیلندر می گذاشت و پنجه ماشین آن را می گرفت و سیلندر با یک چرخش، کاغذ را به روی لوح سنگ فشار می داد و عمل چاپ انجام می شد. یک نفر ورق بگیر نیز کاغذ چاپ شده را می گرفت. این تغییرات در ماشین های چاپ، افزایش سرعت کار، کیفیت بهتر و استفاده از کارگر کمتر را به دنبال داشت (مبارکه، ۱۳۷۸: ۷۷).
۲-۴-۴- تصویر در چاپ سنگی
تصاویر در چاپ سنگی به صورت گراور است و واژه «رقم» و «راقم» در زیر این تصاویر به مفهوم «نقاشی» و «نقاش» است. نقاشان و مُذهّبان به تناسب موضوع به تذهیب و نقاشی در کتب چاپ سنگی می پرداختند و با الهام از محیط خود و جامعه، صحنه ها و رویدادها را به تصویر می کشیدند و عادات و رسوم مردم زمان خود را معرفی می نمودند، مانند شکل و نحوه پوشاک مردان و زنان، مجالس مهمانی و وعظ، آیین خاکسپاری، و … به طور کلی نقاشی های کتاب های چاپ سنگی را به سه دسته می‌توان تقسیم بندی کرد: