البته چنین سکولاریسم افراطی و حداکثر در کشورهای مسلمان غیر متعارف است. شکل رایج تر آن سکولاریسم معتدلی است که در پی تفکیک مذهب از سایر شئون زندگی عمومی است و ضرورتاَ غیر مذهبی نیست و به مذهب به عنوان جزء ضروری از هویت ملی احترام می گذارد.( شپرد، ۳:۱۹۸۷). در جوامع اسلامی عموماَ ایدئولوژی ناسیونالیسم به درجات مختلفی با سایر ایدئولوژی ها چون سوسیالیسم و لیبرالیسم و غیر اینها آمیخته می شود . در سکولاریسم معتدل ، اسلام دین حکومت نیست و حاکمیت نه مبتنی بر اعتقاد به خدا که مبتنی بر ملت[۳۶] یا مردم[۳۷] است.
۲-تعریف عملیاتی سکولاریسم:
براساس ویژگی هایی که برای دینداری سکولار در صفحه قبل برشمرده شد این نوع دینداری با معرف های زیر سنجیده می شود.

 

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت abisho.ir مراجعه نمایید.

 

 

اعتقاد به پیشرفت جامعه به شیوه غربی در عین مسلمان بودن

گرایش این جهانی

اعتقاد راسخ به سنت های ایرانی در برابر سنت های اسلامی

اعتقاد به فوریت عملی شدن تفکر غربی

اعتقاد به اقتباس کامل از الگوهای غربی

نسبت دادن مشکلات مسلمانان به ایدئولوژی اسلام

اعتقاد به منسوخ بودن سنت های اسلامی و کنترگذاشتن آنها

اهمیت ندادن به مسائل دینی

جدا دانستن دو مقوله اقتصاد و مذهب از یکدیگر
عکس مرتبط با اقتصاد

 

اعتقاد به عدم کارآیی اجتهاد در حل مسائل مسلمانان

اعتقاد به عدم توان دین در اداره یک دولت مدرن

عدم اعتقاد به نقش موثر گروه های دینی در اصلاح جامعه

اعتقاد راسخ به حل بحران های موجود در میان مسلمانان با تکیه بر علوم جدید و نه دین

اعتقاد به عدم ارتباط مقولات فلسفه و هنر و زیباشناسی به دین

همانگونه که گفته شد سکولاریسم به دو نوع افراطی و معتدل قابل تقسیم است ولی از آنجا که سکولاریسم افراطی در جامعه دینی ما جایگاه بالایی ندارد لذا در این بررسی سعی شده که گویه های معرف سکولاریسم معتدل باشند. گویه های سکولاریسم در سولات ۷ تا ۲۰ پرسشنامه مورد سنجش قرار گرفته است.
۳-تعریف نظری دینداری تجددگرایی اسلامی [۳۸] :
این نوع دینداری بعد از سکولاریسم بیشترین نزدیکی را با مدرنیته دارد و انعطاف پذیری زیادی برای عقل و اجتهاد و میدان وسیعی برای نظریات انسانی قائل است . به عبارت دیگر در تقابل اسلام و مظاهر مدرن اصالت را به مدرنیته می دهد و میخواهد اسلام را مدرن کند. برخلاف اسلام گرایان رادیکال که می خواهند مدرنیته را اسلامی کنند . بر این اساس بشدت عقل گراست. تجددگراها اگرچه به جدایی دین از سیاست قائل نیستند ، لیکن معتقدند که دین به تنهایی نمی تواند یک جامعه مدرن را اداره کند و نیازمند سایر علوم بشری نیز هست.
۴-تعریف عملیاتی تجددگرایی اسلامی :
این نوع دینداری با گویه های زیر مورد سنجش قرار گرفته است:

 

 

اعتقاد به پیشرفت در برخی جنبه های مادی و معنوی در غرب و پیشرفت همه جانبه با ترکیب اسلام و ایدئولوژی های غربی

گرایش این جهانی – آن جهانی

اعتقاد به عدم کارآیی کامل دین در اداره جامعه

اعتقاد به تلفیق تفکر مدرن با اسلام با مشی مداراجویانه

اعتقاد به تطبیق اسلام با ایدئولوژی های غربی

داخلی دانستن مشکلات مسلمانان

اعتقاد به نقد سنت اسلامی با تکیه بر مدرنیته

عمل به دستوراتی از دین که توجیه عقلانی داشته باشند

توجه به نواندیشان دینی به عنوان موثرترین گروه در اصلاح جامعه

عدم اعتقاد به ربوی بودن سیستم بانکداری جدید

اعتقاد به انطباق اسلام با مقولات فلسفی و هنری غرب

اعتقاد به حفظ سنت های ایرانی در کنار سنت های اسلامی

توجه به نظرات نواندیشان دینی در مسائل شرعی

اعتقاد به تطبیق پیام اسلام با جهان مدرن برای حل بحران های موجود در میان مسلمانان

این مفهوم با ۱۴ گویه توسط سوالات ۷ تا ۲۰ پرسشنامه مورد سنجش قرار گرفته است.
۵-تعریف نظری اسلام گرایی رادیکال[۳۹] :
در این نوع دینداری تمامیت گرایی به بالاترین سطح میرسد . به عبارت دیگر دین اسلام به طور کامل ایدئولوژیک می شود . آنها معتقدند که اسلام برای تمام ابعاد زندگی اجتماعی مردم برنامه دارد و حکومت بایستی اسلامی باشد در مواجهه با مظاهر مدرنیته اینها معتقدند که مدرنیته بایستی اسلامی شود . لذا از مدل های غربی تا آنجا که بتوان آنها را اسلامی نمود استفاده می نمایند. استفاده از عقل و اجتهاد را در مواردی می پذیرند که نص صریح و معتبر درباره آنها وجود نداشته باشد. خواهان اجرای سریع و انقلابی اسلام و در موارد لزوم توام با خشونت در جامعه هستند.پیشرفت غرب را در جنبه های مادی می پذیرند ولی اعتقاد دارند که پیشرفت همه جانبه تنها با اسلام امکان پذیر است.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
۶-تعریف عملیاتی اسلام گرایی رادیکال :
براساس ویژگی های برشمرده برای این نوع دینداری از گویه های زیر برای سنجش آنها استفاده شده است:

 

 

اعتقاد به پیشرفت های مادی در غرب و پیشرفت همه جانبه با ایدئولوژی اسلام

گرایش این جهانی – آن جهانی

اعتقاد به توانایی کامل دین در اداره جامعه

اعتقاد به عملی ساختن فوری شریعت با مشی انقلابی

اعتقاد به تطبیق مدرنیته با اسلام( با اصالت اسلام – اسلامی کردن مدرنیته)

خارجی دانستن مشکلات مسلمانان

اعتقاد به حذف کلیه خرافات با تکیه بر اسلام ناب

اعتقاد به دریافت های عقلی در اجتهاد تا حد عدم برخورد با کتاب و سنت

اعتقاد به امکان ایجاد یک بانکداری بدون ربا

توجه به نظرات رسانه های حکومتی در مورد مسائل شرعی

اعتقاد به اسلامی کردن مقولات فلسفی و هنری غرب

اعتقاد به اسلامی کردن محتوی سنت های غیر اسلامی

اعتقاد به بسیج مسلمانان و تشکیل حکومت اسلامی برای حل مشکلات مسلمانان

اعتقاد به نقش موثر مراجع و روحانیون سیاسی که مخالفت طردگونه با غرب ندارند

این مفهوم دینداری با ۱۴گویه و در سوالات۷ تا۲۰ پرسشنامه مورد سنجش قرار گرفته است.
۷-تعریف نظری دینداری سنت گرایانه [۴۰]:
سنت گرا کسی است که تعهد اعتقادی او در بخش عمده ای ، مخلوطی از شریعت و غیر شریعت است و همچنین از وارد کردن تنازع غربی به قلمرو اعتقادی خود شدیداَ دوری می کند و بالاخره عمق تهدید نفوذ غرب را کاملاَ و به طور جامع نمی شناسد.این نحله در سطح تئوری نسبت به دیگر نحله ها ، بیشتر گرایش آن جهانی دارد و مطمئناَ به خرافات سنتی ارج بیشتری می گذارد .واکنش سنت گرایی دربرابر هجوم غربی دقیقاَنوعی تلقی و برخورد با فلاکت و بدبختی است. می توان مقیاسی از سنت گرایی بدست داد که از جانب راست با طردگرایان آغاز می شود و از جهت چپ با همسازگرایان خاتمه می یابد. طردگرایان کسانی هستند که در برابر غربی کردن شریعت ایستادگی می نمایند و یا از گسترش دادن دایره عمل شریعت بر غیر از قلمروهای سنتی مذهب خودداری می کنند و یا از تأیید ارتباط مذهب با قلمروهای مشخصاَ جدید سرباز می زنند. همسازگرایی می تواند با تاکتیک تدریجی و تأخیری اجرای شریعت سرسازش داشته باشد یا حتی آنها را به طور مستقیم به کار گیرد.
سنت گرایان احساس می کنند راه های مقبول گذشته برای تغییر کافی است . اما سنت گرایی جدید با مسائل غربی به طور عمیق درگیر می شود. سنت گرایی جدید نیز می تواند به دو شکل افراطی طردگرا و همسازگرا لحاظ گردد . همچنین می تواند به عنوان مرحله انتقالی به سکولاریسم یا تجددگرایی اسلامی یا اسلام گرایی رادیکال تلقی شود و یا حتی می تواند به عنوان یک نوع مشخص و بادوام موجودیت یابد.( شپرد، ۱۷:۱۹۸۷)
این نحله کمتر در پی آن است که ایده ها و ارزش های غربی ( به خصوص ایده پیشرفت) را درونی سازد، کمتر به تحقق فوری ایده آل های اسلامی اصرار ورزد و اگر از گروه همساز باشد ممکن است چنین احساس کند که شیوه های سنتی تحول در دراز مدت کارایی خواهد داشت و نه در کوتاه مدت و قبول عجولانه تجدگرایی اسلامی یا اسلام گرایی رادیکال را موجب تخریب مذهب می داند . این نحله تحول تدریجی را بر انقلابی ترجیح می دهد.
سنت گرایی جدید همسازگرا ممکن است در سنت های محلی ارزش های مثبتی را در عرصه های مختلف بیابد و تمایل بیشتری دارد تا رسوم محلی خاصی را که هم غیر اسلامی و هم غیر مدرن هست به رسمیت بشناسد.
در این بررسی از تقسیمات فرعی تر نوع شناسی شپرد صرفه نظر شده و فقط به دو نوع اصلی سنت گرایی یعنی سنت گرایی طردگرا یا همان سنت گرایی ناب و خالص و دیگری سنت گرایی جدید یا همان نوع همسازگرای آن توجه شده است.
۸-تعریف عملیاتی دینداری سنت گرا( طردگرا)[۴۱] :

 

 

اعتقاد به اینکه مدل غرب نه پیشرفت بلکه عین بدبختی و فلاکت است

گرایش آن جهانی

شریعت به عنوان مبنای حکومت و عدم اعتقاد به مدرن بودن حکومت

عدم اعتقاد به هرگونه تلفیق اسلام با تفکر غربی ولی با خشونت و زور

اعتقاد به عدم هرگونه اقتباس از مدرنیته