از دیدگاه واگن (۲۰۰۲) یکی از ابعاد هوش معنوی شناخت و بصیرت افراد نسبت به خویشتن است که افراد با بهره گرفتن ازاین شناخت و بصیرت به تنظیم هیجانات خود می پردازند از طرف دیگر تا افراد از نظر هوش هیجانی در سطح بالایی قرار نداشته باشند نمی توانند از ویژگی هایی مثل صداقت و بخشش و غیره برخوردار باشند.
تصویر توضیحی برای هوش هیجانی
ناصری (۱۳۸۶) هشت مولفه هوش معنوی به نام شکیبایی، باورها و اعمال معنوی و مذهبی، معنا و هدف در زندگی، اولوهیت، آرامش دورن، تجربیات معنوی، شناخت خود و بخشش را به عنوان مولفه های اصلی هوش معنوی در غالب فرهنگ ایران در نظر گرفت.
از نظر ولمن[۶۰] (۲۰۰۱) هوش معنوی عبارت است از ظرفیت انسان برای پرسیدن سوال هایی درباره معنای زندگی و به طور همزمان تجربه پیوند به هم پبوسته بین هر کدام از ما و جهانی که در آن زندگی می کنیم.
در نگاه او، هوش معنوی از هفت عامل تشکیل شده است:

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.

مراقبت: توجه به فرایندهای بدنی از قبیل تغذیه، مراقبه منظم و تمرین هایی مثل یوگا و تای چی؛

روشن فکری: درگیری ذهنی با خواندن موضوعات معنوی و متون مقدس و بحث درباره آنها؛

الوهیت: بیانگر احساس پیوند با خداوند، یک قدرت برتر با یک منبع از نیروی الهی است؛

معنویت دوره کودکی: بیانگر علایق و فعالیت های معنوی زمان کودکی می باشد؛ از جمله حضور در مراسم مذهبی و خواندن متون مقدس توسط والدین؛

ادراک فراحسی: تجربه هایی که از آن به حس ششم یا فراطبیعی یاد می شود؛

ضربه روانی: آگاهی معنوی که به واسطه رخ دادن تجربیات دردناک برای خود یا نزدیکان بدست می آید؛

توجه به اجتماع: انجام فعالیت های معنوی مثل کمک مالی یا کار داوطلبانه ای که به سود جامعه خواهد بود.

ابعاد هوش معنوی از دیدگاه سیسک و آمرام در موارد زیر خلاصه میشود؛

دانش درونى،

شهود عمیق،

شناخت خود و یکى شدن با طبیعت و جهان،

توانایی حل مسئله،

هدایت باطنی و استفاده از سبک های تعالی مثل شهود برای حل مسائل،

پذیرش و عشق به حقیقت، زندگی کردن در تعادل همراه با روحانیت

دیدگاه سیستمی کل گرا برای دیدن ارتباط درونی میان هر چیزی و غیره… (سهرابی، ۱۳۸۷:۴) و (آمرام، ۲۰۰۹: ۱۷؛ بنقل از زارعی متین، ۱۳۹۰)

در مطالعات اسمیت[۶۱] (۲۰۰۵) نشان داده شد که هوش معنوی ، لازمه سازگاری بهتر با محیط است و افرادی که هوش معنوی بالاتری دارند، تحمل آنان در مقابل فشارهای زندگی بیشتر بوده و توانایی بالاتری را برای سازگاری با محیط از خود بروز می دهند .
وی ده مهارت هوش معنوی را بدین گونه تشریح می کند:
۱. تجربه معنوی[۶۲]: وجود فعالیت و تجربه های خاص مذهبی؛
۲. مقابله با استرس[۶۳]: استفاده از ایمان و اعتقاد مذهبی برای حل مسائل و فشارهای زندگی؛
۳. هدفمند بودن[۶۴]: داشتن هدفی مشخص در زندگی با در نظر گرفتن مسائل مذهبی؛
۴. پرستش گاه[۶۵]: تمایل به مکان های مذهبی و رهبری مذهبی؛
۵. خارج شدن از اصول[۶۶]: فاصله گرفتن از اصول و عقاید کلیشه ای در زندگی؛
۶. محوریت اعتقادات[۶۷]: تأثیر مذهب در رفتار و عملکرد (مانند خوردن ، آشامیدن و پوشش)؛
۷. مقررات مذهبی[۶۸]: رعایت قوانین و فرمایشات مذهبی در زندگی؛
۸. نیایش[۶۹]: دعا کردن و اعمال مذهبی در زندگی؛
۹. تحمل کردن [۷۰]: تحمل نمودن اعتقادات سایر مذاهب و برخورد اصولی و منطقی با آنها؛
۱۰ . مفاهیم دینی[۷۱]: اعتقاد به مفاهیم اساسی دینی (مانند خالق یکتای جهان، روح و زندگی پس از مرگ).
موسسه آگاهی سنجی پرودیو[۷۲] ( ۲۰۰۵ ) در آمریکا نیز شش مهارت برای هوش معنوی تعریف کرده است . این مهارت ها شامل دلسوزی برای دیگران، احساس ملکوتی، خردورزی، توانایی گوش دادن، توکل بر خد ا، تعهد و ایمان می باشد.
فریدمن و مک دونالد[۷۳] پس از مرور معانی مختلف معنویت، مؤلفه های مهم آن را چنین عنوان مینمایند:

تمرکز داشتن بر معنی نهایی.

آگاهی از سطوح چندگانه هوشیاری[۷۴] و رشد آنها.

اعتقاد به گرانبها و مقدس بودن زندگی.

ارتقای خود[۷۵] به یک کل بزرگتر[۷۶] (آمرام، ۲۰۰۵: ۱۵).

جهانی (۱۳۸۹) در پایان نامه خود ۱۵ مولفه هوشمعنوی را با اعمال نظر خبرگان استخراج کرد که مولفه های آن شامل موارد زیر میباشد

شناخت و باور ربوبیت خداوند

معنی بخشی به کار و زندگی ( کار برای رضای خدا)

خود آگاهی عمیق

خردمندی معنوی

داشتن اهداف متعالی در کار و زندگی

توانایی استفاده از منابع معنوی در جهت حل مسائل زندگی

ظرفیت رفتارهای فضیلت مابانه ( بخشش، انفاق، فروتنی، سپاسگذاری و…)

روحیه خدمتگذاری

ظرفیت همسوسازی اهداف فردی و سازمانی

داشتن بصیرت، درک، تشخیص و تمیز

وجدانکاری

تفکرسیستمی( حوزه توجه به ابعاد روحی انسان)

توجه به ارزش های معنوی

احساس مثبت داشتن

توانایی پرسیدن سوالات اساسی و یافتن پاسخ های بنیادین

۲-۱۰-۴) مؤلفه های هوش معنوی در اسلام
در فرهنگ اصیل اسلامی به طور ضمنی هوش معنوی مورد توجه فراوانی قرار گرفته است. به طور مثال، جامی (۱۳۸۱ ) بر اساس متون مذهبی مؤلفه های ذیل را برای هوش معنوی برشمرده است:

مشاهده وحدت در ورای کثرت ظاهری؛

تشخیص و دریافت پیامهای معنوی از پدیده ها و اتفاقات؛