۲-۳- ۹- جمع بندی فصل ۴۴
فصل سوم: شرح احوال و زندگی نامه ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی ۴۶
مقدمه ۴۷
۳-۱- زندگی نامه کلینی ۴۷
۳- ۲- عـصـر کلـینی ۴۹
۳-۳- لقب “ثقهالاسلام” ۴۹
۳-۴- کلینی در نگاه اندیشمندان ۵۰
۳-۴-۱- فرازی از پیام مقام معظم رهبری در همایش بزرگداشت کلینی ۵۱
۳- ۵- آثار کلینی ۵۲
۳-۶- مشایخ و راویان کلینی ۵۲
۳-۷- انگیزه تألیف کتاب کافی ۵۳
۳-۸- شیوه ی تألیف ۵۴
۳-۹- امتیازات کتاب کافی ۵۵
۳-۹-۱- جامعیت نسبی ۵۵
۳-۹-۲- چینش قابل تحسین ۵۵
۳-۹-۳- نزدیکی عصر تدوین کافی به دوران امامت ائمه علیهم السّلام ۵۶
۳-۹-۴- رعایت اصول جامع نویسی ۵۶
۳-۱۰- شروح کافی ۵۷
۳-۱۱- جمع بندی فصل ۵۷
فصل چهارم: احادیث پیرامون اراده و مشیت وصفات خدا ۵۹
مقدمه ۶۰
۴-۱- احادیث کتاب «کافی» ۶۰
۴-۱-۱- بَابُ صِفَاتِ الذَّاتِ‏ ۶۰
۴-۱-۲- بَابُ الْإِرَادَهِ أَنَّهَا مِنْ صِفَاتِ الْفِعْلِ وَ سَائِرِ صِفَاتِ الْفِعْلِ‏ ۶۳
۴-۱-۳- بَابُ الْمَشِیئَهِ وَ الْإِرَادَهِ ۶۷
فصل پنجم: تجزیه و تحلیل پژوهش واستنباط ونتیجه گیری ۷۰
‏ مقدمه ۷۱
۵-۱- اراده و مشیت از نگاه متکلمین اسلامی ۷۱
۵-۱-۱- اهل حدیث ۷۲
۵-۱-۲- معتزله ۷۲
۵-۱-۳- اشاعره ۷۴
۵-۱-۴- دیدگاه شیعیان ۷۴
۵-۱-۵- جایگاه مسئله در کتب حدیثی شیعه ۷۷
۵-۱-۶- اراده و مشیت از نگاه برقی ۷۸
۵-۲- ثقه الاسلام کلینی و صفات الهی ۷۹
۵-۲-۱- باب صفات ذات ۸۰
۵-۲-۲- باب اراده از صفات فعل است و سایر صفات فعل ۸۴
۵-۳- معیار صفات فعل و ذات از نگاه مرحوم کلینی ۸۷
۵-۳-۱- خلاصه سخن در صفات ذات و صفات فعل ۸۸
۵-۴- چرائی صفت فعل بودن اراده از دیدگاه کلینی ۹۰
۵-۵- مشیت و اراده از نگاه مرحوم کلینی ۹۲
۵-۵-۱- باب مشیت و اراده ۹۴
پیوست ۱۰۲
احادیث کتاب «التوحید» ۱۰۳
احادیث کتاب «محاسن» ۱۱۷
استنباط و نتیجه گیری ۱۲۰
فهرست منابع ۱۲۲

چکیده

از آن جا که چیزى در جهان آفرینش بدون اراده ى خدا صورت نمى پذیرد و از قلمرو اراده ى خداوند بیرون نیست، پدیده ها و رخدادها و از آن جمله افعال آدمى، مراد خدا بوده و اراده ى ازلى بر تحقق آن ها تعلق گرفته است. و این که اراده از صفات فعل یا صفات ذات خداست، میان دانشمندان و فرق اسلامی اختلاف نظر وجود دارد. که برخی آن را از صفات ذات و برخی دیگر از صفات فعل می دانند. و قول مشهور این است که اراده از صفات ذات است. کلینی، مفید، مجلسی و طباطبایی اراده را از صفات فعل خدا شمرده اند. در روایات تصریح شده که اراده، صفت فعل الهی است و مشیت خداوند نیز حادث می باشد. ضابطۀ کلینی درباره صفات فعل و ذات، اتصاف و عدم اتصاف به ضدّین است. حدوث و قدوم نیز در ضابطۀ صفات ذات و فعل، مطرح شده است. نمونۀ صفاتی که در کتاب «التوحید» شیخ صدوق و کتاب «الکافی» شیخ کلینی به عنوان صفات فعل مطرح شده اند، عبارتند از: مشیت، اراده، غضب، رضا و سخط که در این نوشتار، روایات مربوط به مشیت و اراده بر اساس ضابطۀ کلینی در تشخیص صفات ذات و صفات فعل، بررسی شده است.
کلمات کلیدی: اراده، مشیّت، صفت ذات، صفت فعل، صفات خدا، کلینی، کافی

فصل اول: طرح پژوهشی

فصل اول:
طرح پژوهشی

مقدمه

مفهوم اراده و مشیت از دیرباز در عموم جوامع بشری، مورد توجه بوده است. به گونه ای که سابقه این بحث را می توان در آثار و مباحث فلسفی یافت که در قرون اولیه صدر اسلام با توسعه کتب و بالا گرفتن مجادلات کلامی، موجب مرزبندی عمیقی در میان گروه ها و مکاتب کلامی اندیشمندان مسلمان شد. ظرافت و پیچیدگی مباحث مربوط به اراده و مشیت و بهره برداری حکومت ها از تأثیری که این اندیشه می توانست در پیش برد اهدافشان داشته باشد، باعث شد تا همواره بحث اراده و مشیت از موضوعات چالش برانگیز باشد. روشن نبودن مرز دقیق میان مفاهیم مشیت، اراده، صفت فعل و… نیز یکی دیگر از عوامل پیچیدگی این بحث و مانع فهم دقیق آن بوده و هست. نوشتار حاضر در پی یافتن معنای دقیق از کتاب اصول کافی می باشد که در آن موضوعاتی چون صفات فعل، صفات ذات و … مورد بررسی قرار گرفته است.

۱-۱- بیان مسأله

یکی از صفات کمال خداوند که گاه به صورت ضمنی و گاه با صراحت، در قرآن مطرح شده و در طول تاریخ نیز یکی از جنجالی ترین مباحث کلامی و تفسیری را به خود اختصاص داده، مسئله‌ی مشیت خداوند است. در قرآن، آیات فراوانی دالّ بر تسلط کامل خداوند بر تمام امورات هستی است[۱] که همه‌ی اتفاقات عالم را بر اساس مشیت الهی معرفی نموده و انسان را فاقد هیچ گونه اختیاری نشان می دهند.
«قُلِ اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیدِکَ الْخَیرُ إِنَّکَ عَلى‏ کُلِّ شَی‏ءٍ قَدیر»[۲]
«بگو: بار خدایا، تویى دارنده مُلک. به هر که بخواهى مُلک مى‏دهى و از هر که بخواهى مُلک مى‏ستانى. هر کس را که بخواهى عزت مى‏دهى و هر کس را که بخواهى ذلت مى‏دهى؛ همه ی نیکی‌ها به دست توست و تو بر هر کارى توانایى.‏»
اما در کنار این آیات، آیاتی نیز هستند که انسان را صاحب اختیار معرفی کرده و او را عامل تغییر در سرنوشت خود می داند و لذا برای انسان مسئولیت هایی معین شده و ثواب و عقاب بر آنها مترتب شده است:
«وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْیؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیکْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنا لِلظَّالِمینَ ناراً أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها »[۳]
«بگو: این سخن حق از جانب پروردگار شماست. هر که بخواهد ایمان بیاورد و هر که بخواهد کافر شود. ما براى کافران آتشى که لهیب آن همه را دربرمى‏گیرد، آماده کرده‏ایم…‏»
اراده و مشیت الهی در بسیاری از آیات و روایات دو مفهوم جداگانه تلقی شده و هیچ گاه از آنها به عنوان مفاهیم مرادف یاد نکرده اند؛ یکی از نکاتی که در این فراز شایسته تذکر می باشد این است که از اراده و مشیت در قریب اکثر روایات اهل بیت «علیه السلام» به عنوان مراحل انجام فعل یاد شده است؛ به طوری که امام رضا «علیه السلام» پس از یاد آوری مراحل ایجاد یک شیء در خارج به یونس بن عبدالرحمن می فرماید:
« أتدری ما المشیه یا یونس قلت لا قال هو الاول وتدری ما الاراده قلت لا قال العزیمه علی ماشاء»(مجلسی ۱۴۰۳، ج۵ :ص۱۱۷)
« ای یونس، آیا می دانی مشیت چیست؟گفتم نه نمی دانم، گفت: مشیت ذکر اول است؛ آنگاه امام سوال فرمود: می دانی اراده چیست؟ گفتم نه نمی دانم، گفت: اراده عزم بر چیزی است که مشیت به آن تعلق گرفته است.» بر این اساس می توان گفت خواست مراتبی دارد؛ خواستن وقصد اجمالی « مشیت» است، اما این خواسته وقتی محکم تر و تفصیلی تر شود به آن «اراده» گفته می شود. اضافه بر این روایتی دیگراز ایشان رسیده است که گویای افتراق کاملاً روشنی در آنها می باشد؛ به طوری که حضرت علیه السلام می فرماید: « المشیه الاهتمام بالشیء و الاراده اتمام ذلک الشیء» (مجلسی ۱۴۰۳، ج۵، ص۱۲۶) «معنای، مشیت، همت کردن به کار است و معنای اراده اتمام آن کار است.»
بنابراین آن چه از کاربردهای قرآنی مربوط به این دو واژه، استفاده می شود این است که مشیت فقط در امور تکوینی به کار رفته است؛ ولی اراده هم در امور تکوینی به کار رفته است و هم در امور تشریعی. بر اساس آموزه های دینی مبتنی بر روایات ائمه اطهار(علیه السلام) افعال الهی تحقق نمی یابد، مگرپس از تعلق علم خدا، آنگاه مشیت الهی، سپس اراده خداوندی نسبت به آن افعال.
در این تحقیق با رعایت اصول و قواعد فقه الحدیثی و بررسی روایات اسلامی در موضوع اراده و مشیت الهی ، تلاش می شود براساس روایات کافی (۲۶۰ – ۳۲۹ه.ق ) تحلیل و تفسیر منطقی از این موضوع ارائه شود.

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.

۱-۲- اهمیت و ضرورت پژوهش

طولی بودن رابطه مشیت با اراده الهی
مشیّت و اراده الهی در طول افعال الهی هستند. بر اساس آموزه‌های دینی که از ائمه اطهارعلیهم‌السلام سرچشمه گرفته، کارهای خداوند انجام نمی‌گیرد، مگر پس از تعلق علم خدا به آن، بعد مشیت الهی، سپس اراده، پس از آن تقدیر، سپس قضا و سرانجام امضای خداوند.
مشیت و اراده الهی در لسان روایات
البته در تعدادی از روایات به گونه‌ای دیگر تعبیر شده است که برخی در برخی دیگر ممزوج می‌شوند و گاهی نیز برخی از این امور با برخی دیگر معنای واحدی دارند.
در برخی از موارد، مشیّت و اراده به یک معنا استعمال می‌شوند، علامه طباطبایی در این‌باره می‌گوید: مشیت و صفت اراده، به یک معنا است، ممکن هم هست بگوییم مراد از مشیت، اصل مشیت و مراد از صفت، اراده خصوصیات آن است.

۱-۳- اهداف پژوهش

پاسخ به شبهات کلامی در حوزه خدا شناسی(بحث اراده و مشیت)