فی ظلال القرآن از تفسیرهای بزرگ اهل سنت است در شش مجلد و در تفسیر ۳۰ جزء قرآن توسط سیّد قطب اندیشمند، ادیب و مصلح بزرگ اجتماعی معاصر، به‌هدف احیای نهضت اصیل اسلامی‌از جمله؛ پر کردن شکاف عمیقی که بین مسلمانان عصر حاضر و قرآن بوجود آمده و… به رشته تحریر درآمده‌است.[۶۱]
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
برای این تفسیر ارزشمند علاوه بر موارد بالا ویژگی هایی دیگری نیز مطرح شده‌است که بطور فهرست‌وار اشاره می‌نماییم:
پرهیز از عقل محوری در عین ارزش قایل شدن برای عقل، [۶۲] استفادۀ گسترده‌از نقل در تفسیر آیات، [۶۳] پرهیز از ورود به‌اسراییلیات همراه با ژرف اندیشی ودقت زیاد، [۶۴] اجتناب از تعصبات افراطی مذهبی، [۶۵] مطرح نمودن زبان تصویری برای قرآن.[۶۶]
در پایان مجدداً تأکید می‌کنیم که تفسیر فی ظلال بیشتر با موضوعاتی از قبیل وحدت موضوعی سور وآیات قرآن، اهداف سوره‌ها، ساختار سوره، مطرح کردن و موثّر دانستن سیاق آیات، شناخته شده‌است که در فصلها ی بعدی به‌انها بیشتر خواهیم پرداخت.
باتوجّه به‌اینکه روش تفسیری هردو تفسیر مورد مطالعه روش تفسیر قرآن به قرآن است، اینک نگاهی گذرا به تعریف و جایگاه روش تفسیر قرآن به قرآن در این دوتفسیر ضروری به نظر می‌رسد.

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت fotka.ir مراجعه نمایید.

روش تفسیر قرآن به قرآن و جایگاه‌ آن در تفاسیر المیزان و فی ظلال القرآن

شاید بتوان گفت مهمترین و اساسی‌ترین ویژگی المیزان استفاده کامل و دقیق از روش تفسیری قرآن به قرآن است که در واقع همان روش تفسیری پیامبر| و ائمه‌اطهار ×نیز بوده‌است.ویک نکته‌اضافه می‌کنیم که: اگر چه‌المیزان اولین تفسیری نیست که‌از این روش استفاده کرده‌است، اما قطعاً بلندترین و موثرترین گام در این زمینه‌است آنچه در این باب به‌المیزان عظمت ویژه‌ای بخشیده‌است بهره‌مندی گسترده‌ان از این شیوه و حل بسیاری از مشکلات تفسیری در پرتو این نگرش ژرف است.[۶۷]
با توجه به‌اهمیت این روش در بین مفسران و قرآن پژوهان و خصوصاً این دو تفسیر (المیزان ـ فی ظلال القرآن) فصلی مستقل را به آن اختصاص داده‌ایم که‌انشاء‌اله مطالب بیشتری را مطرح خواهیم کرد.[۶۸]
۲٫ تفسیر آیات، با توجه به تناسب بین آیات
تناسب آیات یکی از مباحث مهم تفسیری است به طوری که می‌توان گفت بدون در نظر گرفتن آن، تفسیر غیر ممکن است. علامه طباطبائی نیز به‌این مهم توجه و اهتمام ویژه‌ای داشته و در جای جای تفسیر به‌این مسأله‌اشاره و از این طریق به تفسیر آیات پرداخته‌است.[۶۹]
از آنجایی که‌این تحقیق بر همین مبنا جمع‌ آوری شده بحث بیشتر در این زمینه را به فصول آینده موکول می‌کنیم.
۳٫ جمع میان دو روش تفسیری موضوعی و ترتیبی
به‌این معنی است که علامه طباطبائی قرآن را آیه به‌ایه و سوره به سوره تفسیر کرده‌است ولی در هر بخش آیات مربوط و مناسب با موضوع آنرا که در قرآن پراکنده‌است می‌آورد تا درباره‌ان، به طور جامع بحث و بررسی کند.[۷۰]
البته‌این روش گر چه کار بسیار دشواری است اما مرحوم علامه به دلیل آگاهی و تسلط کافی‌اش بر قرآن
به خوبی از عهده آن بر آمده‌است و تمام تلاش خود را در رابطه با جمع‌ آوری آیات به صورت موضوعی بکار برده‌است بطوری که می‌توان گفت المیزان اگر چه به صورت ترتیبی است اما باید آنرا یک تفسیر ترتیبی ـ موضوعی دانست.
۴٫ اعتقاد به مسالۀ وحدت موضوعی (غرض) در آیات قرآنی
یکی از قواعد و اصول درک متون کشف وحدت موضوعی آن است و مفسّر نیز باید برای تفسیر آیات به‌این مهم توجه کند در غیر این صورت به تفسیر صحیح دست نخواهد یافت علامه معتقد است هر سوره‌ای هدف یا اهداف معینی دارد که بنیان و اساس آن سوره را تشکیل می‌دهد و سوره پایان نمی‌یابد مگر هنگام کامل شدن هدف و به‌همین دلیل تعداد آیات سوره‌ها با هم متفاوت است.[۷۱]
۵٫ توجه و استفاده گسترده‌از بحث سیاق در فرایند تفسیر و برقراری ارتباط بین آیات
یکی از ویژگی‌های اساسی و فراگیر المیزان، استفاده‌از بحث سیاق در تفسیر آیات در ابعاد گسترده‌است. به طوری که درتفاسیر دیگر کمتر به چشم می‌خورد. سیاق در موارد زیادی می‌تواند قرینۀ خوبی برای فهم واژگان و عبارات و جملات یک متن باشد و نادیده گرفتن آن گاهی می‌تواند برداشتهای خواننده و پژوهشگر را به بیراهه ببرد.
لذا علامه به‌این مهم توجه نموده و در پرتو آن گره مشکلات فهم بسیاری از آیات را باز نموده‌است. بزودی بحث در این زمینه را نیز خواهیم آورد.
چند نمونه دیگر از ویژگی های المیزان را اجمالاً نام می‌بریم:
۶) طرح مباحث و معارف موضوعی اسلامی‌در سطح وسیع.[۷۲]
۷) توجه واستفاده منطقی از احادیث و روایات صحیح رسیده‌از معصومین ×[۷۳]
۸) استفاده‌ازعقل و علم در فهم و تفسیر آیات قرآن.[۷۴]
۹) پاسداری از مکتب تشیع.[۷۵]
۱۰) طرح مباحث و موضوعات غیر تفسیری.[۷۶]
۱۱) توجه به غرر الآیات در تفسیر.[۷۷]
۱۲) استفاده گسترده‌از منابع غیر تفسیری[۷۸]
۱۳)استفاده محدوداز بحثهای صرف ونحو، بلاغت و ادبیات عرب.[۷۹]
تعریف و اهمیت روش تفسیر قرآن به قرآن
روش تفسیر قرآن به قرآن، یک از روش های تفسیر به ماثور (نقلی ) است. [۸۰] و مقصود این است که‌هر آیه‌ای به کمک و استعانت از آیات دیگر تفسیر شود.زیرا برخی آیات مبیّن آیات دیگر هستند و به تفصیل معانی، لغات ومحتوی آنهاپرداخته‌اند.[۸۱]
برخی نیز در تعریف این روش، بر غررالآیات تکیه کرده و تعریف خود را بر این اساس ارائه نموده‌اند.[۸۲]
این روش گر چه‌از زمان نزول قرآن وجود داشته، اما در سالهای اخیر بین مفسران، جایگاه ویژه‌ای بازکرده‌است؛ بطوری که‌اغلب آنها از این روش در تفسیر آیات کمک گرفته‌اند. مرحوم علامه (ره) و مرحوم سید قطب نیز تقریبا تمام قرآن را بر همین اساس تفسیر نموده‌اند. این روش مانند هر روش دیگر دارای یکسری ویژگیهایی می‌باشد که‌از سوی دانشمندان علوم قرآنی مطرح شده‌است و ما برای جلوگیری از اطاله کلام همه‌انها را در یک جمله تجمیع نموده و مطالب بیشتر را به عهده خوانندگان محترم می‌گذاریم.
روش تفسیر قرآن به قرآن، بهترین و کهن ترین[۸۳]، متقن ترین[۸۴]، صحیح ترین[۸۵]، و بالاخره جاودانه‌ترین روش تفسیر قرآن می‌باشد.
اهمیت آن زمانی روشن‌تر می‌شود که، ریشه‌های قرآنی این نوع تفسیر نیز بررسی شود تا مشخص گردد که: قرآن اولین منبع و مفسری است که وعدۀ تفسیر آیات خود را به پیامبر اکرم | داده‌است. و عملاً در آیات دیگر به تفسیر آنها پرداخته‌است.[۸۶]
پس این روش نه تنها به عنوان روش پسندیده در تفسیر قرآن مورد توجه مفسران بوده‌است، بلکه در مواردی از جمله روش تفسیری موضوعی و ترتیبی قرآن بدون استمداد از آن نمی‌توان مراد واقعی کلام حق تعالی را درک کرد.
بطور مثال اگر به بحث شفاعت در قرآن دقت شود دو دسته آیات وجود دارد: دسته‌اول نفی مطلق شفاعت است.[۸۷] و در دسته دیگر، شفاعت مشروط است.[۸۸] که‌از کنار هم گذاشتن این آیات می‌توان نتیجه گرفت که عدم پذیرش شفاعت در آیات دسته‌اول، شفاعت بدون اذن است. ودر دسته دوم شفاعت همراه با اذن.
سیوطی معتقد است که: هر کس بخواهد کتاب عزیز (قرآن) را تفسیر کند اول باید آنرا از خود قرآن جستجو کند که‌هر جای آن مجمل است در جای دیگر تفسیر شده و هر چه مختصر آمده، در جای دیگر آن، توضیح و گسترش یافته‌است.[۸۹]
عزّه دروزه نیز درباره‌اهمیت این روش معتقد است: بهترین و مطمئن‌ترین وسیله درک دلالت و تعلیمات قرآن، بلکه فهم شرایط و اسباب النزول آن، تفسیر برخی از آیات با برخی دیگر و برگرداندن پاره‌ای بر پاره‌ای دیگر و ربط بعضی به بعضی دیگر است.[۹۰]
برخی نیز معتقدند که‌اگر چه‌استفاده‌از این روش، ضروری است و از اهمیت خاص خودش برخوردار است،
اما نیاز به تلاش و تسلط زیاد به قرآن دارد و خیلی آسان و قابل دسترسی برای همه نیست.[۹۱]
از قرآن کریم که بگذریم در بین انسانها اولین مفسّر قرآن، پیامبر اکرم | بوده‌است و این مطلب در پیشینه تفسیر قرآن ثبت شده‌است که: قدمهای اولیه‌این روش تفسیری بوسیله پیامبر اکرم| برداشته شده‌است و بعد از او امامان معصوم × نیز آنرا ادامه داده‌اند.[۹۲]
از سخنان و اخبار رسیده‌از ائمه‌اطهار (ع) چنین بر می‌آید که آنها نیز در موارد متعددی از همین روش برای تفسیر قرآن کمک گرفته‌اند و آنرا بهترین و کاملترین روش تفسیر قرآن دانسته‌اند.
امام علی × بارها به‌این مطلب اشاره فرموده وآنرا مورد استفاده نیز قرار داده‌است.[۹۳]
دیگر امامان معصوم × نیز بصورت‌های مختلف از این روش استفاده نموده‌اند.[۹۴]
مرحومه علامه طباطبا ئی& در مقدمه کوتاهی که برای تفسیر خود نوشته‌است ضمن بر شمردن روش های تفسیری دیگر و نقد و بررسی و ردّ همهء آنها و البته تایید روش تفسیری پیامبر | و ائمه‌اطهار×که ‌همان روش تفسیری قرآن به قرآن است می‌گوید:
«ما نیز به یاری خدای سبحان روش تفسیری خود را به ‌همین طرز قرار می‌دهیم و از آیات قرآن در ضمن بیاناتی بحث می‌کنیم.»
و سپس بر این عقیده خوداستدلال نیز می‌کند.[۹۵]
وی در جای جای تفسیر خود با توجه به مقتضای بحث اهمیت این روش تفسیری را خاطر نشان نموده‌است.از جمله تاکید نموده‌است که:
تنها راه صحیح در فهم کلام الهی آن است که در هر موضوعی، تمام آیات مناسبه را ملاحظه نموده و با
کوشش مخصوص در تدبر جمیع آنها مقصود آن را استفاده کرد.[۹۶]
اما توضیح نداده که نظیر یا نظائر یک آیه را چگونه می‌توان پیدا کرد.
« اما شاید ضابطه پیدا کردن هر آیه‌این است که عین کلمات و یا کلمات هم خانواده را در آیات دیگر بیابیم.»[۹۷]
پس اینکه علامه& به‌این نوع روش تفسیری عنایت داشته و تاکید فرموده شکی نیست، اماآیا درعمل نیزبه‌این مساله پای‌بند بوده‌است یا خیر؟
در پاسخ باید گفت که: چنین استنباط می‌شود که وی در مقام عمل نیز توانسته‌است به خوبی از عهده‌این کار برآید و تا حدّ امکان از این روش استفاده نماید.
برخی از موارد استفاده‌از این روش را در تفسیر المیزان بطور اجمالی اشاره می‌کنیم:
برای شناخت و تبیین واژه‌ها[۹۸]، تفسیر آیات مجمل[۹۹]، تفسیر اصطلاحات خاص[۱۰۰] انتخاب یک نظریه تفسیری.[۱۰۱]
سید قطب نیز با اعتقاد به‌اینکه صحیح‌ترین و مطمئن‌ترین روش برای تفسیر قرآن، استفاده‌از خود آیات قرآن است، مهم ترین منبع تقسیر را خود آیات قرآن می‌داند.
البته‌ایشان گرچه بصورت گذرا و پراکنده به‌این مساله‌اشاره نموده،[۱۰۲] اما در عمل نیز به‌ آن پای‌بند بوده و در موارد گوناگون از آن استفاده نموده‌است. سید در جای دیگر با صراحت بیشتری به‌این مساله ‌اشاره نموده و می‌گوید:
روش ما در تفسیر و فهم قرآن این است که قرآن را از خود قرآن فهم نماییم و به‌هیچ وجه پیش فرضی دیگری نیاز نداریم.[۱۰۳]
بنابراین اگر چه سید قطب در تفسیر فی ظلال به طور صحیح به روش تفسیری خود اشاره نکرده ‌اما در
عمل همین شیوه را دنبال نموده‌است.او حتی در تفسیر آیات نیز به طور آشکار به‌این روش اشاره نکرده‌امّا از فحوای کلامش می‌توان پی به‌این مساله برد.[۱۰۴]
با توجه به‌اینکه لازمه‌استفاده‌از این روش تسلط کامل به قرآن است، و سید قطب نیز حافظ کل قرآن بوده، پس می‌توان گفت که؛ شیوه وروش غالب او در تفسیر روش تفسیر قرآن به قرآن بوده‌اگر چه به آن اشاره صریحی نکرده‌است.برخی از موارداستفاده وی ازروش فوق: برای شناخت و تبیین واژه‌ها [۱۰۵] تفسیر آیات مجمل[۱۰۶]و…. بوده است.
فصل دوم
مروری بر تاریخ نگارش و جمع قرآن کریم

. مروری برتاریخ نگارش و جمع قرآن

از آنجایی که برای ورود به بحث تناسب آیات وسور ابتدا لازم است چگونگی نزول آیات وسوره ها ونیز نحوۀ چینش آیات وسور در قرآن وهمچنین توقیفی واجتهادی بودن این ترتیب مشخص شود ، بنابراین آگرچه از بحثهای فرعی این تحقیق به حساب می آید اما نخست به این موضوع پرداختیم تا تمهیدی برای ورود به بحث اصلی ( تناسب آیات وسور ) باشد.
یکی از مهمترین و حساس‌ترین و در عین حال پیچیده‌ترین مباحث علوم قرآنی موضوع تاریخ نگارش و تدوین قرآن است.مهمترین موضوع است، چون با حل آن، موضوعات دیگری از قبیل تحریف قرآن، ترتیب وچینش آیات در سوره‌ها و ترتیب سوره‌ها در قرآن و…. نیز حل خواهد شد.
پیچیده‌ترین است، چون با نگاهی به کتب تاریخ قرآن و قلم فرسایی پژوهشگران و دانشمندان علوم قرآنی مشاهده می‌شود که به جهت کثرت شواهد روایی، تاریخی و قرآنی که‌ارائه شده، نه تنها مساله حل نشده؛ بلکه روز به روز بر پیچیدگی آن افزوده شده‌است به طوری که گروهی از اندیشمندان اسلامی‌تا آنجا پیش رفته‌اند که در اصل روایات موجود، شبهه‌ایجاد کنند و درباره تفسیر، مراد و مقصود از آیاتِ شاهد، نیز نظرات مختلفی داده شود به طوری که حتی در بین علمای شیعه نیز اتفاق نظر کاملی وجود ندارد.
درباه چگونگی ترتیب آیات وسوره ها باید بگوییم که قرآن عبارت است از مجموعه آیات وسوره ها یی که قبل از بعثت وبعد از آن از طرف خدا وند بر پیامبر اسلام| نازل شده است
آنچه که در این زمینه مطرح می شود این است که قرآن دو نوع نزول داشته است , یک نوع نزول دفعی بوده به این معنا که مجموع آیات قرآن دفعتا در شب قدر از لوح محفوظ به آسمان دنیا نازل شده وسپس جبرائیل آنرا قسمت قسمت بر پیامبر| نازل می نمود که در خصوص این نوع نزول از طرف بزرگان توجیهاتی نیز نقل شده است.[۱۰۷]
اما آنچه مسلم است این است که قرآن علاوه بر نزول دفعی آیاتش بطور پراکنده وبه مناسبتهای مختلفی
(اسباب النزول – شأن نزول ) در طی ۲۳ سال وتا آخرین سال حیات پیامبر | ادامه داشت (درادامه دلایلی ارائه خواهیم کرد) وحکمت این نزول را نیز خود قرآن این گونه فرموده است که:{لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِیلاً} تا قلب تو را به آن استوارى دهیم، و آن را به نظمى دقیق منظم کردیم. ویا در آیه ای دیگر می فرماید:{وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلى‏ مُکْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِیلا }و قرآن را به تدریج فرستادیم تا آن را به تدریج براى مردم بخوانى و آن را نازل کردیم نازل کردنى کامل. وحکمتهای دیگری که از طرف دانشمندان علوم قرانی مطرح شده است. [۱۰۸]