جدول ۴-۱۱٫ مشخصات رگرسیونی پیش بینی مؤلفه شغل شما براساس مؤلفه های اخلاق کار ۸۹
جدول ۴-۱۲٫ مشخصات رگرسیونی پیش بینی مؤلفه مسئول مستقیم براساس مؤلفه های اخلاق کار ۹۰
جدول ۴-۱۳٫ مشخصات رگرسیونی پیش بینی مؤلفه همکار براساس مؤلفه های اخلاق کار ۹۰
جدول ۴-۱۴٫ مشخصات رگرسیونی پیش بینی مؤلفه ارتقاء شما براساس مؤلفه های اخلاق کار ۹۱
جدول ۴-۱۵٫ مشخصات رگرسیونی پیش بینی مؤلفه حقوق و مزایا براساس مؤلفه های اخلاق کار ۹۱
جدول ۴-۱۶٫ مشخصات رگرسیونی پیش بینی مؤلفه شرایط کار براساس مؤلفه های اخلاق کار ۹۲
جدول ۴-۱۷٫ مشخصات رگرسیونی پیش بینی مؤلفه تعهد عاطفی براساس مؤلفه های استرس شغلی ۹۳
جدول ۴-۱۸٫ مشخصات رگرسیونی پیش بینی مؤلفه تعهد مستمر براساس مؤلفه های استرس شغلی ۹۴
جدول ۴-۱۹٫ مشخصات رگرسیونی پیش بینی مؤلفه تعهد هنجاری براساس مؤلفه های استرس شغلی ۹۵
فهرست شکل ها
فهرست صفحه
شکل ۲-۱٫ مدل تصمیم گیری اخلاقی. مأخذ (تدین، ۱۳۸۵) ۲۶
شکل ۱-۲٫ مدل سه بخشی تعهد سازمانی. منبع (رضائیان، ۱۳۸۵؛ ۱۱۲) ۵۰
شکل ۳-۲٫ مدل استرس شغلی .منبع ( اشمایل، ۱۳۸۸؛ ۱۹۸) ۶۴
شکل ۳-۱٫ فلوچارات مراحل انجام پژوهش ۷۵
فهرست نمودارها
صفحه عنوان
نمودار ۴-۱٫ نمودار ستونی درصدی شرکت در پژوهش بر حسب جنسیت ۷۹
نمودار ۴-۲ نمودار ستونی درصدی شرکت در پژوهش بر حسب تحصیلات ۸۰
نمودار ۴-۳٫ نمودار ستونی درصدی شرکت در پژوهش بر حسب وضعیت تاهل ۸۱
۴- ۴٫ نمودار ستونی درصدی شرکت در پژوهش بر حسب سابقه خدمت ۸۲
چکیده
متغیرهای استرس شغلی و تعهد سازمانی از جمله موضوع های مهمی هستند که امروزه در سازمان های موفق مورد توجه قرار گرفتهاند. یکی از متغیرهایی که با استرس شغلی و تعهد سازمانی مرتبط دانسته شده است اخلاق کاری است. لذا هدف پژوهش حاضر بررسی رابطه بین اخلاق کاری با تعهد سازمانی و استرس شغلی در میان کارکنان اداره آموزش و پرورش ناحیه یک شهر بندرعباس بود. تعداد ۱۱۱ نفر از کارکنان اداره آموزش و پرورش ناحیه یک شهر بندرعباس به صورت نمونه گیری تصادفی ساده، به عنوان نمونه پژوهش انتخاب شدند. از پرسشنامه های اخلاق کاری پتی (۱۹۹۰)، تعهد سازمانی آلن و مایر (۱۹۹۱) و پرسشنامه استرس شغلی برای جمع آوری اطلاعات استفاده شد. از آزمونهای ضریب همبستگی پیرسون و رگرسیون چند متغیری همزمان برای تجریه و تحلیل داده های پژوهش استفاده شد.
نتایج نشان داد که ضریب همبستگی بین مؤلفه های اخلاق کار و استرس شغلی ۳۲/۰ به دست آمد. مشخصات ضرایب رگرسیونی نشان داد که از بین چهار مؤلفه اخلاق کار، مولفه های علاقه به کار (۲۳/۰=β)، و پشتکار در کار (۳۹/۰=β)، پیش بینی کننده معنیداری برای استرس شغلی کلی محسوب میشوند. ضریب همبستگی بین مؤلفه های اخلاق کار و تعهد سازمانی ۵۳/۰ به دست آمد. مشخصات ضرایب رگرسیونی نشان داد که از بین مولفه های پشتکار در کار(۲۴/۰=β)، روابط انسانی(۲۱/۰=β)، و مشارکت در کار(۱۹/۰=β)، پیش بینی کننده معنیداری برای تعهد سازمانی محسوب میشوند. ضریب همبستگی بین مؤلفه های اخلاق کار و تعهد عاطفی ۵۲/۰ به دست آمد. مشخصات ضرایب رگرسیونی نشان داد که از بین مولفه های اخلاق کاری، مؤلفه های روابط انسانی(۳۰/۰=β)، و مشارکت در کار(۲۵/۰=β)، پیش بینی کننده معنیداری برای تعهد عاطفی محسوب میشوند.
ضریب همبستگی بین مؤلفه های اخلاق کار و تعهد مستمر ۳۱/۰ به دست آمد. مشخصات ضرایب رگرسیونی نشان داد که از بین مولفه های اخلاق کاری، هیچکدام از مؤلفه ها به تفکیک بر اساس ضرایب رگرسیونی پیش بینی کننده معنیداری برای تعهد مستمر محسوب نمیشوند. همچنین ضریب همبستگی بین مؤلفه های اخلاق کار و مؤلفه مسئول مستقیم (از ابعاد استرس شغلی) ۳۱/۰ به دست آمد. مشخصات ضرایب رگرسیونی نشان داد که از بین مولفه های اخلاق کاری، هیچکدام از مؤلفه ها به تفکیک بر اساس ضرایب رگرسیونی پیش بینی کننده معنیداری برای مؤلفه مسئول مستقیم (از ابعاد استرس شغلی) محسوب نمیشوند.
ضریب همبستگی بین مؤلفه های اخلاق کار و مؤلفه همکار(از ابعاد استرس شغلی) ۵۱/۰ به دست آمد. مشخصات ضرایب رگرسیونی نشان داد که از بین مولفه های اخلاق کاری، تنها مؤلفه پشتکار در کار (۳۳/۰=β)، پیش بینی کننده معنی داری برای مؤلفه همکار (از ابعاد استرس شغلی) محسوب میشود. ضریب همبستگی بین مؤلفه های اخلاق کار و مؤلفه ارتقاء (از ابعاد استرس شغلی) ۲۱/۰ به دست آمد. مشخصات ضرایب رگرسیونی نشان داد که از بین مولفه های اخلاق کاری، هیچکدام از مؤلفه ها به تفکیک بر اساس ضرایب رگرسیونی پیش بینی کننده معنیداری برای مؤلفه ارتقاء (از ابعاد استرس شغلی) محسوب نمیشوند. ضریب همبستگی بین مؤلفه های اخلاق کار و مؤلفه حقوق و مزایا (از ابعاد استرس شغلی) ۲۹/۰ به دست آمد. مشخصات ضرایب رگرسیونی نشان داد که از بین مولفه های اخلاق کاری، تنها مؤلفه مشارکت در کار (۲۲/۰=β)، پیش بینی کننده معنی داری برای مؤلفه حقوق و مزایا (از ابعاد استرس شغلی) محسوب میشود. ضریب همبستگی بین مؤلفه های اخلاق کار و مؤلفه شرایط کار (از ابعاد استرس شغلی) ۲۸/۰ به دست آمد. مشخصات ضرایب رگرسیونی نشان داد که از بین مولفه های اخلاق کاری، تنها مؤلفه علاقه به کار(۳۲/۰=β)، پیش بینی کننده معنیداری برای مؤلفه شرایط کار (از ابعاد استرس شغلی) محسوب میشود.
ضریب همبستگی بین تعهد عاطفی و مؤلفه های استرس شغلی ۴۲/۰ به دست آمد. مشخصات ضرایب رگرسیونی نشان داد که از بین مولفه های استرس شغلی، مؤلفه های ارتقاء (۳۰/۰=β)، و حقوق و مزایا(۳۱/۰=β)، ، پیش بینی کننده معنیداری برای تعهد عاطفی محسوب میشوند.
ضریب همبستگی بین تعهد هنجاری و مؤلفه های استرس شغلی ۵۴/۰ به دست آمد. مشخصات ضرایب رگرسیونی نشان داد که مؤلفه های شغل شما (۳۲/۰=β)، همکار (۲۷/۰=β)، ارتقاء (۲۹/۰=β)، و حقوق (۲۹/۰=β)، و مزایا پیش بینی کننده معنیداری برای تعهد هنجاری محسوب میشوند.
کلیده واژهها: اخلاق کاری، استرس شغلی، تعهد سازمانی و پرسنل آموزش و پرورش.

 

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.

 

 

فصل اول

 

کلیات تحقیق

 

۱-۱٫مقدمه

در شرایط کنونی رعایت نشدن برخی معیارهای اخلاقی، نگرانیهای زیادی را در بخشهای دولتی و غیردولتی به وجود آورده است. سقوط معیارهای رفتاری در بخش دولتی، پژوهشگران را واداشته تا در جستجوی مبناهای نظری در این رابطه بوده تا بتوانند مسیر مناسب اجرایی آن را فراهم سازند. لذا یکی از عمده ترین دغدغه های مدیران کارآمد در سطوح مختلف، چگونگی ایجاد بسترهای مناسب بـرای عوامل انسانی شاغل در تمام حرفه ها است تا آنها با حس مسئولیت و تعهد کامل به مسایل در جامعه و حرفه خود به کار بپردازند و اصول اخلاقی حاکم بر شغل و حرفه خود را رعایت کنند. اولین گام در دستیابی به این اهداف درک صحیح از مفهوم اخلاق و شناسایی عوامل تاثیرگذار بر رفتار اخلاقی کارکنان در سازمان می باشد تا در گام های بعدی بر روی این عوامل مداقه لازم صورت پذیرد.
با توجه به شرایط پیچیده و پویای جهان امروز و ورود به عصر ارتباطات و اطلاعات که باعث تبدیل شدن جهان به دهکده ای کوچک شده است و پیشرفت شگرف دانش و فناوری‏های گوناگون بشری و به تبع آن بالا رفتن سطح زندگی و توقعات انسان و همچنین تغییرات پرشتاب فرهنگی در جوامع سنتی ، می‏توان نتیجه گرفت که دیگر نمی‏توان سازمان ها را که نمودی از جامعه هستند ، بدون در نظر گرفتن شرایط پویای محیط داخلی و خارجی اداره کرد. بلکه افراد سازمانها نیز به همان اندازه دستخوش تغییر و تحولات قرار خواهند گرفت که دراین بین بیشتر تحولات شامل واگذاری اختیار قدرت تصمیم گیری به افراد در سازمان است زیرا افرادی که در عصر اطلاعات و ارتباطات و رشد علمی جوامع زندگی می‏کنند افرادی آگاه و توانمند هستند که خواهان اختیارند . اگر چه امروزه بدلیل اینکه کارکنان در زیر فشار مالی زیادی به سر می‎برند بیشتر توجه و تمایل آنها به مسائل اقتصادی کار است ، ولی به تدریج کارکنان علاقه مند به انجام کارهای با مفهوم وخواهان استقلال شغلی بیشتری در کار خود هستند تا بدین طریق احساس ارزشمندی به آنها دست دهد. یکی از مهمترین مسائل انگیزشی که امروزه با حجم گسترده ای در مطالعات روان‏شناسی صنعتی و سازمانی در غرب گسترش یافته، مساله« تعهدسازمانی » است (اسماعیلی، ۱۳۸۳).
عکس مرتبط با اقتصاد

 

۱-۲٫ بیان مسأله

یکی از مهمترین موضوعهایی که زمینه ساز بروز مشکلات متعدد برای سازمان ها در سطح جهان شده است، مشکلات ناشی از فساد و کارهای خلاف اخلاق در جوامع گوناگون است. رعایت نشدن برخی معیارهای اخلاقی، نگرانیهای زیادی را در بخشهای دولتی و غیر دولتی بوجود آورده است سقوط معیارهای رفتاری در بخش دولتی، پژوهشگران را وا داشته تا در جستجوی مبناهای نظری در این رابطه بوده و بتوانند مسیر مناسب اجرایی آن را فراهم آورند. در جامعه ما، با وجود عناصر مثبت بسیار در فرهنگ ملی و دینی (که درآن به کار ارزش بسیار نهاد می‎شود) در ساختار کلی جامعه ارزشهایی غلبه دارند اخلاق کار و در پی آن وجدان کاری را تضعیف می کند..
که در این رابطه رضایی منش می‏نویسد: وضعیت اخلاق گرایی در ایران در بخش خدمات عمومی مطلوب نمی باشد و برای رسیدن به یک وضعیت اخلاقی مطلوب در داخل سازمان های بخش عمومی به علت تاثیر پذیری رفتار افراد سازمان ها از عوامل گوناگون، اتکاء صرف به ساز و کارهای مدیریت اخلاقی درون سازمانی کافی نیست. وی اضافه می‏کند: ساختارهای سیاسی، اقتصادی و مدیریتی، بیشترین نقش را در ساخت اخلاقی دارند. هرقدر رهبران با قاطعیت مادی و معنوی بیشتری از اخلاقیات حمایت کنند، کدهای اخلاقی و استانداردهای رفتار شغلی و حرفه ای مدون‏تر باشد، سامانه های کنترل و افشاء بیشتر مستقر باشند، آموزشهای اخلاقی بیشتری داده شود، نظام حقوق، دستمزد و انگیزش کارآمدتر باشد، جامعه مدنی فعال تر و نظام اقتصادی غیردولتی ترعمل کند؛ اخلاقیات در بخش خدمات عمومی کشور بهتر خواهد شد .
در پی مطالعه ای با عنوان اخلاق کار و عوامل فردی و اجتماعی موثر بر آن بر این باور است ، افرادی که بیشترین امید را نسبت به آینده کشورشان دارند، افرادی که آزادی عمل بیش تری در کارشان دارند ، افرادی که به آینده کارشان در کارگاه اطمینان بیشتری دارند و افرادی که کارشان مطابق پست آنان است، اخلاق کار را در سازمان بیش تر مراعات می کنند . یافته های این پژوهش همچنین، حکایت از آن دارد افرادی که به ارزش های اجتماعی جامعه سنتی نزدیک ترند و نسبت به محیط اجتماعی پیرامون خود خوشبین تر هستند ، از نظر میزان اخلاق کاری وضع مطلوب تری دارند. در مقابل ، افرادی که به ارزش‏های اجتماعی جامعه شهری امروز کشور نزدیک ترند و در پی آن نوعی بدبینی نسبت به محیط اجتماعی اطرا ف خود نیز دریافته است که دارند، وضع نامناسب تری از نظر اخلاق دارند مشارکت اجتماعی ، عدالت اجتماعی ، وفاق و انسجام فرهنگی موجود در جامعه با پایبندی به اخلاق هم در پژوهش خود نشان داده است که کار در سازمان ها همبسته هستند .
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
آموزش وپرورش از جمله سازمان هایی است که درهمه جوامع ازحساسیت خاص برخوردار است. این حساسیت بیشتر به آن دلیل است که فرایند آن در معرض دید همگان ومورد قضاوت عام قرار می گیرد.از این رو پژوهش های متفاوتی در این حوزه می تواندنواقص وکاستی های موجودرا مشخص سازد وراه را برای برطرف کردن آنهاهموار نماید.بدیهی است که در هرجامعه آموزش وپرورش سنگ زیر بنای توسعه اقتصادی اجتماعی سیاسی وفرهنگی است.تجزیه تحلیل عوامل موثر در رشدوتوسعه جوامع پیشرفته بیانگر آن است که همه کشورهااز آموزش وپرورش کارامد واثر بخش برخوردار بوده اند .شناخت دقیق نیروی انسانی شاغل در نظام آموزشی از جمله ضروریات برای برنامه ریزی در امر آموزش و پرورش می باشد.
دنیای ما دنیای سازمان هاست و گرداننده اصلی این گردونه انسانها هستند آنانند که به کالبد سازمان ها جان میبخشند و تحقق هدفها را میسر می سازند بدون انسان سازمان بی معنی است و مدیریت امری موهوم. شاید این شبهه پیش آید که در دنیای آینده که آدمواره هاو ماشین ها جای انسانها را در سازمانها پر می کنند نقش انسان در سازمان کم رنگ خواهد شد اما به هیچ رو اینگونه نخواهدشد و با خود کاری و ماشینی شدن کارها، نوع فعالیت های انسانی در سازمان تغییر شکل می دهد و به گفته آن دانشمند بنام پیتر دراکرکاردستی جای خود را به کار دانشی می دهد. اما نقش به یقین تعیین کننده انسان، به عنوان حاکم سازمانی همچنان برقرار و مستدام خواهد بود. (مورهد[۱]، ۱۹۹۸)
باپیچیده تر شدن روز افزون سازمانها وافزایش میزان کارهای غیر اخلاقی ،غیر قانونی وغیر مسؤولانه در محیطهای کاری توجه مدیران وصاحبنظران رابه بحث اخلاق کار و مدیریت اخلاق معطوف ساخته است. مدیریت اخلاق عبارت است از شناسایی و اولویت بندی ارزش ها برای هدایت رفتارها در سازمان ،سازمانها با ایجاد یک برنامه مدیریت اخلاق می تواننداخلاقیات را در محیط کار مدیریت کنند برنامه های اخلاق به سازمانها کمک می کنند تا بتوانند در شرایط آشفته عملکرد اخلاقی خود را حفظ کند امروزه مدیریت اخلاق یکی از زمینه های عملی مدیریت به شمار می رودکه دارای برنامه ای وچندین ابزار عملی است این ابزارهاعبارتند از کدهای اخلاق ،کدهای رفتار،خط مشی و رویه ها،روش حل معضلات اخلاقی و آموزش منظور از مفهوم اخلاق کار این است که نیروهای کاری بر دو دسته اند؛ بعضی تمایل فراوان به فعالیت، تلاش و کوشش دارند، سکون و آرامش را پسندیده نمی‏دانند و فضایل اخلاقی آنان در کارهایشان شکوفا می گردد، بر عکس، گروهی هم تمایل به کار و مجاهدت ندارند و تنها با نیروهای جبری و فشارهای بیرونی باید آنان را به کار وادارکرد. البته از اخلاق نیک و حسنه آن است که انسان فعال باشد و محصول فعالیت او برای همنوعانش مفید و ثمربخش واقع شود. هر کس با انجام کاری که قابلیت و توانایی آن را در خود احساس می کند، به جامعه انسانی خدمت کند و در جهت رفع مشکلات جامعه یا برای ارتقای ابعاد گوناگون آن سعی و تلاش پیگیر و مستمر داشته باشد. مفهوم اقتصادی بودن کار را می توان به شرح ذیل بیان نمود: “اخلاق کار” در بحث کار عبارتست از حرکتی که انجام آن موجب شود دیگران نسبت به ثمره ی آن حرکت راغب شوند و مایل باشند با طیب خاطر، برای محصول آن چیزی را پرداخت نمایند . بـه طور خلاصه و با نظر بـه آنچه ذکـر آن رفت، کار را به صورت زیر می توان تعریف کرد : کار عبارتست از مجموعه عملیاتی که به منظور استفاده عملی بر روی ماده انجام می گیرد، این اعمال نیز به نوبه خود بر انسان و زندگانی او تأثیر خواهد داشت و تغییراتی را در آنها پدید خواهد آمد. در اسلام از کار به عنوان عمل صالح یاد شده و شرط ورود بـه بهشت آرمانی، با ایمان ، عمل صالح و تقوی ذکـر گردیده است . ناگفته پیداست که توجه بـه مفاهیم عالیه آیات قرآن کریم – دارا بودن سه خصیصه عمده ثمره ایمان و تقوی در عمل صالح معلوم می گردد و انسان مؤمن به مبانی حق، بالقاعده فاعل اعمال صالح و نیکوست و نتیجه عمل صالح او، خیر و نعمت و برکت برای جامعه است و در صورت فقدان ایمان با تقوی، عمل انسان تباه شده و خیر اخلاقی و انسانی در آن نخواهد بود. در دین مقدس اسلام حتی نیات خیر دارای ارزش و ثواب هستند، زیرا نیات خیر در حقیقت همان ایده ها و طرح های مثبت اولیه انجام کارند. (خانی ،۱۳۸۷)
اندیشه تعهد موضوعی اصلی، در نوشته های مدیریت است این اندیشه یکی از ارزشهای اسلامی است که سازماندهی بر آ ن متکی است و کارکنان بر اساس ملاک تعهد ، ارزشیابی می شوند اغلب پرسش هایی که به عمل می آید از قبیل آیا اضافه کار خواهد کرد ؟ آیا روزهای تعطیل بر سر کار خواهد آمد ؟ آیا دیر یا زود می رود یا آن چه را انجام می دهد کنار می گذارد تا به کمک بشتابد ؟ اغلب مدیران اعتقاد دارند که تعهد برای اثر بخشی سازمان ضرورت تام دارد مدیران باید تعهد و پای بندی کارکنان را به سازمان حفظ کنند و پرورش دهند. تعهد سازمانی یک نگرش مهم شغلی و سازمانی است که در طول سالهای گذشته مورد علاقه بسیاری از پژوهشگران رشته های رفتار سازمانی و روانشناسی خصوصاً روانشناسی اجتماعی بوده است. این نگرش در طول سه دهه گذشته دستخوش تغییراتی شده است که شاید عمده ترین تغییر در این قلمرو مربوط به نگرش چندبعدی به این مفهوم تا نگرش یک بعدی به آن بوده است. یکی از عوامل پنهان ، ولی تأثیرگذار در رفتار شغلی کارکنان ، میزان تعهد آنان به سازمان است. توجه به تعهد نیروی انسانی چه در بخش دولتی و چه در بخش خصوصی اهمیت زیادی دارد (حسین، ۱۳۷۷).
یکی از متغیرهایی که با انگیزش و خشنودی شغلی پیوسته است تعهد سازمانی است یعنی درجه همانند سازی روان شناختی و یاچسبیدگی به سازمانی که ما برای آن کار می کنیم که به عوامل سازمانی و فردی مربوط است عوامل سازمانی مرتبط با تعهد سازمانی مطالعه ای از کارکنان می باشد نگرش مثبت به سوی گروه کار عبارتند از پرمایه سازی(غنی سازی شغل)اختیار فرصت استفاده از مهارتها سفید نشان داد که تعهد سازمانی شان از ادراک این که چگونه سازمان در برابر آنها متعهد است متأثر می باشد ؛ تعهد ادراک شده بالا به کارکنان از سوی سازمان سبب خواهد گردید که در کارکنان انتظار بیشتری ایجاد گردد که اگر آنها تلاش نمایند اهداف سازمانی برآورده خواهد گردید و آنها به شکل مناسب پاداش دریافت خواهند نمود (مهداد،۱۳۷۸).
از طـرف دیگـر یکـی از عارضه هـای جـدیـد زندگی بـه سبک مدرن ، وجـود استرس در محیط کـار می باشد ؛ استرس شغلی یک دلیل عمده برای کاهش تولید، غیبت کارکنان و فروپاشی و به هم ریختگی سازمان‌ها می باشد، اضافه کاری‌های زیاد ، ناکافی بودن آموزش های لازم از دلایل پنهان ترک شغل است که معمولاً در اثر استرس زیاد بوجود می آید (مهداد،۱۳۷۸).
هنگامی که فرد در محیط کار با باید های روبرو می شود که ارتباطی با ظرفیت های کنونی یا نیاز ها و خواسته هایش ندارد، دچار ناهماهنگی و تعارض می شود و تنها راه کاهش آن سازگاری شخص با شرایط تازه است. (رحیمی ،۲۰۰۷).
استرس شغلی را نوعی از حالت روان شناختی می باشد که نشان دهنده عدم تعادل بین درک فرد از نیازهای خـود بـرای آشکار کـردن آنها در محیط کار و توانایی بـرای سازگاری با آن نیازها می باشد.
طبق تعریف موسسه های بهداشت حرفه ای[۲] (NLOSH) استرس شغلی هنگامی رخ می دهد که بین نیازهای شغلی با توانایی قابلیت ها و خواسته های خود هماهنگی نباشد به عبارت دیگر وقتی آنچه در یک شغل از فرد انتظار می رود با آنچه مورد علاقه و خواسته اوست هماهنگ نباشد (سلیمانی، عباسزاده و نیازآذری، ۱۳۹۱). به صورت روشن تر و ساده تر می توان چنین بیان کرد که استرس شغلی یک آسیب جسمی یا روانی است که فرد از خود نشان می دهد و نتیجه ای از تضاد یا موفقیت های چالش برانگیزد درشغل می باشد. (پاولیک وکی ین لن[۳]، ۲۰۰۷).
استرس شغلی امروزه یه مسئله ای شایع و پر هزینه در محیط های کاری تبدیل شده است.بطوریکه اغلب پژوهشهای اخیر به آن اختصاص یافته است. موسسه جبران غرامت کارمندان در کالیفرنیا گزارش می کند که بین سالهای ۱۹۷۹ تا۱۹۸۸ شمار قربانیان استرس شغلی تقریباً ۷۰۰ درصد افزایش یافته سرچشمه استرس شغلی را شامل : فاکتورهای درونی ، نقش سازمانی ، ارتباط در محیط کار و جو سازمانی می داند.(میلر[۴]،۱۹۸۶).
اصول حاکم بر رفتار افراد، نه ساختی و نه کارکردی است. بلکه عمدتاً رواشناختی است و یا بهتر آن است بگوییم رفتار افراد را بایستی با قضایایی که عمدتاً در روانشناختی اجتماعی مطرح هستند تبیین نمود. براین اساس می‌توان انگیزه افراد از کار و به عبارت دیگر آن بخش از اخلاق کار افراد را که مبتنی بر زمینه‌های انگیزشی است، یعنی دلبستگی و علاقه به کار و پشتکار و جدیت در کار، با قضایای مزبور توضیح داد. در واقع، مدیریت یک واحد کاری می‌تواند با قضایای مزبور، بویژه تشویق و تنبیه و موفقیت و پاداش موجبات تقویت یا تضعیف‌ انگیزش‌های کاری و ابعادی از اخلاق کار در محیط کار فراهم سازد.
زمانی که اخلاق کار به عنوان متغیر مستقل فرض شود، میتوان آثار آن را بر بازده ها ونتایج فردی وگروهی کار کارکنان در سارمان ها مطالعه نمود.به عنوان مثال یافته های تحقیق ساکز[۵] (۱۹۹۶)، نشان داده است ؛ که اعتقاد قوی‌تر به اخلاق کار به طور مستقیم با رضایت شغلی و تعهد سازمانی رابطه دارد. و بطور غیر مستقیم با تمایل کمتر به ترک شغل رابطه دارد. تحقیق یوسف[۶] (۲۰۰۰)،هم نشان داده است؛ که اخلاق کار بر ابعاد سه گانه تعهد سازمانی (عاطفی، هنجاری مستمر) تاثیر مثبت و مستقیم دارد.در تحقیق دیگری که باز هم توسط یوسف (۲۰۰۱)، در بین ۴۲۵ کارمند مسلمان از چند سازمان در ادارات امارات متحده عربی انجام شده است این نتیجه حاصل شده است ، که بین اخلاق کار و تعهد سازمانی رابطه مثبت و معنادار وجود دارد؛ همچنین اخلاق کار با ابعاد رضایت شغلی رابطه معنی‌دار دارد. در تحقیق دیگری که توسط اسچیکر[۷] (۲۰۰۱) در بین نمایندگان فروش صورت گرفته است ؛ نشان داده شده است که ایجاد یک جو اخلاقی وابسته به قوانین و خط‌مشی‌های اخلاقی باعث رضایت شغلی وتعهد سازمانی بیشتر و در نتیجه پائین آمدن نرخ ترک شغل می‌شود.در تحقیقی که توسط پتی جان و چارلز[۸] (۲۰۰۸)، تحقیقی با هدف بررسی تاثیر اخلاق کاربر رضایت شغلی و تعهد سازمانی در کشور نیجریه انجام داده اند و نتیجه کرفته اند که رابطه معناداری بین اخلاق کار سازمانی، تعهد سازمانی و رضایت شغلی وجود دارد. چیکو و بوو[۹] (۲۰۰۴)، نیزرابطه بین ساختار فرهنگ اخلاقی در سازمان و رضایت شغلی و تعهد سازمانی را روشن نموده اند.

شناخت رابطه استرس شغلی با رضایت شغلی

دریک جمعبندی می توان گفت که اخلاق کاری درسازمان ها نه تنها نتایج مستقیم و درون سازمانی مناسبی ازجمله افزایش بهره وری، تقویت وجدان کارجمعی، تولید و نهادی شدن ارزش های اخلاقی جدید و تحول فرهنگ سازمانی را به دنبال دارد، بلکه مدیریت اخلاقی و مسئولیت های اجتماعی سازمان ازجمله شاخص های مهم ارزیابی عملکرد سازمان ها محسوب می شوند. لذا پژوهش حاضر در پی یافتن پاسخ مناسبی برای این سوال است که: آیا بین اخلاق کاری با استرس شغلی و تعهد سازمانی در میان کارکنان آموزش و پرورش ناحیه یک شهر بندرعباس رابطه وجود دارد؟

 

۱-۳٫ اهمیت و ضرورت تحقیق

نیروی انسانی هر سازمان منبع گرانبهای آن سازمان است که می تواند آن را در راستای نیل به اهدافش یاری نماید. کارکنان متخصص، وفادار، سازگار با ارزشها و اهداف سازمانی دارای انگیزه قوی متمایل و متعهد به حفظ و ادامه عضویت سازمانی از نیازهای اصلی و بسیار ضروری هر سازمانی است. سازمان به کارکنانی نیاز دارد که فراتر از شرح وظایف مقرره و معمول خود به کار و فعالیت بپردازند. چه بسا بسیاری از جوامع علیرغم بر خورداری از منابع طبیعی فراوان تنها به دلیل فقدان نیروی انسانی لایق توان استفاده از این مواهب را نداشته حال آنکه ملتهای دیگر با وجود عدم برخورداری از منابع طبیعی فراوان تنها به دلیل بهره مندی از نیروی انسانی متعهد مسیر پیشرفت توسعه و ترقی را با سرعت چشمگیری طی نموده اند.
تعهد و پایبندی می تواند پیامدهای مثبت ومتعددی داشته باشد، کارکنانی که دارای تعهد و پایداری هستند، نظم بیشتری در کار خود دارند، مدت بیشتری در سازمان می مانند و بیشتر کار می‏کنند. مدیران باید تعهد و پایبندی کارکنان را با سازمان حفظ کنند و برای این امر باید بتوانند با بهره گرفتن از مشارکت کارکنان در تصمیم گیری وفراهم آوردن سطح قابل قبولی از امنیت شغلی برای آنان، تعهد و پایبندی را بیشتر کنند.
با توجه به آنچه گفته شد نگارنده بر این باور است که در حوزه معرفتی اخلاق گرایی در سازمان ها هنوز خلا نظریه پردازی و فعالیت پژوهشی وجود دارد.از این رو این پژوهش‏گر است تا رابطه اخلاق کاری کارکنان را با تعهد سازمانی و استرس شغلی آنان در اداره آموزش و پرورش ناحیه ۱ بندرعباس مورد مطالعه قرار دهد.. .
اهمیت عملی: این پژوهش به تعمیم پذیری یافته های تحقیقات قبلی کمک خواهد کرد و دانشی را به دانش موجود اضافه می نماید .

 

۱-۴٫ اهداف پژوهشی

هدف کلی :
تعیین رابطه اخلاق کار با استرس شغلی و تعهد سازمانی در میان کارکنان آموزش و پرورش ناحیه یک بندرعباس.
هدف‏های فرعی :

 

 

تعیین رابطه مولفه های اخلاق کار با مؤلفه های تعهد سازمانی در میان کارکنان آموزش و پرورش ناحیه یک بندرعباس.

تعیین رابطه مؤلفه های اخلاق کار با مؤلفه های استرس شغلی در میان کارکنان آموزش و پرورش ناحیه یک بندرعباس.

تعیین رابطه مؤلفه های استرس شغلی و مؤلفه های تعهد سازمانی در میان کارکنان آموزش و پرورش ناحیه یک بندرعباس.

۱-۵٫ فرضیه های تحقیق

 

 

بین اخلاق کار با استرس شغلی و تعهد سازمانی در میان کارکنان آموزش و پرورش ناحیه یک بندرعباس رابطه وجود دارد.

بین مولفه های اخلاق کار با مؤلفه های تعهد سازمانی در میان کارکنان آموزش و پرورش ناحیه یک بندرعباس رابطه وجود دارد.

نتیجه گیری محقق ۱۲۲

 

 

چکیده:

 

سیستمی که در سال ۱۹۴۵ به دنبال تصویب منشور ملل متحد ایجاد شد مقرر نمود که، کشور‌ها مکلف هستند در روابط بین‌المللی از توسل به زور نامشروع امتناع نمایند، در حالی که قبل از ایجاد سیستم ملل متحد چنین تفکیکی وجود نداشت. اصل عدم توسل به زور یا نورم بلا شرط در قالب منشور ملل متحد توسط قاعده دفاع مشروع و سیستم امنیت جمعی مشروط شده است. نورم مشروط دفاع مشروع که درقالب یک قاعده قرار می‌گیرد، در مقابل نورم بلاشرط که بیان کننده یک مفهوم است، تعدیل کننده و نظم دهنده روابط بین دولتهاست. امروزه نورم بلاشرط عدم توسط به زور به طور گسترده و موثری مشروط شده است و در تحلیل سیستماتیک، این مساله مطرح است که این اصل در سیستم سازمان ملل چگونه عمل کرده است، آیا این اصل توانسته است مانعی در راه عدم توسل به زور شود؟ در شرایط کنونی جامعه بین‌المللی تلاشهایی صورت گرفته است تا به نورم مشروط آن یعنی دفاع مشروع به عنوان یک نورم بلاشرط و یک اصل نگریسته شود؛ استثنایی که در شرف تغییر به یک اصل است.
واژگان کلیدی: منع توسل به زور، دفاع مشروع، نورم بلا شرط، نورم مشروع

 

 

 

 

 

فصل اول

 

 

کلیات

 

 

مقدمه

 

در دنیایی که کامل نیست ودر آن استفاده از زور رواج دارد ودر آن هزینه ای که کشورها صرف سلاحهای هرچه پیشرفته تر می کنند همواره رو به فزونی دارد .
بناچار لازم است که بر طبق حقوق بین الملل میدان عملی برای کشورها مجاز شمرده شودتا از خود در مقابل حمله دفاع کنند .با توجه به آنکه اجرای قواعد نظام بین المللی هنوز بی قاعده ابتدایی ونیز گزینشی است امتناع از به رسمیت شناختن حق دفاع مشروع عناد با واقعیت است.
دفاع مشروع یا دفاع از خود نخستین موردی است که نادرستی عمل مغایر بایک تعهد بین المللی دولت را از میان میبرد.ودر نتیجه سبب رفع مسئولیت این دولت میشود.در این پایان نامه هدف نشان دادن آنست که در صورت فراهم آمدن شرایط لازم دولت میتواند در دفاع از خود به نیروی نظامی متوسل شود بعبارت دیگر مساله آنست که مفهوم دفاع مشروع را تعریف وحدود دقیق آنرا تعیین نمائیم وبگوئیم تا کجا ادامه دارد؟تا چه نقطه ای یک دولت میتواند دست به اقدام قهرآمیزی برای دفاع از منافع حیاتی خود بزند؟تعریف وتفسیر دفاع از خود هرچه باشد این مفهوم قطعا استثنائی بر منع کلی کاربرد زور محسوب میشود وناگزیر این استنتاج را موجب میگردد که نادرستی عمل دولت در توسل به نیروی نظامی در شرایط دفاع از خود از میان میرد.
حق دفاع مشروع در نظامهای حقوقی موجود دنیا مانند نظامهای حقوقی کامن لاـ سیویل لا ـ حقوق اسلامی ـ کد یهودی حقوق قاره آفریقا وحقوق شوروی برسمیت شناخته شده است.میثاق جامعه ملل پیمان بریان کلوگ ومنشور ملل متحد را حق قانونی دولتها دانسته اند.
دفاع مشروع قاعده ای اقتباس شده از حقوق داخلی در حقوق بین الملل است .مثلا عمل خصوصی که در مقابله با تجاوز خصوصی دیگروبا فقدان اقدام مقام های دولتی صورت میگیرد.مشروع است که فرد برای مقابله با تهدید فوری نسبت به زندگی خود اقدام کند.البته دفاع مذکور به خودی خود مشروع نیست بلکه مشروعیت آن از طرف قضات بررسی میشود.
چنین نهادی بصورت قاعده ای عرفی همیشه در نظام بین المللی وجود داشته ودر هنگام تدوین منشور سازمان ملل متحد وارد آن شده است .درباره نظارت دفاع مشروع حقوق بین الملل از انعطاف بیشتری نسبت به حقوق داخلی بر خوردار است از آنجا که امروزه هر دولتی ادعا دارد حق خود را در دفاع مشروع اعمال میکند حقوق بین الملل جدید تلاش کرده کاربرد این حق را محدود کند تا قرن نوزدهم دولتها هرگونه تجاوز خود را بر مبنای دفاع مشروع توجیه میکردند.میثاق جامعه ملل و پیمان بریان کلوگ نیز برای کاربرد حق دفاع مشروع بعنوان حق طبیعی برسمیت شناخته شده است.

 

 

۱-۱- بیان مساله

 

بیان مساله اساسی تحقیق بطور کلی در منشور جهت حفظ صلح وامنیت جهانی دو سیستم در قبال تجاوز طراحی شده است :
۱ـ سیستم امنیت دسته جمعی توسط شورای امنیت و متشکل از کشورهای عضو
۲ـ سیستم اضطراری دفاع مشروع وفق ماده۵۱ منشور
تاکنون بعلت وجود تعارض منافع وناهمگونی میان اعضای دائم شورای امنیت سیستم امنیت د سته جمعی تحقق پیدا ننموده ودر مقابل استراتژی استفاده از دفاع مشروع جمعی وپیمانهای نظامی توسعه بیشتری پیداکرده است:ماده ۵۱ منشور به حق دفاع مشروع عرفی محدودیتهایی وارد ساخته واعمال آنرا فقط در صورت وقوع یک حمله مسلحانه بر علیه یک عضو سازمان ملل متحد مجاز نموده است.
درخصوص ماده۵۱ منشور دو تفسیر وجود دارد۱ـ تفسیر مضیق ۲ـ تفسیر موسع
به موجب نظریه اول حق دفاع مشروع فقط در مواردی است که حمله مسلحانه صورت بگیرد ولذا نظریه دفاع مشروع پیشگیرانه وجود ندارد بر اساس تفسیر موسع حق دفاع مشروع علیه تهاجم مسلحانه ونیز نقض حقوق اساسی یک دولت اگرچه به صورت مسلحانه هم نباشد وجود دارد .یعنی دفاع مشروع پیشگیرانه صحیح می باشد.البته اگرچه متن فرانسوی منشور تا حدودی مبهم است وبیان می دارد (چنانچه عضوی از سازمان ملل هدف حمله مسلحانه می باشد) اما باتوجه به فلسفه تاسیس سازمان ملل و خلوص نیت طراحان آن در نیل به اهداف عالی حفظ صلح وامنیت جهانی به نظر می رسد که نظریه نخست صحیح باشد هرچند رویه سازمان ملل در این خصوص منسجم نبوده است.
پس از حملات یازده سپتامبر شورای امنیت با تصویب چندین قطعنامه ضمن محکوم نمودن حملات تروریستی نه تنها انرا بعنوان تهدیدی علیه صلح وامنیت بین المللی دانست بلکه حق دفاع مشروع فردی وجمعی را در قبال آن به رسمیت شناخت طبق ماده ۴ قطعنامه تعریف تجاوز ۱۹۷۴ که به شورای امنیت اختیار داده شده با توجه به مقررات منشور بلحاظ ضرورتهای اجتماعی اعمالی را به تشخیص خود مصادیق تجاوز اعلام نمایدوبه لحاظ اینکه وظیفه حفظ صلح وامنیت جهانی بعهده شورای امنیت گذاشته شده(ماده۲۴منشور) واحراز تهدید علیه صلح نقض صلح وعمل تجاوزکارانه توسط شورای امنیت صورت میگیرد (ماده۳۹منشور)وهیچ معیارعینی مشخصی برای تبیین این سه مفهوم وجود ندارد وفقط نظر شورای امنیت در هر سه مورد قاطع می باشد لذا درفرض اثبات حملات یازده سپتامبر از جانب افغانستان نتیجتا حق دفاع مشروع فردی وجمعی برای آمریکا وانگلیس محفوظ می باشد.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
البته اقدامات آمریکا وانگلیس پس از حمله به افغانستان با شرایط دفاع مشروع مطابقت ندارد.ازجمله حمله به افغانستان پس از حملات یازده سپتامبر صورت نگرفت واز جهت کیفیت وکمیت اقدامات دفاعی متناسب با شدت حملات وارده نبوده حتی به زعم برخی حقوقدانان ساقط نمودن رژیم طالبان ضرورتی نداشت وحملات آمریکا وانگلیس بیشتر جنبه تلافی جویانه داشت تا دفاع مشروع .
لذاباتوجه به تحولات جدید سیاسی اجتماعی اقتصادی جهان باید اصلاحاتی در منشور صورت گیرد از جمله :مقابله جدی باتجاوز و تروریسم وکارامد شدن سیستم امنیت جمعی شناسایی ورفع عوامل موثر در ضعف شورای امنیت ارتقاء نقش مجمع عمومی از طریق گسترش اختیارات آن در جهت مقابله با تجاوز و حفظ صلح جهانی تبیین چارچوب قاعده دفاع مشروع باتصریح قیودی چون ضرورت تناسب وفوریت تا از این رهگذر از تفاسیر مختلف منشور توسط دول که در راستای حفظ منافعشان صورت می گیرد وباعث بر هم زدن صلح وامنیت جهانی میشود جلوگیری نمود وصلح وآرامش را برای بشریت به ارمغان آ ورد.
عکس مرتبط با اقتصاد

 

 

۱-۲-اهمیت وضرورت انجام تحقیق

 

شامل اختلاف نظرها وخلاء های تحقیقاتی موجود میزان نیاز به موضوع فواید احتمالی نظری وعملی آن وهمچنین مواد روش ویا فرایند تحقیقی جدیدی که در این تحقیق مورد استفاده قرار می گیرد:
یکی از قواعد مهم حقوق بین الملل دفاع مشروع است که در قرن بیستم اهمیت بسزایی یافته است طی قرون متمادی دولتها حق داشتنداختلافات خود را با توسل به زور حل وفصل کنند لذا نیازمند توسل به این قاعده نبوده وتنها زمانی که در پی اهداف سیاسی بودند از آن استفاده میکردند. وقوع اولین جنگ جهانی در اوایل قرن بیستم وتلفات وخسارات بیشماری که برجای نهاد موجب شد تا تلاشهای جامعه بین المللی برای منع توسل به زور فزونی یافته ومیثاق جامعه ملل بدون اینکه به منع کامل جنگ بپردازد شرایطی برای آن مقرر داشت
در سال۱۹۲۸ پیمان عمومی برای مردود شمردن جنگ یا پیمان پاریس منعقد گشت که با منع توسل به زور بعنوان ابزار سیاست ملی مهمترین نقیصه میثاق جامعه ملل را برطرف نمود مع هذا دول امضا کننده پیمان حق دفاع مشروع را برای خود محفوظ شمردند وقوع دومین جنگ جهانی ضعف ترتیبات پیشین برای حفظ بشریت از بلایای جنگ را نشان دادو به همین دلیل سیستم امنیت دسته جمعی کاملتری نسبت به سیستم میثاق برای نیل به صلح وامنیت بین المللی در دنیای پس از جنگ طراحی شد وبا تاسیس سازمان ملل متحد اقتدار کاربرد قهر آمیز زور در اختیار آن قرار گرفت.
دفاع مشروع پیش دستانه بعد از حملات یازده سپتامبر در دکترین کشورهای غربی جایگاه خاصی پیدا کرده است . این کشورها با توجه به توان نظامی و مالی خود در پی قابل قبول جلوه دادن این دکترین هستند.این نوع از دفاع به طور صریح مخالف ماده ۵۱ منشور ملل متحد که خود مبین دفاع مشروع می باشد. در این پایان نامه ما در صدد بررسی این دکترین واثبات این مسئله هستیم که این دکترین هنوز نتوانسته اند جایگاهی در اعتقاد حقوقی کشورهای عضو جامعه بین المللی پیدا کند .گزارشات دبیر کل سازمان ملل متحد وآراء دیوان بین المللی دادگستری هم موئد این نتیجه گیری هستند به نظر می رسد که تحلیل و بررسی این دکترین بتواند ایرادات وارد بر این آن را مشخص کند مطالب ذکرشده اهمیت وضرورت تحقیق را نشان میدهد

 

 

۱-۳-روش تحقیق

 

مطالعه موضوع مورد پژوهش فوائدی در سطوح علمی وعملی دارد در سطح علمی بررسی تحولات حوزه توسل به زور در حقوق بین الملل مورد استفاده پژوهشگران حقوق بین الملل قرار گرفته ومفید خواهد بود .در این پژوهش برخی از تحولات در حقوق توسل به زور وبویژه در دفاع مشروع مطرح شده است.
در سطح عملی نیز مطالعه وتوجه به استدلال ومباحث مطروحه میتواند در صورت مواجهه دولت با چنین مسئله ای مفید باشد در پژوهش حاضر بیشتر در جهت ارائه اطلاعات میبا شدکه در صورت تلفیقی از روش تحلیلی وتوصیفی صورت گرفته است در بخش هایی از جمله بررسی رویه دولتها وسازمان ملل متحد از روش توصیفی استفاده شده است سپس همین توصیف ها مورد تحلیل قرار گرفته اند .روش تحقیق در بخش های دیگر از جمله بررسی شرایط اعمال حق دفاع مشروع و چگونگی اجرای این حق بیشتر مبتنی بر روش تحلیلی بوده است.

 

 

۱-۴-اهداف تحقیق

 

 

۱-۴-۱- اهداف عملی:

 

۱ـ بررسی چالشهای موجود در خصوص موضوع
۲ـ این تحقیق می تواند با عنایت به تلفیق تئوری وکاربردی مورد استفاده وزارت امور خارجه قرار گیرد
ب ـ ارائه راهکارهای مناسب برای تدوین جامعه امروزی در حقوق بین الملل
ح ـ در صورت داشتن هدف کاربردی نام بهره وران(وزارت امور خارجه دانشجویان علاقمندان به موضوع)

 

 

۱-۴-۲- سوالات تحقیق:

 

۱ـ شرایط دفاع مشروع چیست؟
۲ـ آیا توجیه حقوقی برای استفاده از زور علیه تروریسم بر اساس حقوق بین الملل وجود دارد
۳ـ منظور از دفاع مشروع در حقوق بین الملل چیست ومعیار تشخیص آن برعهده چه نهادی می باشد؟
۴ـ در چه شرایطی استفاده از زور می تواند تحت عنوان دفاع مشروع وبر اساس ماده ۵۱ منشور توجیه شد؟
۵ـ موجبات بین المللی رافعیت دولتها از مسئولیت در حقوق بین الملل چیست؟
۶ـ شرایطی که دولت در آن مسئول شناخته میشود کدام موارد هستند؟

 

 

۱-۵- فرضیه های تحقیق:

 

۱ـ چنین بنظر میرسددر صورتی که فعالیتهای تروریستی به گونه ای باشد که حمله مسلحانه محسوب گردددولتی که مورد حمله تروریستی قرار گرفته میتواند بر اساس ضرورت وتناسب میان حمله ودفاع به این حملات پاسخ دهد.
۲ـ چنین بنظر میرسدحق دفاع مشروع با اصل سنتی جنگ عادلانه در هم آمیخته است و استفاده از زور را برای مقابله با تجاوز واعاده نظم موجه می سازد.
۳ـ در شرایطی که تجاوز غیر قانونی وجود دارد حق دفاع مشروع مجاز شمرده شده است ورافع مسئولیت دولت می باشد.
۴ـ دولتها گاهی فعالیتهایی انجام میدهندکه علیرغم اینکه بر اساس حقوق بین الملل هیچ منعی در انجام آ ن ندارند به سایر دولتهاخساراتی وارد می نمایند این قبیل فعالیتهاکه عموما خطرناک هستند میتوانند خسارات جبران ناپذیری به سایر اشخاص حقوق بین الملل وارد کنند اما از انجا که این فعالیتها ممنوع نیستند نمی توان همان رژیم مسئولیت سنتی را برای دولتها اعمال نمود وهمچنین نمی توان قربانی خسارت را بدون جبران باقی گذاشت.

 

 

۱-۶- اهمیت و جنبه نو آوری تحقیق

 

درحال حاضر اسناد بین المللی بخصوص منشور سازمان متحد از دولتها دعوت میکند تا اختلافات خود رابه شیوه مسالمت آمیز حل کنندواز هرگونه اقدامی که متضمن استفاده از زوراست خودداری ورزند. در همین حال ماده ۵۱ منشور استثنایی بر اصل ممنوعیت توسل به زوراست . منشور ملل متحدمقرراتی دارد که بر اساس آن قوه قهریه تنها میتواند در مورد دفاع مشروع و در پاسخ به حمله مسلحانه مورد استفاده قرار گیرد.زمانی که اعمال تروریستی خشونت آمیز بطور مستمر منظم وسازمان یافته تحت حمایت و هدایت یک دولت صورت میگیرد دولتهای قربانی میتوانند در مقابل چنین اقداماتی به زور متوسل شوند در چنین وضعیتی استفاده از زور میتواند تحت عنوان دفاع مشروع وبر اساس ماده ۵۱ منشور توجیه شود بنابراین درصورتیکه فعالیتهای تروریستی به گونه ای باشد که حمله مسلحانه محسوب گردد دولتی که مورد حمله تروریستی قرار گرفته میتواند بر اساس ضرورت وتناسب میان حمله ودفاع به این حملات پاسخ دهد تحلیل ابهامات دفاع مشروع به نوآوری در این تحقیق میبا شد با توجه به حملات ۱۱سپتامبر که تحولی ژرف در مفهوم دفاع مشروع داشته است.

 

 

 

 

 

فصل دوم

 

 

مسئولیت بین المللی دولت

 

 

مقدمه

 

از آنجا که مبحث مسئولیت دولت قلمروی از حقوق بین الملل است که در آن شاخه های مختلف حقوق هنوز مراحل تک خود را نپیموده اند، نظامی مرکب از هنجارها وقواعد بسیار پیچیده را شامل می شود. بر خلاف نظم حقوق داخلی که در آن حقوق مدنی، حقوق جزا و جز آن بگونه ای روشن از یکدیگر متمایز بوده و بر آن اساس، اشکال گوناگون مسئولیت (مسئولیت مدنی و کیفری) وجود دارد، در حقوق بین الملل تفکیکی این چنین روشن میان رشته های مختلف صورت نگرفته و این خود به بغرنج بودن بحث مسئولیت می افزاید.

پایان نامه

 

 

۲-۱- گفتار اول ـ تعریف و شناسایی مسئولیت بین المللی

 

در این زمینه باید گفت که تا میانه قرن بیستم مفهوم مسئولیت بین المللی تا حد زیادی مشابه مفهوم مسئولیت مدنی در حقوق داخلی بود؛ یعنی دولت می بایست از بابت تمام زیانهای وارد شده به جان و مال بیگانگان غرامت بپردازد. در غیر اینصورت دولت متبوع بیگانه می توانست ضمانت اجراهای حقوق بین الملل را اعمال کند. این مفهوم از مسئولیت یعنی صرفاً تعهد به جبران خسارت مدتهای مدید در حقوق بین الملل مسلط بود و امروزه نیز طرفدارانی دارد. هنوز حقوقدانانی هستند که مسئولیت دولت را در این مفهوم محدود تعریف می کنند. بر پایه این مفهوم سنتی، مسئولیت دولت متوجه رابطه حقوقی دو جانبه میان دولت نقض کننده تعهد بین المللی و دولت متبوع بیگانه متضرر است. به عبارت دیگر، تنها دولتی که خود یا تبعه اش لطمه دیده بود می توانست برای جبران خسارت وارد شده، علیه دولت مرتکب جرم بین المللی اقامه دعوی کند و هیچ دولت ثالثی در هیچ موردی مجاز به چنین اقدامی نبود. در فاصله دو جنگ جهانی تردیدهایی در این طرز فکر ایجاد شد و خصوصاً از جنگ جهانی دوم به بعد برخی حقوقدانان توجه کردند که این مفهوم از مسئولیت تضمین کافی برای رعایت حقوق بین الملل فراهم نمی آورد. با توجه به این نکته بود که کمیسیون حقوق بین الملل در بررسی طرح مسئولیت دولت از سال ۱۹۶۳ به بعد کوشید جنبه هایی از مسئولیت دولت را که حقوق بین الملل سنتی به آنها توجه نداشت در نظر گیرد و به جای تأکید بر مسئولیت دولت بخاطر لطمات وارد شده به جان و مال بیگانه، قواعد کلی حاکم بر مسئولیت بین المللی دولت را تدوین کند که مقوله اخیرالذکر را نیز در برمی گیرد.
حقوقدانانی که مقوله مسئولیت را بگونه موسع در نظر می گیرند، از جمله اعضاء حقوق بین الملل، می پذیرند که مسئولیت برای دولت مرتکب عمل خلاف بین المللی تعهد جبران خسارت را به وجود می آورد و به طرف لطمه دیده اجازه می دهد که در صورت عدم اجرای این تعهد، ضمانت اجراهایی را علیه نقض کننده تعهد قائل می شوند. گرچه در هر دو حالت دولتی که مستقیماً لطمه دیده یا به عبارت دیگر دولتی که مستقیماً علیه آن واقع شده حق دارد تقاضای جبران خسارت کرده و در صورت عدم اجابت، ضمانت اجراهای حقوق بین الملل (اقدامات متقابل شامل معامله به مثل و تلافی) را اعمال کند؛ اما در مورد جنایت کل جامعه بین المللی نیز حق تقاضای جبران خسارت و اعمال ضمانت اجراها را پیدا می کند. ضمناً اعمال ضمانت اجراها در جنایت می تواند بر خلاف سایر جرمها، با بهره گرفتن از زور همراه باشند. در حال حاضر تنها شورای امنیت سازمان ملل متحد قادر است به نمایندگی از اعضای این سازمان (که تقریباً تمامی اعضای جامعه بین المللی هستند) دستور اقدامات اجرایی را صادر کند، آنهم در صورتی که عمل ارتکابی تهدید علیه صلح، نقض صلح یا عمل تجاوز باشد. بدین ترتیب آثار مسئولیت در جنایت بین المللی، بر خلاف جرمهای غیر جنایی، ابعاد جهانی پیدا می کند.
فرهنگ اصطلاحات حقوق بین الملل در تعریف مسئولیت بین المللی می نویسد: مسئولیت حقوقی بین المللی عبارت از تکلیفی است که به موجب حقوق بین الملل به یک دولت تحمیل می گردد تا خساراتی را که در اثر نقض قواعد حقوق بین الملل ناشی از عمل و یا خودداری او در انجام تکالیف به دولت دیگری وارده شده جبران نماید.
مسئولیت بین المللی را می توان نهادی حقوقی دانست که به موجب ان کشوری که عمل خلاف حقوق بین الملل به او منتسب است باید خسارات وارده به کشور متضرر از آن عمل را طبق قواعد حقوق بین الملل جبران نماید.
پروفسور روسو نقش اساسی برای این نهاد حقوقی قائل است. به نظر وی، حقوق بین الملل از خیلی جهات ابتدایی است، تقریباً بطور همیشگی در مقابل اعمال حقوق ضمانت اجرایی نمی شناسد و فقط تا حدودی در مقابل موضوعات با تابعان خود قائل به شناخت ضمانت اجراست. از این روست که دعاوی بین المللی معمولاً جنبه ترمیمی دارد تا ابطالی. وی در تعریف مسئولیت بین المللی می گوید:
مسئولیت بین المللی از ابداعات حقوقی است که به موجب آن دولت ناقض یک قاعده بین المللی موظف است خسارات حقوقی ناشی از این نقض را در قبال اتباع دولت دیگری جبران کند.(۱)
از نظر رویه قضایی بین المللی نیز می توان به رأی دیوان دائمی دادگستری بین المللی در قضیه کارخانه کورزف بین آلمان و لهستان (۲۶ ژوئیه ۱۹۲۷) اشاره نمود که مقرر می دارد: این یکی از اصول حقوق بین الملل است که نقض تعهد، الزام به جبران خسارت را به شکل متعادلی موجب می شود. بنابراین جبران خسارت مکمل ضروری اجرای یک معاهده است، بی آنکه لازم باشد این موضوع در خود معاهده قید گردد. (۲)
دیوان بین المللی دادگستری نیز در قضیه بارسلونا تراکشن در ۱۹۷۰ صریحاً به شناسایی مسئولیت پرداخت و آن را جزیی ضروری از حقوق عنوان نمود.

 

 

 

جهت­گیری کلی نظرات وی چگونه است؟
نظر وی در باب توحید(تشبیه) چیست؟
افکار و فرقه­هایی که به او منسوب است تا چه میزان با روایات وی در منابع امامیه سازگار است؟

 

۳٫ فرضیه های تحقیق

بر اساس داده‌های رجالی و روایات اعتقادی و با نگاهی جامع به کتاب های ملل و نحل پیشگامی هشام بن سالم و جایگاه ممتاز علمی وی در میان اصحاب ائمه رخ نمایی می کند. لذا اندیشه‌های کلامی او در بحث توحید، امامت و … قابل بررسی است. او با داشتن وجهه مورد قبول در میان اندیشمندان معاصر خود به تبیین، تئوری پردازی و به دفاع از آموزه های مکتب اهل بیت علیهم السلام در مقابل شبهه افکنی جریان های رقیب می‌پرداخت. فرضیه ما این است که احتمال خطاروی هشام بن سالم در برخی از تئوری­های کلامی­اش مانند تشبیه وجود دارد لکن در پرتو تعلیمات امام صادق علیه السلام به اصلاح آن پرداخته است. البته لغزش او در مقام تئوری پردازی بوده و از منظر باور بسیار دشوار است که اندیشه­ های منسوب به او را بپذیریم.
با توجه به بررسی تحقیقی و تحلیلی منابع شیعه، اهل سنت و آثاری که به هشام بن سالم منسوب است، در یک فرضیه کلی می توان این ادعا را مطرح کرد که هشام بن سالم جایگاه ممتازی نزد اصحاب ائمه علیهم السلام داشته است. او در علوم مختلفی مانند: فقه، تفسیر ، حدیث و بیش از همه کلام تبحر داشته و در تبیین و دفاع از آموزه های شیعه پرتلاش بود. هشام بن سالم به تئوری پردازی آموزه­های مکتب اهل بیت علیهم السلام پرداخته و با بزرگان فرق مختلف به مناظره کرده است. همچنین در مسائل علمی بسیار پرتلاش و گروه های مختلفی از علوم وی بهره جستند. لکن جریان­های رقیب به ویژه معتزله در بازخوانی اندیشه­ های او دچار کژ فهمی شدند و در پی آن اندیشه­ های او را غیر واقع گزارش کردند.

 

۴٫ پیشینه تحقیق

با بررسی که صورت گرفت، تنها اثر مستقل در مورد هشام بن سالم، تلاش خضر محمد نبها در جمع آوری روایات هشام بن سالم در قالب و عنوان مسند هشام بن سالم است. پیش از این درباره اندیشه­ها، رویکرد کلامی یا جریان فکری هشام بن سالم پژوهش مستقلی انجام نشده است. البته در چند پژوهش به هشام بن سالم اشاره رفته است، مهم­ترین آن کتاب «علم الکلام والمجتمع» اثر جوزف فان اس است. او مدخلی را به هشام بن سالم اختصاص داده است. فان اس، هشام بن سالم را در کنار مومن طاق و هشام بن حکم از شمار افرادی قرار می دهد که در شکل گیری کلام شیعی نقش آفرینی می کنند.[۱] علی سامی نشار در کتاب “نشاۀ الفکر الفلسفی فی الاسلام” نیز بحثی در مورد هشام بن سالم دارد و اندیشه تشبیه را به وی نسبت می­دهد.[۲] محقق جعفری در مقاله مفصل “الکلام عند الامامیه” نسبت دادن اندیشه تشبیه به هشام بن سالم را به بوته نقد کشیده است.[۳] و سید محمد هادی گرامی در نخستین مناسبات فکری تشیع به بررسی موقعیت اجتماعی هشام بن سالم و مقایسه آن با هشام بن حکم پرداخته است و جای تعجب دارد که نفوذ اجتماعی هشام بن سالم را تا جایی پیش می برد که حتی شخصیت هایی مانند زراره و محمد بن مسلم را تابع مدرسه فکری هشام بن سالم معرفی می کند[۴]. جای بسی تامل است که فرد تاثیر گذاری مانند هشام بن سالم هنوز شخصیت و اندیشه شناسی نشده است.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی

 

مباحث و مفاهیم اولیه

 

دانش کلام[۵]

دانش کلام یکی از دانش‌های اسلامی است و در زمینه عقائد و معارفی سخن می‌گوید که بایستی یک مسلمان آنها را ادراک نموده و معتقد شده و به آنها ایمان بیاورد.[۶] این دانش از مراحل ابتدایی خود در عصر بعد از پیامبر آغاز گشته و به تدریج به تکامل رسیده است. علم کلام امروزه یکی از دانش‌های بنیادین و اصیل و کلیدی در معارف اسلام در کنار دانش تفسیر و فقه و اخلاق و سایر علوم به حساب می‌آید. گرچه سخن از تاریخ و سیر مباحث این دانش و اشاره به موضوعات و مسائل مطرح در آن خارج از هدف این تحقیق است، اما به دلیل اینکه این تحقیق خود به دنبال بررسی اندیشه‌های یکی از اندیشمندان این دانش در میان متکلمین کوفه است، بایستی در مورد این دانش و سیر تاریخی و محتوای آن و اشاره به نحله‌های شاخص فکری و متفکرین شاخص به طور کوتاه سخن به میان آورد تا مقدمه‌ای برای ورود به موضوع اصلی پژوهش باشد. بنابر این در این قسمت وارد این موضوع شده است و به طور اجمالی مطالبی از قبیل تاریخچه و ادوار و نحله‌ها و از مدرسه‌های کلامی شیعه نام برده و بخاطر قرار گرفتن هشام بن سالم در مدرسه کلامی کوفه به بررسی آن پرداخته می­ شود.

 

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت 40y.ir مراجعه نمایید.

ادوار تاریخی کلام شیعه

دانش کلام مانند فقه و حدیث، دانشی به طور کامل اسلامی و برگرفته از نصوص دینی و موضوع آن اصول و اعتقادات دینی[۷] است. با تحقیق در تاریخ صدر اسلام این مطلب به دست می‌آید که شروع علم کلام توسط شیعیان و خاستگاه اصلی آن مسأله امامت است. اولین اختلاف کلامی در جهان اسلام بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله اختلاف طیفی از صحابه که به شیعیان علی علیه السلام شهرت پیدا کردند با حامیان دستگاه خلافت[۸] در این مسأله بود. چون اختلاف به طور طبیعی مستلزم مخاصمه و مخاصمه، مستلزم مناظره و مناظره هم به صورت کلامی و جدلی و ایراد حجت بر مدعی است پس می‌توان نحوه شکل گیری دانش کلام را به دست آورد؛ طبق این ادعا می‌توان گفت، شروع بحث­های کلامی و استقرار روش‌ها و شیوه‌های آن در میان شیعیان زودتر از دیگر فرقه­ها است.[۹]
با پیدایش اختلافات جدید در میان مسلمانان گروه­های دیگری شکل گرفت و تمامی فرقه‌ها برای استوار ساختن مبانی و شفاف سازی و تبیین مرز اعتقادات و نظرات خود با دیگر نحله‌ها به فکر استحکام بخشی آن از طریق استنباط از منابع دینی افتادند. در فرایند استنباط، فهم و تبیین معتقدات دینی گرچه رویکرد اصلی صحابه و دانشمندان صدر اول به آیات قرآن و احادیث بود اما درک و تعقل اشخاص به عنوان عضوی از جامعه با تفکر خاص و یا سابقه در ادیان دیگر و اختلافات سیاسی موجب شد که بعد از عصر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در جامعه اسلامی آنروز نحله‌های مختلف فکری و فرقه‌ها شکل‌ گیرند.[۱۰] مجموعه عوامل «درون دینی» و «برون دینی»[۱۱] شکل گیری فرقه‌ها عبارتند از: ۱ـ گرایشات حزبی و تعصبات قبیله‌ای. ۲ـ فهم غلط در اعتقادات دینی و لجاجت در تعیین حقایق. ۳ـ منع کتابت و تدوین حدیث و سخن گفتن از احادیث. ۴ـ میدان دادن به «احبار»[۱۲] و «رهبان»[۱۳] در سخن گفتن از عهدین. ۵ـ اصطکاک فرهنگی و برخورد تمدنی. ۶ـ پدیده اجتهاد در مقابل نص.[۱۴] ۷ـ تاثیر عرضه شبهات با رویکرد ایجاد تغییر در نظرات و آراء مردم. ۸ـ اغراض و هدفهای شخصی سیاستمداران. ۹ـ وجود عوامل نفوذی در میان مسلمانان و به طور خصوص در میان شیعیان در جهت ایجاد تفرقه. ۱۰ـ عدم تحمل کرامات صادره از امامان که منجر به پیدایش برخی فرقه‌های شیعی شد. ۱۱ـ مخفی نگاه داشتن عقاید خود از فرزندان و اطرافیان که باعث از بین رفتن عقاید اصیل و گسترش عقاید بیگانه در میان شیعیان شد.[۱۵]
پیدایش انشعابات در میان این نحله‌ها و ظهور نحله‌های ترکیبی جدید منجر به تکوین فرقه‌های[۱۶] متعدد در میان مسلمانان گشت گرچه این فرقه‌ها در ابتدای تکوین به صورت یک جمعیت و گروه اجتماعی با اعتقادات خاص در جامعه اسلامی اعلام حضور نمودند، اما به مرور زمان جهت اثبات حقانیت خود و اعلام موجودیت رسمی وارد مناظره با یکدیگر گردیده و در دوره‌های بعدی شروع به کتابت و تدوین اعتقادات خود در قالب تک نگاری‌ها در مورد تک تک موضوعات اعتقادی نمودند و در مرحله بعدی دست به تدوین منظومه‌های اعتقادی زدند.[۱۷]در طی مراحل زمانی سیر دانش کلام مناطق و شهرهای خاصی در جهان اسلام مرکزیت کلامی پیدا کرده و یا مجموعه‌ای از متکلمین با رویکرد خاص در منطقه‌ای جغرافیایی گرد هم آمده و به مرور مدرسه‌های کلامی و مکاتب کلامی در این مناطق شکل گرفت و در هرکدام از این مدرسه‌ها آثار کلامی به منصه ظهور رسید و این آثار به عنوان یک میراث به دانشمندان طبقه‌های بعد در سایر زمان‌ها و مکان‌ها منتقل شد.
سیر دانش کلام در دو شاخه اصلی مسلمانان یعنی شیعه و اهل سنت با فراز و نشیب‌هایی همراه بوده و گاهی در منطقه‌ای جرقه یک جریان کلامی با حضور برخی از متکلمان زده شده و در جای دیگری مکتب کلامی دیگری رو به افول نهاده است و در زمان های بعدی دوباره جریانی احیاء شده و با قالب جدید خود را عرضه نموده است و یا مکتبی کلامی با ترکیبی از اعتقادات جریانهای گذشته قدم در عرصه کلام گذاشته و در جامعه مسلمین به عرضه افکار و نظریات خود پرداخته است.[۱۸] اینگونه است که در تاریخ اسلام مشاهده می‌شود فرقه شیعه و خوارج و مرجئه و اهل حدیث در ابتدا هویت رسمی پیدا کرده و سپس معتزله قدم به عرصه نهاده و در مقابل اهل حدیث و شیعه جبهه گیری نموده و در دوره بعدی از میان این سه فرقه فرقه‌های دیگری با اختلافات کلامی ظاهر شدند که در کتب ملل و نحل به نام این فرقه‌ها و اعتقادات آنها در گذشته جهان اسلام اشاره شده که البته بسیاری از این فرقه‌ها امروزه طرفدارانی نداشته و فقط نام آنها باقی مانده[۱۹] و برخی دیگر هنوز دارای اسم و رسم و طرفدارانی بوده و در تکاپوی حفظ موجودیت و گسترش خود در میان سیل افکار جدید انسانها می‌باشند.[۲۰]
کلام شیعه دارای چهار مرحله و دوره می‌باشد که این ادوار از زمان تکوین شروع گشته و تا به امروز رسیده است که عبارتند از:
۱ـ دوره شکل گیری و تکوین علم کلام.۲ـ دوره رقابت کلام با فلسفه و تعامل میان کلام و فلسفه.
۳ـ دوره ادغام کلام با فلسفه.۴ـ دوره احیاء و نوسازی کلام.
دوره اول خود متشکل از سه مرحله می‌باشد که عبارتند از:
۱ـ مرحله آغاز و پیدایش علم کلام (کلام توصیفی سیاسی).۲ـ مرحله پیدایش کلام نظری (دوره تبیین).
۳ـ مرحله شکل گیری منظومه‌های اعتقادی و تدوین علم کلام (دوره تدوین).

 

مدرسه های کلامی شیعه

کلمه مدرسه در زبان عربی با معادل فارسی مکتب از نظر لغوی به مکان نوشتن یا مطلق تعلیم اطلاق می‌گردد[۲۱]و در قدیم مکتب به جایی گفته می‌شد که در آن به کودکان خواندن و نوشتن یاد می‌دادند اما کاربرد امروزی کلمه به عنوان یک اصطلاح کاربرد پیدا کرده و به «مجموعه اندیشه‌ها و افکار یک استاد که در جمعی نفوذ یافته باشد یا یک نظر فلسفی و ادبی و جز اینها»[۲۲] اطلاق می‌شود که مجموعه اندیشه‌های اعضای یک مکتب دارای جهت گیری هماهنگ و همسو بوده و ایدئولوژی مستقل و متفاوت با دیگر اندیشه‌ها را پدید می‌آورند.[۲۳]‍‍‍ به تعریف دیگر: «مدرسه یا مکتب[۲۴] در اصطلاح به یک جریان علمی مرتبط با یک منطقه جغرافیای گفته می‌شود که در آن تعدادی دانشمند متخصص در آن علم بر روی موضوعی با روش خاصی فعالیت علمی[۲۵] نموده و به تولید علم و نظریه در ان رشته علمی پرداخته‌اند.» مقومات شکل گیری یک مکتب و مدرسه را می‌توان در محورهای ذیل ذکر نمود:
۱ـ مؤسس مکتب که می‌تواند فرد یا گروهی همسو در جهتی خاص با برخورداری از قدرت تأثیر گذاری بر اعضای مکتب۲ـ شاگردان و رهروان مؤسس مکتب که وظیفه نشر افکار مؤسس یا تقویت و دفاع از آن را بر عهده دارند.۳ـ استقبال و پذیرش محیطی است که مکتب در آن شکل.[۲۶]
در جهان تشیع مکتب‌ها و مدرسه‌های کلامی مختلفی به موازات مکتب های فقهی[۲۷]در قالب دوره‌های مختلف از ادوار علم کلام شکل گرفت و هرکدام دارای نقطه شروع و اوج و نقطه افول بوده است. مدرسه‌های مهم و مشهور دانش کلام شیعه عبارتند‌از:
۱ـ مدرسه مدینه ۲ـ مدرسه کوفه ۳ـ مدرسه قم ۴ـ مدرسه بغداد ۵ـ مدرسه ری ۶ـ مدرسه حله ۷ـ مدرسه جبل عامل ۸ـ مدرسه فارس ۹ـ مدرسه اصفهان ۱۰ـ مدرسه بحرین ۱۱ـ مدرسه تهران ۱۲ـمدرسه نجف۱۳- مدرسه خراسان ۱۴ـ مدرسه قم معاصر.[۲۸]

 

مدرسه کلامی کوفه [۲۹]

در دوره معاصر با حیات امام باقر و صادق (علیهما السلام) شرایطی پدید آمد و افرادی از اصحاب دانشمند این دو امام (علیهما السلام) در شهرکوفه گرد هم آمدند و در این منطقه یک مدرسه کلامی شیعی شکل گرفته و برای اولین بار در جهان اسلام نظریه پردازی در زمینه کلام آغاز شد. این جریان کلامی با گرفتن معارف دینی از محضر دو امام فوق الذکر[۳۰] توانست مناطق همجوار مانند بغداد پایتخت حکومت اسلامی را تحت الشعاع خود قرار دهد و مبدء پیدایش جریان‌های کلامی متاخر در مناطق دیگر شود. ریشه پیدایش این مدرسه را باید در زمان حکومت و خلافت امام علی علیه السلام جستجو کرد که با هجرت امام از مدینه به کوفه و گرد آمدن اصحاب دانشمند و با فضیلت به دور حضرت در این شهر یک گروه علمی در معیت امام علیه السلام و فرزندانش تشکیل شده و این شهر را به مرور زمان تبدیل به مرکزی برای شیعیان نمود و این مرکزیت تا زمان انتقال دانش شیعه از این شهر به قم و بغداد حفظ شد. پیدایش رسمی این مدرسه از عصر صادقین[۳۱] (علیهما السلام) می‌باشد. قبل از این دوره به خاطر مشکلاتی از قبیل فشار حاکمان بنی‌امیه و به حاشیه رانده شدن شیعه و صرف نیروی شیعه بر حفظ موجودیت خود در میان سایر فرقه‌های اسلامی، چنین فرصتی برای جامعه شیعه پیش نیامد[۳۲] که متفکرینی در حد دانشمندان کوفه وارد عرصه نظریه پردازی درکلام شوند اما در این دوره عوامل مختلفی دست به دست هم داد و این فرصت برای جامعه علمی شیعه پیش آمد که بتواند به عنوان یک قدرت پیش‌تاز عرصه‌های کلامی در جهان اسلام، مدرسه کلامی بزرگی در کنار سایر رشته‌ها، از قبیل فقه و حدیث و تفسیر و تاریخ و غیره بر پا کند. در این مدرسه متکلمان شاخص شیعه همزمان با شرکت در مناظرات شفاهی، شروع به تدوین کتاب‌هایی در موضوعات کلامی به صورت تک‌نگاری نمودند.
این مدرسه با آن عمق دانش و متفکرین زبردست در دوره‌های بعدی به خاطر فشارهای خلفای عباسی و کم شدن حضور ائمه (علیهم السلام) و تحت فشار و پیگرد قرار گرفتن اصحاب ائمه[۳۳] و عوامل دیگری که نیاز به پ‍‍ژوهش مستقل دارد رو به افول نهاد. البته ادامه جریان حدیث گرا به مرور زمان، به شهر قم منتقل شد و بخشی از جریان عقل گرا هم وارد بغداد گردید.[۳۴] و ادامه میراث علمی کوفه را از این به بعد باید در دو شهر فوق جستجو کرد.

 

شرایط حاکم در فضای علمی کوفه

با دقت در منابع رجالی و تاریخی و احادیث به این مطلب می‌رسیم که در فضای علمی کوفه شرایط خاصی برای شیعه وجود داشته و مجموعه این شرایط در کنار همدیگر منجر به خیزش عظیم کلامی در این منطقه جغرافیایی شده و شیعه در گذشته خود توانسته بزرگترین مدرسه علمی را در این منطقه شکل داده و سایر مناطق را تحت الشعاع این مدرسه قرار دهد که این شرایط عبارتند از:
۱ـ بودن مجموعه‌ای از خاندان‌های دانشمند شیعی[۳۵] بسیار علاقه‌مند به خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله) در این منطقه که سابقه تشیع برخی از این خاندان به زمان حکومت امام علی (علیه السلام) در این شهر باز می‌گردد.[۳۶]
۲ـ وجود تاکید بر خرد ورزی و اندیشه در آموزه‌های شیعه.[۳۷]
۳ـ قرار گرفتن کوفه در مرکزیت عراق به عنوان مرکز ثقل تفکرات مختلف ادیان و اندیشه‌های بیرونی.
۴ـ دور بودن این شهر از فضای تعصب آلود اهل حدیث و در حاشیه امن بودن این شهر نسبت به مراکز قدرت سیاسی که همیشه شیعیان در مراکز قدرت مانند مدینه و بغداد تحت فشار بوده‌اند.
۵ـ مقارن بودن این دوره کوفه با ترجمه و ورود دانش یونان و تمدنهای همجوار.
۶ـ متصل بودن دانشمندان شیعه به منبع وحیانی و استفاده عمیق از سخنان اهل بیت (سلام الله علیهم) و عرضه نظریات بر امامان (علیهم السلام) و در نتیجه آن، قدرت داشتن بر تبیین صحیح دین و توانایی پاسخ دادن به سوالات مطرح توسط قشر فرهنگی نوپا در میان مسلمان و تازه مسلمانها و دانشمندان ادیان دیگر.
۷ـ قدرت علمی پیدا نکردن جریانات رقیب در میان اهل سنت و عدم غلبه فرهنگ دانشمندان اهل سنت در عرصه نظریه پردازی که بتواند جریان علمی شیعه را منفعل کند.
۸ـ واگرایی جامعه اسلامی در حال عقلانیت پذیری از اهل حدیث و حمایتهای سیاسی انجام گرفته از اهل حدیث توسط حکومت بنی امیه که این عامل یک نوع اقبال به سود عقل‌گرایی در این برهه را اقتضاء می‌کرده است.
با توجه به عوامل فوق و دست به دست هم دادن مجموعه این شرایط و شرایط دیگر مدرسه بزرگ کلامی شیعه در کوفه شکل گرفت و این مدرسه دارای ویژه‌گی‌های خاص و برجسته‌ای شد که عبارتند از:
۱ـ علیرغم ورود به حوزه عقل گرایی نگاهش در تولید نظریه کاملا به معارف کتاب و سنت معطوف می‌باشد. شواهد زیادی برای این مسأله وجود دارد و توجه به بسیاری از روایات می‌تواند اثبات گر این مدعا باشد.[۳۸]
۲ـ با وجود اینکه رویکرد عمومی متکلمین آن عرضه نظریات کلامی، بر قرآن و سنت است ولی در مقام تولید و تبیین نظریه‌های کلامی کاملا از یک فضای آزاد اندیشی برخوردار بوده به گونه‌ای که متکلمین دارای اختلافات و نظریات متنوع بوده و مناظراتی بین آنها صورت می‌گیرد و در عین هماهنگ بودن با یکدیگر در مسائل اصلی و اساسی اعتقادی، دارای برخی اختلافات کلامی نیز می‌باشند که البته به خاطر فاصله داشتن از مدینه و عدم دسترسی همیشگی به امام این اختلافات در فضای مناظرات کلامی بوده و در بسیاری از موارد نظراتشان را بر امام عرضه نموده[۳۹] و عقیده درست را انتخاب نموده‌اند و مناظراتشان هم گاهی در حضور امام (علیه السلام) صورت می‌گیرد.[۴۰] و یا اختلاف نظر دو متکلم بر امام (علیه السلام) عرضه می‌شود و امام یکی از آن دو نظر را تأیید می‌کند[۴۱] و یا متکلمی دیگر داور مناظره قرار می‌گیرد.[۴۲]
۳ـ این مدرسه ادبیات خاصی دارد و خود به دنبال اصطلاح سازی است زیرا خود کوفه میدان تولید نظریه کلامی است و از ادبیات جریانات رقیب بهره نمی‌برد و تحت الشعاع جریانات رقیب قرار نگرفته است. اصطلاحاتی مانند: «معرفت[۴۳]»، «ضرورری بودن معرفت»[۴۴]، «انیت و مائیت»[۴۵]، وسایر اصطلاحات کلامی که به وفور در روایات اندیشمندان کوفه موجود است.
۴ـ در این مدرسه رقابت شیعه با رقیبان متوازن و برابر است و یا دست کم می‌توان گفت شیعه متاخر از اهل سنت نیست و متکلمان شیعه امثال هشام بن حکم و هشام بن سالم در این برهه جریان­های مخالف را به چالش کشاند‌اند.
۵ـ کوفه چون در آغاز راه است به دنبال تک نگاری بوده و رویکرد کلی در تالیفات آن مسأله محوری می‌باشد. شاهد این مسأله حجم انبوه از کتاب‌های نوشته شده توسط دانشمندان شیعه در این مدرسه است که در کتب فهرست از قبیل فهرست نجاشی و شیخ طوسی و ابن ندیم از آنها نام برده شده است که در میان آن‌ ها ما با منظومه‌های اعتقادی مواجه نبوده بلکه شاهد وجود تک‌نگاری‌های فراوان در مسائل کلامی رایج آن روز هستیم.[۴۶]
۶ـ هر متکلم آن دارای تخصص در زمینه خاصی بوده‌ است.[۴۷] و درجات تخصص آنها هم در کلام متفاوت بوده به گونه‌ای که برخی از مناظره منع می‌شده‌اند.[۴۸]
۷ـ کوفه اولین آزمون نظریه پردازی در جهان شیعه بلکه در جهان اسلام می‌باشد و دلیل این ادعا این است که قبل از پیدایش جریان کلامی شیعی در کوفه تفکر اهل حدیث حاکم بوده و از ورود به مباحث کلامی امتناع داشته و دانشمندان اسلامی صرفا حدیث نگار هستند و تالیفات صورت گرفته در میان مسلمانان چه شیعه و چه سنی منحصر به حدیث نگاری و ثبت وقایع می‌باشد اما پس از پیدایش مدرسه کوفه و به تکاپو انداختن مباحثات و مناظرات کلامی توسط متکلمین کوفه ناگهان شاهد پیدایش تالیفات کلامی و پیدایش دانشمندان متکلم محدث در میان شیعیان و دانشمندان صرفا متکلم در میان اهل سنت می‌باشیم.
۸ـ متکلمین کوفه دارای معارف عمیق بوده‌اند شاهد این مدعا نقل روایات بسیار دقیق و دارای معانی لطیف توسط این متکلمین هستیم که ورود به چنین حیطه‌های علمی و سؤال از منبع وحی، جهت به دست آوردن معارف عمیق و قابل اعتماد در هیچ مدرسه کلامی سابقه نداشته است.[۴۹]
جریان‌های فکری شیعه در کوفه
در کوفه جریان های فکری اسلامی مختلفی وجود داشت و منظور از جریان های فکری مدرسه کوفه در این نوشتار، جریان های درونی مذهب شیعه امامیه سده دوم هجری است که در برهه ای از زمان تولید فکر کرده و بعد ها برخی از این ها منشأ پیدایش فرقه هایی به نام خود شدند و در یک تقسیم بندی کلی به دو گروه قابل تفکیک می باشند:
یک. کلامی- حدیثی؛ این جریان فکری که می توان از آن به عقل گرا یا متکلمان اولیه تعبیر کرد خود، به سه گروه کلی شخصیت های ممتاز کلامی، شخصیت های کلامی جریان ساز و شخصیت های منفرد کلامی قابل تقسیم است؛ از شخصیت های این مدرسه می توان به زراره، هشامین و مومن الطاق اشاره داشت.
دو. حدیثی – کلامی؛ این جریان فکری اگرچه به طور مستقیم نظریه پردازی نکرده و وارد مجادلات کلامی نشده است، اما به نقل احادیث کلامی علاقه نشان داده و نسبت به شفاف سازی جامعه از عقاید خرافی وارد عمل شده و در ضمن چهره فقهی، هدایت افکار را نیز دنبال می کرد؛ از شخصیت های این گروه می توان به ابان بن تغلب و محمدبن مسلم اشاره داشت.[۵۰]

 

مشکلات بحث و روش تحقیق

از آنجایی که مکتوبات کلامی متکلمان شیعه در طول زمانها به واسطه عوامل مختلفی از قبیل عدم حمایت حکومت‌ها و تحت پیگرد بودن دانشمندان شیعه و یا محبوس شدن و وجود ضعف مالی و عدم سازماندهی در بین شیعیان و آتش سوزی‌ها و سایر عوامل از بین رفته است ولی با وجود کم بودن منابع و فقدان روش مدون جهت استخراج نظرات این دسته از متکلمان می‌توان از منابع موجود از قبیل احادیث نقل شده توسط این متکلمان و منابع رجال و برخی نقل‌های تاریخی و سخنان صاحبان کتب ملل و نحل و سایر قرائن تا حدودی نظریات این متکلمان را به دست آورد و در این راستا مشکلاتی وجود دارد که عبارتند از:
۱ـ مهمترین مشکل در باب بررسی نظرات متکلمان شیعه در کوفه استخراج نظرات آنها از منابع موجود می‌باشد زیرا کتب ایشان در دست نیست و نظریات آنها به صورت پراکنده در کتاب­های مختلف انعکاس یافته است.[۵۱]
۲ـ صاحبان کتب ملل و نحل چون اکثرا از اهل سنت هستند و خود دارای گرایش‌های کلامی بر خلاف جریان شیعه می‌باشند و از طرفی هم در مقام تألیف و نقل نظرات فرقه‌های مختلف گرایش‌ها و اعتقادات خود را دخالت داده‌اند بنا بر این نمی‌توان به سخنان آنها اعتماد کرد و منقولات آنها را نظرات متکلمان شیعه تلقی کرد و بایستی با احتیاط پیش رفت و بدون تایید ادعای نویسندگان کتب ملل و نحل با قرائن موجود در منابع شیعی اصیل نمی‌توان انتسابات آنها را قطعی تلقی نمود.[۵۲]
۳ـ نظرات هشام بن سالم و تطورات عقیدتی او، طبق سیر زمانی و تاریخی در منابع منعکس نشده و دقیقا مشخص نیست که هشام بن سالم در کدام مرحله از عمر علمی خود به تشبیه یا جبر باور داشته و در چه زمانی تغییر نظر داده و از آنجایی که ممکن است یک متکلم تغییر مذهب و رویه اعتقادی داده باشد انتساب این سخنان به آنها باید مشخص باشد که مربوط به کدام دوره از عمر او بوده است ولی این مطالب ثبت نشده و یک محقق برای کشف حقیقت بایستی از مقایسه اقوال و روایات و بررسی‌های دقیق و قرینه‌یابی استفاده کنند و این عمل خود زمان و منابع زیادی را می‌طلبد و از آن طرف هم بر حسب برخورداری هر محققی از منابع و روش‌های مختلف و نظرات مختلف نظرات متفاوتی پیدا می‌شود.
۴ـ گر چه برخی از این انتسابات در احادیث شیعه از قبیل برخی احادیث کتاب شریف کافی[۵۳] و توحید صدوق[۵۴] و رجال کشی[۵۵] انعکاس یافته ولی در کنار این روایات روایاتی دیگر به واسطه هشام بن سالم از امام نقل شده که مخالف سایر نقل‌ها و پرسش‌ها از ائمه (علیهم السلام) است و جمع بین این مطالب و کشف حقیقت نیازمند به دقت و برخوردار بودن از اطلاعات رجالی و حدیثی و تاریخی گسترده است.
۵ـ وضعیت متکلمان عصر حضور، از جمله هشام بن سالم نسبت به امامان (علیهم السلام) به طور دقیق معلوم نیست از این جهت که چه اندازه از افکار و اندیشه‌های آنان بر امامان عرضه می‌شده و در چه مباحثی متکلمان حق آزاداندیشی داشته و آیا ملزم بوده‌اند که همه اندیشه‌های کلامی خود را بر امامان عرضه کنند؟ آیا هشام بن سالم دیدگاه خود در مورد تشبیه و… را به امام عرضه نموده یا نه؟ و در چه مواردی از طرف امامان مجاز به نظریه پردازی بوده‌اند و پرسش دیگر اینکه از فنون جدل در چه زمینه‌هایی استفاده می‌کرده‌اند؟ به برخی از این نقاط مبهم در روایات و گوشه و کنار کتب رجالی اشاره شده ولی تحلیل و تبیین دقیق و سازماندهی شده از این موارد در تاریخ تفکر شیعه انجام نشده و این موارد در هاله‌ای از ابهام قرار دارد که بدون شفاف سازی آن نمی‌توان به طور دقیق این انتسابات را تحلیل نمود و در این زمینه نیاز شدیدی نسبت به تحقیق و شفاف کردن و بازسازی آن فضا احساس می‌شود. و استخراج نظرات متکلمان عصر حضور نیاز به تدوین روش دارد و هنوز فعالیت جدی در زمینه روش‌شناسی استخراج اعتقادات آنها صورت نگرفته و اساسی ترین مشکل در زمینه اینگونه تحقیقات عدم وجود روش می‌باشد.

 

روش استخراج دیدگاه متکلمان مدرسه کوفه

با وجود از بین رفتن تألیفات متکلمان کوفه[۵۶] بخشی از مطالب آن تألیفات که اغلب به صورت روایت می‌باشد توسط روات، شاگردان و محدثان طبقه بعدی گزارش گردیده و به عنوان مهمترین منبع و در واقع منبع اصلی کشف آراء کلامی متکلمان است زیرا دأب آنان بر این بوده که معارف و اندیشه‌های خود را از منبع وحیانی دریافت نموده و حتی استنباطات خود را نیز به امام (علیه السلام) عرضه می‌کرده‌اند و در مقام تألیف نیز در مصنفات خود فقط روایات مورد قبول و باور را ذکر می‌نموده و مورد استشهاد قرار می‌داده‌اند و این یک روش رائج در تألیف مصنفات کلامی کوفه بوده است چنانکه این روش از مدرسه کوفه به مدرسه قم منتقل شده و ما در تالیفات صدوق و کلینی ادامه آن روش را می‌بینیم.[۵۷] به عنوان نمونه، وقتی از یک متکلم سوالی شده او در پاسخ سؤال، حدیثی از امام (علیه السلام) عرضه‌ می‌کند و یا در برخی روایات این متکلمین سؤالاتی از امامان (علیهم السلام) نموده‌اند و با گرفتن پاسخ از امام اعتقاد خود را تصحیح نموده‌اند و یا اعتقاد خود را بر امام عرضه نموده و امام آن را تقریر نموده است. با توجه به مجموع ادله و قرائن فوق می‌توان مجموعه روایات متکلمان کوفه را، راهی برای کشف اعتقادات این متکلمان و کشف موضوعات کلامی متنوع و مطرح در میان آنها قرار داد و با نگاه عمیق به طرح سؤال توسط متکلم به محضر امام و سطح معرفتی روایت و موضع امام در قبال مطلب منتسب به یک متکلم توسط شخص دیگر و مدح و مذمت افراد در روایات و توجه دقیق به نوع مدح‌ها و مذمت‌ها و بار معنایی الفاظ به کار برده شده توسط امام (علیه السلام) و تقریر‌های صورت گرفته از ناحیه ائمه نسبت به فعالیت‌های کلامی یک متکلم و در نظر گرفتن فضا و فرهنگی که امام و متکلم گفتگو نموده‌اند و…. از راه روایات پی به نظرات متکلمان عصر حضور برد و با مقایسه اطلاعات به دست آمده از روایات با انتسابات صاحبان کتب ملل و نحل وسایر منابع در مورد آنان به داوری نشست.
نگارنده کتاب مقالات الاسلامیین اشعری را بخاطر ویژگی­های خاص ( قدیمی­ترین منبع موجود، دقت در نقل و کم­تر دخالت دادن تعصبات عقیدتی در مقایسه با دیگر فرقه نگاران) در اندیشه شناسی هشام بن سالم محور قرار داده است. به نظر می­رسد اشعری در نسبت دادن عقائد در جایی که متکلمی تفرد در قول دارد، آن عقیده را با نام بردن از آن متکلم ذکر می­ کند ودر غیر آن، عقیده را بدون نسبت دادن به فردی، به کل فرقه منسوب می­ کند از اینرو در مواردی که اشعری در نقل اقوال شیعیان به هشام بن سالم اشاره نکرده براساس روایات او به کشف دیدگاهش در میان اقوال منسوب را می­یابیم.

 

فصل دوم:

 

شخصیت شناسی هشام ابن سالم الجوالیقی

هشام بن سالم از اندیشمندان ومتکلمان شیعی قرن دوم هجری، مفسر، فقیه، محدث و از اصحاب و شاگردان امام صادق و کاظم علیهما السلام بود. او در پرتو تعالیم اهل بیت علیهم السلام مدرسه­ای کلامی و جریان فکری ایجاد نمود که در تاریخ اندیشه به هشامیه و جوالیقیه شهرت دارد. اما چون معاصر با شخصیتی سترگ و نابغه ای همچون هشام بن حکم بود، باعث شده تحت شعاع قرار گرفته و علمای رجال و صاحبان کتب ملل ونحل کم تر به بررسی شخصیت و اندیشه­ های او بپردازند. ما در این فصل با بهره گرفتن از گزارش هایی هر چند تلگرافی به بررسی شخصیت فردی و علمی او می­پردازیم.
شخصیت فردی هشام ابن سالم

 

اسم و نسب[۵۸]

مقدمه
نیاز به درک جهان هستی و برقراری ارتباط با ناشناخته های آن، از جمله خصایص انسانی است که از بدو تولد با او بوده، در طول گذر عمر تغییر شکل داده، اما از بین نمی رود. قصه ها و افسانه های عامیانه که از دل افسانه سرایانی قهار، چون پدر بزرگها و مادر بزرگها؛ برآمده و اشتیاق سیری ناپذیر کودکان به شنیدنشان، گواه این نیازهمیشگی بشر است. نیاز به اینکه ترسها، تردیدها و ناکامیهای خود را در قالب افسانه ها به کناری گذاشته و از پس پردۀ افسانه ها، از خود قهرمان و از شرایط خود مدینۀ فاضله بسازد. در این میانه چه چیز بهتر از افسانه و سحر و افسون تنیده شده در لابلای آن؟
اعتقاد به سحر و افسون یک عقیدۀ عام در بین انسانهاست و این ویژگی به خصوص در میان اقوام شرق، در حوزۀ ادبیات به ویژه ادبیات شفاهی و فرهنگ عامیانۀ آنان؛ اشتراکات زیادی را به وجود آورده است و شاید همین خصیصه باعث گشته تا اثری چون هزار و یک شب، با وجود گذر از ممالکی چون ایران، هند، بغداد و در نهایت اروپا، نه تنها از میان نرود بلکه با وام گرفتن از هرکدام از این فرهنگ ها، با قوام و دوام بیشتر به حیات خود ادامه دهد.
پژوهشگر نیز، دنیای افسانه ها را از قصه های شبانۀ مادربزرگ شناخته و با رؤیای قهرمانان آن بزرگ شده است. همراهشان خندیده، گریه کرده و شریک غمها و شادیها و ترسهایشان بوده است. لذا از سالها پیش، در پی جواب این سؤال خود بوده که کدام شاخه از قصه ها می توانند در وادی افسانه ها قرار گیرند یا به عبارتی بهتر، چه عناصری از یک قصه، افسانه می سازد؟ جایگاه طلسم و افسون در شکل گیری افسانه ها تا چه اندازه است؟
این پژوهش به بررسی طلسم و افسون در هزار و یک شب از منظر های زیر می پردازد:
الف- طلسم و افسون و انواع آن درزندگی و باورهای آدمی.
ب – جایگاه طلسم و افسون در افسانه ها و قصه های عامیانه.
ج – انواع طلسم و افسون از باب تأثیر و کارکرد آنها در افسانه های هزار و یک شب ( سیاه یا سفید، لفظی یا عملی، تبدیلی، باطل السحر و…).
د – چگونگی حضور و نمود طلسم و افسون به عنوان نشانه، در حکایات و روایات هزار و یک شب.
ه- ارتباط نشانه شناسانۀ این عناصر با شخصیتها و رویدادها، در جهان داستانی.
پژوهش حاضر، به بررسی طلسم و افسون در هزار و یک شب از باب نشانه شناسی پرداخته و ضمن بررسی، توجهی نیز به تغییرات انواع طلسم و افسون حکایات در گذر از فرهنگها و باورهای اقوامی دارد که در شکل گیری آن سهیم بوده اند. برای نیل به این مقصود ابتدا به مبانی نظری نشانه شناسی پرداخته و سپس بخشی را به شناخت طلسم و افسون در فرهنگ عامه، بویژه فرهنگ مردم ایران اختصاص داده است. پس از آن به وجود این عناصر در قصه، بطور عام و در هزار و یک شب به صورت خاص می پردازد.
امید آن می رود که این پژوهش بتواند سهمی هرچند ناچیز در شناساندن اهمیت وجود این عناصر در قصه ها و بواسطۀ آن، در شناخت بخشی از ادبیات این مرز و بوم داشته باشد. پژوهشگر بر آن است تا بطور ضمنی عنوان نماید: عناصری چون طلسم و افسون، که می تواند آبشخور غنی برای تولیدات کودک و آثاری که بر پایۀ آنها شکل گرفته و می گیرد ( چون نمایش، نمایش عروسکی و سینمای کودک ) باشد؛ بر اساس باوری نا آگاهانه و نادرست، جایگاه حقیقی خود را نیافته و مهجور مانده است.
در پایان باید گفت که سالها کار در زمینۀ نمایش، نمایش عروسکی وپویانمایی ( انیمیشن ) نیز انگیزۀ بسیار قوی در هدایت پژوهشگر برای انتخاب موضوع رساله بوده است.
۱-۱بیان مسئله تحقیق:
نشانه‌شناسی معاصر به عنوان علمی که بر پایۀ اندیشه‌های دو متفکر بزرگ، فردینان دوسوسور زبان‌شناس سوئیسی و چارلز سندرس پیرس، فیلسوف امریکایی ؛ استوار شده است، به بررسی انواع نشانه‌ها، عوامل حاضر در فرایند تولید، مبادله و تعبیر آنها و نیز قواعد حاکم بر نشانه‌ها می‌پردازد. مبحثی که در جهان و بخصوص ایران، نوپا بوده و تحقیقات قابل توجهی در خصوص آن صورت گرفته است. یکی از زمینه های پژوهشی در این حیطه، که هنوز جای کار بسیار دارد؛ نشانه شناسی در ادبیات و بویژه ادبیات شفاهی است و باید گفت که با توجه به غنای ادبیات مشرق زمین و به خصوص ادبیات ایران در بکارگیری نشانه ها، پرداختن به این مقوله از اهمیت بسزایی برخوردار است. بخش اعظمی از این حوزه متعلق به قصه ها و افسانه های عامیانۀ ایرانی چون هزار و یک شب است که در برگیرندۀ ویژگی های فرهنگی و باورها و اعتقادات مردم هند، ایران، بغداد و اروپا می باشد. افسانه های عامیانه را می توان از منظرهای گوناگون نشانه شناسی کرد که یکی از مهمترین آنها طلسم و افسون است.
افسون، در تار و پود اعتقادات انسان ابتدایی حضور داشته و میل به سلطه بر دنیای اطراف و نیروهای حاضر در جهان از طریق آن، به دنیای افسانه ها راه یافته است. بررسی نشانه شناسانۀ عناصری چون طلسم و افسون در افسانه ها، به ویژه در ساختار آنها؛ می تواند راهی برای درک بهتر این قسم از ادبیات و تفکیک آن از دیگر گونه ها باشد تا امکان بهره گیری و نمود هرچه بهتر این حوزۀ غنی، در دیگر حوزه ها و گونه های هنری فراهم آید.
۱-۲پیشینۀ تحقیق:
بررسی پیشینۀ تحقیق در یک پژوهش و بررسی مطالعاتی که در آن حوزه یا حوزه های نزدیک انجام شده است می تواند راه میانبری برای پژوهشگر باشد تا بواسطۀ آن، تحقیق صورت گرفته نه تکرار مکررات، بلکه در راه تکمیل آراء و نظریات دیگران نوشته شود و راه جدیدی را در باب شناخت حوزۀ مورد تحقیق بگشاید.
در خصوص عنوان این پایان نامه، ” نشانه شناسی طلسم و افسون در منتخبی از افسانه های هزار و یکشب”، تا به حال تحقیقی صورت نگرفته است اما مقالات و پژوهشهایی در خصوص بخشهایی از این عنوان ارائه شده که به شرح ذیل می باشد :
۱ – بررسی مردم شناختی جادو در کتاب هزار و یک شب، سهیل سلیمیان، پایان نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد، زمستان ۱۳۸۴
۲- نشانه شناسی و ادبیات – مجموعه مقالات ، فرزان سجودی ، انتشارات فرهنگ کاوش ، اردیبهشت ۱۳۸۳
۳- در آمدی بر ریخت شناسی هزار و یک شب ، دکتر محبوبۀ خراسانی ، انتشارات نظری ، ۱۳۸۷
۴- تحلیلی بر هزار و یک شب ، رابرت ایروین ، ترجمۀ فریدون بدره ای ، تهران: انتشارات فرزان روز ، ۱۳۸۳
مقالات بسیاری نیز به صورت وبلاگهایی هستند که اغلب دارای قابلیت ارجاع علمی نمی باشند.
۱-۳ فرضیه و سؤالات کلیدی تحقیق:

 

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت abisho.ir مراجعه نمایید.

 

 

عناصری همچون طلسم و افسون تا چه اندازه در ساخت افسانه ها، به عنوان یک محیط داستانی دخیل و سهیم می باشند و آیا اصولاً بدون وجود این عناصر، افسانه شکل می گیرد؟

 

افسانه های هزار و یک شب، چگونه به کمک نظام نشانه‌ای طلسم و افسون، رمزگذاری و رمزگشایی می‌شود و تأثیر این عناصر، به عنوان یک جزء؛ بر دیگر عناصر داستان از جمله رخدادها و شخصیتهای داستانی، به عنوان یک کل؛ در نشانه شناسی ساختارگرایانه چگونه است؟

 

افسانه های هزار و یک شب در دوره های تاریخی، از رهگذر نشانه شناسی طلسم و افسون به عنوان روش بررسی تحلیلی؛ با چه تغییراتی مواجه شده و چگونه به قلمروی برخاسته از فرهنگ و باورهای مردم جوامعی بدل گشته اند، که در شکل گیری کنونی آن سهیم و دخیل بوده اند؟

 

افسانه، بخشی از داستانها و حکایاتی است که بر پایۀ وقایع غیر واقعی و خیالی بوجود آمده و از پس این عناصر خیالی و در دنیایی کاملاً غیر واقعی، به بیننده، شنونده و خوانندۀ خود پندهای اخلاقی می دهد و آنها را با حقایق زندگی آشنا می کند. طلسم و افسون نیز، در دنیای قصه ها عناصری هستند که به محض ظهور در دنیای داستان، به مخاطب خود می گویند که با دنیایی خیالی مواجه است. با توجه به دو واژۀ افسون و افسانه، که هر دو اشاره به خیال و عدم واقعیت دارند می توان نتیجه گرفت که داستانها و حکایاتی در قلمروی افسانه قرار می گیرند که صورتی از طلسم و افسون را در خود داشته باشند.

 

بر پایۀ نشانه شناسی ساختارگرایانه، عنصری که مورد بررسی قرار می گیرد به مثابۀ یک جزء تلقی شده و پایه و اساس این بررسی بر روی بررسی آن عنصر به عنوان یک جزء و ارتباط آن با دیگر اجزاء و در نهایت، با کل ساختار می باشد. بر این اساس، طلسم و افسون به عنوان یک جزء از اجزای سازندۀ افسانه های هزار و یک شب تلقی شده و با بررسی آن در فضای داستان، رمز گشایی و شناخت عملکرد آن در محیط داستانی و ارتباط آن با دیگر اجزا چون فضا، شخصیت و نقاط عطف داستان، می توان به تحلیلی از کل ساختار افسانه رسید.

 

در واقع خواسته ها، آرزوها و نیازهای مشترک بین انسانها باعث شده است تا بسیاری از عناصر داستانی بتوانند به راحتی خود را با شرایط زمان و مکان وفق داده و با همۀ تغییراتی که در روساخت ممکن است داشته باشند، به حیات خود ادامه دهند و به مثابۀ پلی میان فرهنگهای مختلف باشند. بسیاری از واقعیات و اتفاقات تاریخی را می توان از دل همین افسانه ها و عناصر سازندۀ آنها که از مهمترینشان همین بحث طلسم و افسون می باشد؛ بیرون کشید و هزار و یک شب به عنوان گنجینه ای که تمدنهای شرق و غرب را به هم پیوند داده، از این قاعده مستثنی نیست. بررسی تغییرات انواع طلسم و افسون موجود در افسانه های آن، گواه این ادعاست.

 

۱- ۴ اهداف تحقیق:
هدف از تحقیق در مورد طلسم و افسون در داستانهای هزار و یک شب، به عنوان نمونه ای بی نظیر و غنی از ادبیات کشورمان؛ این است که بدانیم این عناصر چگونه با زبانی رمزگونه وارد دنیای افسانه ها گشته و چه کاربردی دارند. پرداختن به طلسم و افسون، به عنوان یکی از اساسی ترین نشانه های موجود درافسانه ها و رمزگشایی آنها می تواند به مثابۀ دنبال کردن رد پاهایی باشد که از گذشته تا حال در میان مردم، باورها و اعتقادات آنها حضور داشته است. اهداف این پژوهش را به دو بخش می توان تقسیم کرد:
الف- هدف اصلی: هدف اصلی این پژوهش، یافتن و بیرون کشیدن عناصر طلسم و افسون در میان حکایات هزار و یک شب، دسته بندی و پیدا کردن جایگاه آن در افسانه و ارتباط آن به عنوان یک جزء با دیگر اجزای داستان از جمله شخصیتها و حوادث و در نتیجه تأثیر آن در کل ساختمان افسانه می باشد.
ب- هدف جنبی: بررسی گونه های طلسم و افسون و یافتن مشابه آنها در دنیای خارج از داستان، و یافتن ردپای فرهنگهای مختلفی است که بر بدنۀ اصلی آن ملحقاتی را، با توجه به ذوق و قریحه و باور و اعتقاد مردم عصر خود؛ افزوده اند.
۱- ۵ روش تحقیق:
این پایان نامه بیشتر ، عنوانی پژوهشی در زمینۀ بررسی نشانه شناسانۀ طلسم و افسون در داستانهای هزار و یک شب می باشد. با توجه به اینکه مستندات مربوط به این موضوع، بیشتر در میان کتابها و مقالات موجود در نشریات و سایتهای اینترنتی موجود است، لذا تحقیق در مورد آن بصورت کتابخانه ای انجام خواهد شد. حوزۀ تحقیق بیشتر پیرامون سه مبحث اصلی یعنی نشانه شناسی، طلسم و افسون در باورهای عامیانه و در افسانه ها و بررسی آنها در هزار و یک شب می باشد.
۱- ۶ برنامۀ زمان بندی در ارائۀ تحقیق:
۱ – بررسی تحقیقات و پژوهشهای انجام شده در باب نشانه شناسی ادبیات ایران، در حوزۀ قصه ها و افسانه های عامیانه؛ یک ماه.
۲- بررسی مستندات مربوط به طلسم و جادو و جایگاه آن در میان فرهنگ و باور مردم، یک ماه.
۳ – خواندن داستانهای هزار و یک شب و بررسی عناصر طلسم و افسون در میان آنها، یک ماه.
۴ – نگارش فصلهای پایان نامه با توجه به تحقیقات و جمع آوری اطلاعات و اثبات فرضیۀ ارائه شده، دو ماه.
۱-۷ دامنۀ تحقیق
دامنۀ تحقیق این رساله حدود بیست حکایت اصلی و فرعی را در بر گرفته و در انتخاب آنها سعی بر این بوده که نکات زیر مورد توجه قرار گیرد:

 

 

 

داستانها از بین حکایاتی انتخاب شود که بیشترین وجه طلسم و افسون را دارد.

 

از بررسی داستانهایی که در آن کرامات الهی و قرآن و ادعیۀ قرآنی وجود دارد، تا جاییکه حوزۀ افسانه به تعریفی که عنوان می گردد وجود نداشته باشد؛ پرهیز شده است.

 

سعی بر آن بوده که اصل تنوع در نوع طلسم و افسونهای به کار رفته در حکایات حفظ شده و از تکرار جلوگیری شود.

 

۲-۱ در آمدی بر نشانه شناسی
در این بخش، ابتدا به مقولۀ ساختارگرایی و زبانشناسی اشاره می گردد که علم نشانه شناسی برخاسته از آن و در واقع، زیر مجموعۀ این بحث کلی قرار می گیرد. سپس نشانه شناسی از باب معنی کلمه بررسی می شود و در ادامه، به الگوهای اصلی و دیدگاه های چند تن از بزرگان این علم اشاره می گردد. هدف از پرداخت به این فصل، مطرح نمودن علم نشانه شناسی و قابلیت آن در تحلیل انواع اشکال هنری، بویژه متن می باشد. هدف این رساله نشانه شناسی طلسم و افسون در افسانه های هزار و یک شب است و از این باب، بررسی علم نشانه شناسی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
۲-۲ ساختارگرایی[۱]
برای رسیدن به آغازگاه ساختارگرایی، بی‌شک باید به اصلی‌ترین منبع آغازین آن از لحاظ تاریخی یعنی نظریه ” پوئتیک [۲]” یا فن شعر ارسطو، و نیز رسالۀ فن شاعری هوراس بازگشت. وقتی ارسطو بیان می دارد که به حکم ضرورت، در تراژدی شش جزء وجود دارد که تراژدی از آنها ترکیب می‌یابد و ماهیت آن بدان شش چیز حاصل می‌گردد، به واقع کاری جز استخراج اجزاء تراژدی و یافتن سازه‌های سازندۀ آن نمی‌کند. [۳]
« ساختارگرایی به سال ۱۹۳۰ دردانشگاه پراگ توسط موکاروفسکی، هانزل و عده ای دیگر ازدانشجویان بنیان گذاری شد. » ( جلالی مقدم، ۱۳۸۴: ۵۳ )
“ژان پیاژه “، روانشناس؛ درآخرین اثرهایش که به ساختارگرایی متمایل است می نویسد: « ساختار، بیان یک کلیت است. یعنی اجزاء آن دارای هماهنگی و همبستگی درونی است. درتحلیل نهایی، اجزاء یک ساختار دیگر زندگی و تکامل مستقل ندارند. آنها چون درون ساخت یا نظام جای می گیرند کارکردهای تازه می یابند که این کارکردها تابع قاعده ها و قواعد خاصی هستند که همین قوانین، الگوهای ساختاری را تعیین می کنند. آنها هم چنین اعتقاد دارند، زبان یکی ازمهمترین ساختارهای آفریدۀ آدمی است که قدرت تبدیل شماری از الگوهای بنیادین را به انواع بسیار زیاد دارد .» (احمدی، ۱۳۸۷: ۳۲۰ )
ساختارگرایی، یکی از مکاتب نظری انسان شناسی است که نمونه های متفاوتی از آن وجود داشته است اما عمدتاً آن را به ساختار-کارکردگرایی ( کارکردگرایی ساختاری ) درانسان شناسی اجتماعی بریتانیا و ساختارگرایی انسان شناسی فرانسه تقسیم می کنند و دو چهرۀ بارز آن ” رادکلیف براون[۴] ” و ” کلود لوی استراوس[۵] ” را در رأس هر یک از آنها قرار می دهند.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
« نقطۀ حرکت تفکر ساختاری لوی استراوس در باور او به وجود فرایندها و مکانیسمهای مشابه در اندیشۀ انسان است. این فرایند خارج از زمان و مکان قرار می گیرد، یعنی در زمان های متفاوت و در مکان های متفاوت تغییری نمی کند. البته این ساختار به باور لوی استراوس، عمیق ترین ساختارهای ذهنی انسان هستند که ساختاری دیگر بر فراز آنها فرو نشسته است. در حقیقت استراوس ساختارهای اجتماعی را به لایه های زمین شناسی تشبیه می کند که در آنها هر لایه، لایۀ زیرین و کهن تر را پوشش می دهد. بنابر این هر اندازه به عمق بیشتری برویم، در بعد زمانی نیز بیشتر به عقب بازگشته ایم و به هستۀ مرکزی و منشاء نزدیک شده ایم. » ( تاج مهر،۱۳۸۶ : ۸۰ )
مهمترین محور در هرگونۀ ساختارگرایی، مقابله با اندیشۀ ” ذره گرا[۶] ” است یعنی تحلیل هایی که پدیدۀ اجتماعی را همچون ذرۀ اتمی منفک از پیرامون آن مورد بررسی شناخت و تحلیل قرار می دهند. در حالیکه در اندیشۀ ساختارگرا، هیچ پدیده ای را نمی توان بصورت ذره از متن و زمینۀ آن جدا کرد و مورد مطالعه و بررسی قرار داد. بنابر این در نهایت آنچه می تواند مورد مطالعه قرار گیرد نه مستقیماً خود پدیده، بلکه ” نظام[۷] ” یا ” الگویی[۸] ” است که پدیدۀ مورد نظر، جزئی از آن به حساب می آید.
« مفهوم ساخت و ساختار در ابتدا به معنی ساختار بیرونی ( روساخت ) یعنی شکل قابل رؤیت و مشاهدۀ مستقیم به کار می رفت اما این مفهوم به تدریج به ساختار درونی ( ژرف ساخت ) نیز تعمیم یافت. ساختار درونی، برخلاف ساختار بیرونی؛ مستقیماً قابل مشاهده نیست بلکه صرفاً از طریق پیامدها و نتایج آن درک می شود. » ( سلیمیان، ۱۳۸۴: ۱۸ )
در طبقه بندی ساختارگراها، آنها را بر اساس دیدگاهشان می توان به چهار دستۀ زیر طبقه بندی کرد:
دستۀ اول: متکی بر ساختارهای ژرف ذهن است. این ساختارها، ناخودآگاه مردم را به تفکر وا می دارد.
دستۀ دوم: متکی بر ساختارهای جامعه است. این ساختارها، تعیین کنندۀ اعمال انسان در ارتباط با کل جامعه محسوب می شود.
دستۀ سوم: متکی بر ساختارهای فردی است یعنی الگوهایی که فرد برای جامعه می سازد.
دستۀ چهارم: ساختارگرایانی که به رابطۀ دیالکتیکی بین فرد و ساختارهای اجتماعی می پردازند، مثل رابطۀ ذهن و جامعه.

 

۴-۴-۲-اثر چای سبز بر بیان ژن ‌liver alpha amylase بر روی موش های چاق:
کنترل عادی
چاق عادی
نمودار۴-۸ نشان می دهد که چای سبز بر بیان ژن liver alpha amylase موش های چاق تیمار اثر دارد . بیان ژن liver alpha amylase موش های چاق تیمار در مقایسه با موش های چاق عادی کاهش پیدا کرده است و این کاهش از نظر آماری معنا دار است p value ≤ ۰٫۰۴)). میزان متوسط تغیرات بیان ژن liver alpha amylase ، درموش های چاق تیمار ۵۳/۱± ۰۰/۱ و در موش های چاق عادی ۸۸/۳±۰۲/۴ بود .

چاق تیمار چاق عادی
چاق عادی
چاق تیمار
نمودار۴- ۸- متوسط میزان تغییرات بیان ژن آلفا آمیلاز کبدی در موش های چاق عادی و چاق تیمار

 

۴-۵-اندازه گیری آلفا آمیلازدر سرم به روش فتومتریک:

نمودار ۴-۹ نشان می دهد که میزان تغییرات آمیلاز در سرم موش های چاق تیمار در مقایسه با موش های چاق عادی و موش های کنترل تیمار در مقایسه با موش های کنترل عادی کاهش پیدا کرده است ولی این تفاوت از لحاظ آماری معنادار نیست.
IU/ml
نمودار۴- ۹-تغییرات آمیلاز در سرم موش های چاق و نرمال به روش فتومتریک
فصل پنجم
بحث و نتیجه ­گیری

 

۵-۱- بحث و نتیجه گیری:

اختلالات جذب کربوهیدرات ممکن است ایجاد مشکلاتی در سلامت افراد نماید از جمله عوارض آن ،دیابت،چاقی و بیماری های دهان و دندان است که باعث تهدید سلامت جمعیت در سراسر جهان می شود (۱۲ و۳).
چاقی یک خطر تهدید کننده سلامتی ، همراه با افزایش خطر ابتلا به بیماری های قلبی و عروقی (به طور عمده بیماری قلبی و سکته مغزی)، دیابت نوع ۲، اختلالات اسکلتی عضلانی (به خصوص آرتروز) و انواع خاصی از سرطان (آندومتر، PESTAN(به خاطر محدودیت سایت در درج بعضی کلمات ، این کلمه به صورت فینگیلیش درج شده ولی در فایل اصلی پایان نامه کلمه به صورت فارسی نوشته شده است) و روده بزرگ) است. سازمان بهداشت جهانی (WHO[30]) تخمین زده است که در سال ۲۰۰۵، حدود ۶/۱ میلیارد بزرگسال در سراسر جهان اضافه وزن و حداقل ۴۰۰ میلیون نفر چاق بودند. علاوه بر این، سازمان بهداشت جهانی تخمین زده است که حداقل ۲۰ میلیون کودک زیر سن ۵ سال اضافه وزن داشتند. تعداد پیش بینی شده برای سال ۲۰۱۵، بسیار بیشتر هستند، انتظار می رود ۳/۲ میلیارد بزرگسال مبتلا به اضافه وزن و ۷۰۰ میلیون نفر مبتلا به چاقی باشند(۷۴).
علت افزایش بیش از حد وزن بدن ، عدم تعادل بین دریافت انرژی و مصرف آن است. سازمان بهداشت جهانی در نظر دارد یک تغییر جهانی در رژیم غذایی ایجاد کند. بدین صورت که از سوی مصرف غذاهای با دانسیته انرژی بالا که دارای چربی و قند بالا هستند به سمت غذاهایی که سرشار از ویتامین ها، مواد معدنی و دیگر عناصر کم مصرف می باشند تغییر سبک ایجاد کند. در حال حاضر، یک روند به سمت کاهش فعالیت بدنی وجود دارد.علت این امر می تواند کم تحرکی در انواع بسیاری از کار ها، تغییر شیوه های حمل و نقل و افزایش شهرنشینی باشد(۵۵).
کنترل رژیم غذایی و ورزش، از عوامل موثر در کاهش وزن هستند. تعدادی از روش های تغذیه ای و رژیم های غذایی با نسبت متفاوتی از لیپیدها، پروتئین ها و کربوهیدرات ها برای کاهش وزن تجویز می شوند. مرحله اولیه در کاهش وزن، محدود کردن مصرف غذاهای دارای چربی های اشباع شده بود. با این حال رژیم های غذایی دارای مقدار کمی از چربی های اشباع در کاهش وزن لزوما نتیجه مورد انتظار را ایجاد نمی کند. به تازگی نسبت به کاهش مصرف کربوهیدرات ها، به ویژه کربوهیدراتهای تصفیه شده، به عنوان یک روش برای کاهش وزن و کاهش بروز خطر ابتلا به بیماری های مربوط به چاقی توجه زیادی می شود.
در بسیاری از رژیم های غذایی، کربوهیدرات ها بزرگترین منبع کالری است. کربوهیدرات ها قبل از اینکه توسط بدن جذب می شود باید به مونوساکاریدها شکسته شده باشند. این شکست توسط دو آنزیم آمیلاز و گلوکوزیداز رخ می دهد (۵۱).
نرخ ابتلا به دیابت به طرز قابل توجهی در ۵۰ سال اخیر به موازات چاقی افزایش یافته است. بیماری دیابت به سبب شیوع فراوانی که دارد امروز، به عنوان یک مشکل بزرگ بهداشتی در دنیا مطرح است().شیوع دیابت در کشور ما در سال های ۱۹۹۵ و ۲۰۰۰میلادی به ترتیب ۵%/۵ و%۷/۵ برآورد شده است که احتمال می رود در سال ۲۰۲۵به %۸/ ۶برسد().در سال ۲۰۰۰ میلادی شیوع جهانی دیابت ۸/۲%گزارش شده و برآورد شده که در سال۲۰۲۵ این میزان به ۴/۴% برسد.به این معنی که در سال ۲۰۲۵، ۳۶۶ ملیون نفر از جمعیت دنیا به دیابت مبتلا خواهند بود().در این بیماری هیپرگلیسمی در اثر ترشح ناکافی انسولین ، اختلال در عملکرد انسولین و یا هردو ایجاد می شود و با عوارض چون پر فشاری خون،انواع نارسایی های قلبی،رتینوپاتی،نوروپاتی و نفروپاتی همراه است. لذا یکی از رویکردهای درمان و کنترل دیابت کاهش هیپر گلیسمی بعد از غذا می باشد.این حالت با تاخیر در هضم و جذب گلوکز از طریق مهارکننده های هضم کربوهیدرات ها مثل مهارکننده های آنزیم های آلفا-گلوکوزیداز و آلفا-آمیلاز میسر است(۷۷).
هضم کربوهیدرات ها در دهان آغاز می شود، این امر توسط آمیلاز ترشح شده توسط غدد بزاق انجام می پذیرد. این روند در معده به علت محیط اسیدی بالا و از بین بردن فعالیت آمیلاز متوقف می شود. هنگامی که مواد غذایی وارد روده می شود، pH اسیدی توسط انتشار بی کربنات از لوزالمعده و مخاط دیواره روده خنثی می شود. آمیلاز در روده کوچک توسط لوزالمعده ترشح می شود. آنزیم آلفا گلوکوزیداز از مرز بین پرزهای روده کوچک ترشح می شود. آمیلاز شکسته شدن کربوهیدرات به الیگوساکاریدها را انجام می دهد و آنزیم های گلوکوزیداز (از جمله لاکتاز، مالتاز و ساکارز) تجزیه کامل الیگوساکاریدها به واحدهای مونوساکارید را انجام می دهد. تنها واحد مونوساکارید هستند که به بدن جذب می شوند. قند و سایر مونوساکاریدها از طریق ورید باب کبد به کبد منتقل می شود. مونوساکاریدها بلافاصله برای تولید انرژی مورد استفاده قرار نمی گیرند یا به صورت گلیکوژن در کبد و یا به عنوان چربی (تری گلیسیرید) در بافت چربی، کبد و پلاسما ذخیره می شوند. به نظر می رسد در این قسمت از متابولیسم گلیکوژن آلفا آمیلاز کبدی نقش عمده ای را ایفا می کند(۹).
مطالعه بر روی بیان آنزیم آلفا آمیلاز توسط کبد و مقدار آنزیم در سرم از سال ۱۹۶۰ آغاز شد که روند این مطالعات را در سال های مختلف مورد بررسی قرار می دهیم . در سال ۱۹۶۰مشاهده شد که آنزیم بیان شده توسط کبد خاصیت آنتی ژنی مشابه نوع بزاقی را دارد . علاوه بر این مقالات بسیاری عنوان کرده اند که میزان آمیلاز موجود در سرم در شرایط نرمال از جهت فیزیولوژیک بیشتر از منبع کبد تامین می شود تا منابع دیگری چون بزاق و یا پانکراس(۴۰).
از آنجا که تنها مقدار بسیار کمی از پروتئین آمیلاز در عصاره کبدی تشخیص داده شده است ، مشخص نیست آیا آمیلازاختصاصی کبدی وجود دارد و یا این رونوشت از غدد بزاقی مشتق شده و از طریق
گردش خون به کبد رسیده است(۴۰).
McGeachin &Potter در سال ۱۹۶۰گزارش کردند که بروز آسیب در کبد به واسطه مواد شیمیایی باعث کاهش محسوس فعالیت آنزیم آمیلاز در کبد و سرم می شود.همچنین گزارش شده است که آمیلاز کبدی موش های سالم از نظر تغذیه ای مخلوطی از آمیلاز سرم و گلیکوژن می باشد(۴۰).
هرچند که بیان آمیلاز به وسیله کبد به اثبات رسیده و سکانس نوکلئوتیدی این آنزیم در موش تعیین شده است اما هنوز عملکرد قطعی و مشخصی برای این آنزیم شناخته نشده است اما بسیاری از مقالات عنوان کرده اند که این آنزیم در متابولیسم گلیکوژن در کبد نقش عمده ای را ایفا می کند(۴۰).
نقش هورمون ها در میزان فعالیت آنزیم آلفا آمیلاز کبدی مشخص شده است به صورتیکه تزریق آدرنالین باعث افزایش چشمگیر فعالیت آنزیم آلفا آمیلاز در سرم می شود در حالیکه گلوکاگون باعث کاهش فعالیت آنزیم می شود.در صورتیکه کبد دچار آسیب سلولی شده باشد گلوکاگون باعث کاهش فعالیت آنزیم نمی شود که همین امر خود موید نقش آنزیم آلفا آمیلاز کبدی در مسیر های متابولیسمی است(۴۰).
.مشخص شده است آنزیم آمیلاز گلیکوزیله بزاقی ظرفیت بیشتری در هیدولیز مالتو تریوز(G3) دارد که این امر نقش فیزولوژیک زنجیره قندی این آنزیم را در تبدیل (G3) به گلوکز نشان می دهد . اگر آنزیم آمیلاز درکبد دارای زنجیره قندی بشود و از (G3) ، گلوکوز ایجاد نماید .می توان ادعا کرد که آنزیم آلفا آمیلاز کبدی همانند سایر آنزیم های گلیکوژن فسفریلاز در متابولیسم گلیکوژن در کبد نقش ایفا کند (۴۰).
درسال ۱۹۷۳ tsujino وهمکارانش گزارش کردند آنزیمی در کبد مسئول متابولیسم گلیکوژن و تولید گلوکوز است(۶۸).
درسال ۲۰۰۱ koyama و همکارانش بر روی میزان بیان ژن آلفا آمیلاز در کبد رت کار کردند و در مقاله آنها عنوان شد این آنزیم با وزن ۵۰kDa گلیکوزیله می باشد که دارای تمایل بالایی به گلیکوژن است.
با توجه به نتایج به دست آمده از این پژوهش ،مشاهده شد که متوسط میزان بیان ژن آلفا آمیلاز کبدی در موش هایی که تحت رژیم غذایی با کالری بالا قرار گرفتند بیش از دو برابر موش هایی با رژیم غذایی معمول است. این امر نشانگر گرایش بیشتر آلفا آمیلاز کبدی در متابولیسم گلیکوژن است(۳۴).
با توجه به افزایش سطح سرمی آمیلاز در موش هایی که تحت رژیم غذایی با کالری بالا قرار گرفتند نسبت به گروه کنترل نیز می توان نتیجه گرفت که ایزو آنزیم کبدی با چاقی و افزایش میزان گلیکوژن ارتباط مستقیمی دارد . مهار کننده های آلفا آمیلاز مانع جذب کربو هیدرات ها شده و در نتیجه باعث لاغری و جلوگیری از اثرات بیماریهایی مانند دیابت تیپ ۲ می شوند . از مهارکننده های آلفا آمیلاز می توان به چای سبز اشاره کرد. پلی فنول های چای سبز می توانند سبب مهار آلفا آمیلاز شوند. اصلی ترین گروه تشکیل دهنده پلی فنول ها در چای سبز کتچین ها می باشند که به مقدار قابل ملاحظه ای در چای سبز یافت می شوند و دلیل اصلی طمع تلخ چای هستند.کتچین های موجود در چای سبز خود به چهار گروه به نام های اپی کتچین ،اپی گلو کتچین،اپی کتچین گالات و اپی گالو کتچین گالات تقسیم می شوند.بیش از ۵۰% از کتچین کل چای سبز را اپی گالو کتچین گالات تشکیل می دهد که خاصیت آنتی اکسیدانی آن نسبت به دیگر انواع کتچین بیشتر است . بنابراین اپی گالو کتچین گالات موثرترین کتچین موجودر در چای سبز در مهار آلفاآمیلاز است (۷و۴۶).
ماده ی موجود در چای سبز به کاهش پیک(قله) افزایش قندخون هنگام مصرف غذاهای نشاسته ای در موش کمک می کند، این استراتژی غذایی راه جدیدی برای افراد مبتلا به دیابت برای کمک به کنترل قندخون این افراد می باشد.
قند خون موشهایی که با چای سبز که حاوی epigallocatechin-3- gallateیا EGCGمی باشد به عنوان ماده ی آنتی اکسیدان تغذیه شده اند در هنگام مصرف نشاسته ی ذرت در مقایسه با موشهایی که با این ماده تغذیه نشده اند، کمتر افزایش می یابد. (پیک یا قله ی افزایش قند در موشهایی که باEGCGتغذیه شده اند پایین تر است). پیک یا قله ی افزایش قندخون نسبت به موشهایی که با EGCG تغذیه نشده اند ۵۰ درصد پایین تر است.
دوز ماده ی EGCGکه موش با آن تغذیه میشود حدود یک ونیم فنجان چای سبز در روز برای انسان است.
دکتر Lambertو شاگردانش معتقدند EGCGهنگامیکه با یک ماده ی حاوی نشاسته به موش خورانده میشود، موثرتر است . برای انسان مصرف چای سبز می تواند افزایش قندخون هنگام مصرف مواد نشاسته ای مانند نان که معمولاٌ بخشی از صبحانه است را کنترل کند.
دکتر Lambertمی گوید: اگر آنچه شما همراه با چای سبزمیل می کنید حاوی نشاسته باشد می توانید اثرات سودمند آنرا مشاهده کنید برای مثال خوردن چای سبز همراه با نان در هنگام صبحانه.
EGCGهیچ اثرقابل توجهی بروی قله ی افزایش قندخون موشهایی که با گلوکز یا مالتوزتغذیه می شدند، نشان نمی دهد.دکتر Lambertمی گوید: دلیل تأثیر EGCG بروی کاهش پیک یا قله ی افزایش قندخون در خوردن مواد نشاسته ای نحوه ی تبدیل نشاسته به قندهای ساده دربدن است.
آنزیمی بنام آلفا آمیلاز که در دهان و پانکراس تولید میشود نشاسته را به مالتوز و گلوکز می شکند.EGCG با ممانعت از این آنزیم سبب می شود نشاسته به مالتوزوگلوکز تبدیل نشود. دانشمندان نشان دادند که EGCG سبب کاهش فعالیت آلفا آمیلاز پانکراس تا ۳۴ درصد می شود.
چنانچه این مکانیزیم در انسان نیز وجود داشته باشد افراد می توانند با حذف شکر از فنجان چای سبز خود پیک افزایش قند خون را درهنگام مصرف مواد نشاسته ای کاهش دهند. اگر شکر به چای سبز افزوده شود تأثیر محدودکننده ی آن درکاهش فعالیت آمیلاز حذف می شود زیرا شکر به قندهای ساده تبدیل شده و قندخون را بالا می برد.
بنابراین باید چای سبز و نشاسته همزمان مصرف شود برای مثال اگر قبل از خوردن یک تکه نان تست، یک فنجان چای سبز خورده شود تغییراتی در مقدار پیک قندخون زیاد نخواهد بود(۷۵).
در پژوهشی که ما انجام دادیم مشخص شد که از نظر مهار آنزیم در سطح سرم عصاره آبی الکلی چای سبز باعث مهار آلفا آمیلاز در سطح سرم شد. هر چند این نتایچ از لحاظ آماری معنا دار نیست .
در سطح بیان ژن ، عصاره آبی الکلی چای سبز باعث کاهش بیان ژن آلفا آمیلاز کبدی در موش های چاق شد. اما تغییری که در بیان ژن آلفا آمیلاز کبدی در موش های نرمال ایجاد کرد از لحاظ آماری معنادار نیست. مطالعات مشابهی بر روی تاثیر چای سبز بر روی بیان ژن آلفا آمیلاز کبدی انجام نشده است.
در کل می توان نتیجه گرفت بیان ژن آلفا آمیلاز کبدی در چاقی افزایش یافته و استفاده از مهار کننده های آنزیمی می تواند به عنوان روشی برای درمان و کنترل چاقی و قند خون به کار روند.
۵-۲- پیشنهادات:

 

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت 40y.ir مراجعه نمایید.

 

از آنجا که از مهمترین عوامل مؤثر بر نتایج یک آزمایش تعداد نمونه ها یا جامعه ی آماری مورد پژوهش است که می تواند به طور کاملاً تأثیر گذاری نتایج حاصل از پژوهش را دستخوش تغییر کند، پیشنهاد می شود. مطالعات آتی بر روی پروژه های مشابه با تعداد نمونه ی بیشتری انجام شود. اهمیت این موضوع با در نظر گرفتن سطح معنا داری مطرح می شود.

بررسی بیان ژن آلفا آمیلاز کبدی در حالت های مختلف فیزیولوژیک (مانند چاقی ،دیابت ،گرسنگی و ….) انجام شود.

بررسی بیان ژن آلفا آمیلاز کبدی بر روی موش پس از تجویز مهار کننده های مختلف آلفا آمیلاز در موش (خوراکی ،تزریقی ) انجام شود.

بررسی بیان ژن آلفا آمیلاز کبدی بر روی سایر جانداران مشابه با فیزیولوژی انسان در حالت های مختلف فیزیولوژیک (مانند چاقی ،دیابت ،گرسنگی و….) انجام شود.

به منظور برداشت دقیق تری از میزان تغییرات بیان ژن های مورد مطالعه، از تکنیک هایی با دقت بیشتر از جمله Real-time PCR Taq-man Probe استفاده شود.

به منظور تصدیق و اطمینان بیشتر از یافته های این مجموعه مانند مهار بیان ژن آنزیم آلفا آمیلاز کبدی توسط عصاره آبی الکلی چای سبز ، طیف مختلفی از مهار کننده های شناخته شده آلفا آمیلاز با دوزهاو زمان های تاثیر مختلف بر روی رده هپاتوسیت موش و یا سایر جانداران مشابه با فیزیولوژی انسان تاثیر داده شود و نتایج هم در سطح بیان ژن وهم در سطح بیان پروتئین مورد مطالعه قرار بگیرد.

روش اختصاصی و دقیقی برای سنجش این نوع ایزو آنزیم آمیلاز وجود ندارد. راه اندازی روش دقیقی برای سنجش میزان آلفا آمیلاز کبدی یکی دیگر از پیشنهادات این پایان نامه است.

منابع

 

 

Abe,A., Yoshida,H., Tonozuka,T., Sakano,Y., Kamitori,S.,2005, Complexes of Thermoactinomyces vulgaris R-47 alpha-amylase 1 and pullulan model oligossacharides provide new insight into the mechanism for recognizing substrates with alpha-(1,6) glycosidic linkages,FEBS J,Vol.272,No.23,p.6145–۶۱۵۳٫

Aghajari, N., [etal].,1998, Crystal structures of the psychrophilic alpha-amylase from Alteromonas haloplanctis in its native form and complexed with an inhibitor, Protein Sci,Vol.7,No.3,p. 564–۵۷۲ .

Aguiar,L.G.K.,Villela,N.R.,Bouskela,E.A.,2007, Microcirculação no Diabetes: Implicações nas Complicações Crônicas e Tratamento da Doença,Arq Bras Endocrinol Metab ,Vol. 51,p.204-211.

Ammann ,R.W., Berk, J.E., Fridhandler, L., Ueda, M., Wegmann,W.,1973, Hyperamylasemia with carcinoma of the lung,Ann Intern Med ,Vol.78,p.521–۵۲۶٫

Bernfeld,P.,1955,Methods in Enzymology, Cell-wide Metabolic Alterations Associated with Malignancy, Vol.1,p.149-158.

Booth,T., [etal].,1948, Theory of Electrokinetic Effects,Nature,Vol.161,No. 4081,p.83-86.

Bose,M., [etal].,2008,The major green tea polyphenol, (−)-epigallocatechin-3-gallate, inhibits obesity, metabolic syndrome, and fatty liver disease in high fat-fed mice,J Nutr,Vol. 138,p.1677–۱۶۸۳٫

Brayer,G.D.,Luo, Y., Withers,S.G.,1995, The structure of human pancreatic a-amylase at 1.8 A resolution and comparisons with related enzymes,Protein Sci,Vol.4,p.1730-1742.

Burtis,C.A., ash wood,E.R., 1999,enzymes amylase, 3rd ed .Philadelphia: W.B Saunders company,p.616-19.