بیشترین غلظت بافتی کراتین در عضله اسکلتی دیده شده، و تقریبا دوسوم کل آن به شکل PCr است. غلظت PCr در عضله در حال استراحت تقریباً ۳ تا ۴ برابر ATP است. مقدار ATP در سلول­های عضلانی اندک است و تنها بخشی از آن را می­توان به مثابه منبع ذخیره انرژی دانست. وقتی غلظت ATP سلولی کاهش فراوانی پیدا می­ کند، خستگی عارض می­ شود. نظراتی وجود دارد مبنی بر اینکه میزان ATP بعضی از تارهای منفرد پس از تمرینات خیلی شدید در اسبها به حد صفر می­رسد، اما این حالت درانسان گزارش نشده است. در حین خستگی در تمرینات شدید، کل میزان ATP عضله به ندرت بیشتر از۲۰- ۳۰ درصد کاهش می­یابد.
به دلیل آنکه خستگی با کاهش غلظت داخل سلولی ATPهمراه است، برای به تأخیر انداختن خستگی، بازسازی ATP با سرعتی تقریباً مشابه هیدرولیز ATP ضروری است. انتقال گروه فسفات (pi) از PCr به ADP توسط آنزیم CK تسهیل می شود، و منجر به بازسازی ATP و آزاد شدن کراتین آزاد می­ شود. این وضعیت را می­توان به شکل زیر نشان داد:
ATP → ADP + Pi
و
PCr + ADP → ATP + Cr
سرعت هیدرولیز ATP با بازده توان عضله تنظیم می­ شود. در انقباضات ایزومتریک عضله چهارسر با مدت زمان ۲۶/۱ ثانیه، سرعت سوخت و ساز ATP تقریبا ۱۱ میلی مول در هر کیلوگرم عضله خشک در ثانیه گزارش شده است. میزان ATP عضله در حال استراحت تقریباً ۲۴ میلی مول در کیلوگرم است، اما این مقدار بیش از ۳۰ درصد کاهش نمی­یابد، چرا که نیاز به فسفوریلاسیون مجدد ADP تشکیل شده در حین انقباض، آشکار است. واکنش CK بی­نهایت سریع است و چون غلظت PCr عضله می ­تواند به صفر برسد، بنابراین PCr می تواند سهم عمده­ای در تامین انرژی مورد لزوم برای حرکات انفجاری کوتاه با شدت خیلی زیاد داشته باشد. با این همه، ذخائر PCr کاملاً مشخص است و افزایش غلظت PCr عضله امکان کار بیشتر را می­دهد.
در حین فرایند بازگشت به حالت اولیه پس از ورزش، واکنش CK با بهره گرفتن از انرژی حاصل از سوخت و ساز اکسیداتیو درون میتوکندری­ها بر عکس می­ شود:
Cr + ATP → PCr + ADP
→ ATP سوخت و سازADP + Pi +
در تمرینات شدید، گلیکولیز با سرعتی بیشتر از آنچه توسط سوخت و ساز اکسیداتیو دفع می­ شود، پیروات می­سازد و منجر به تجمع لاکتات درون عضله می­ شود. یون H+ حاصل از گلیکولیز می ­تواند باعث افت PH شود، و این افت PH در فرایند خستگی دخیل است. تعدادی از مواد خنثی­گر درون عضله با تغییرات PH مقابله می­ کنند که تجزیه PCr از این نوع سازوکارهاست. واکنش CK را می­توان چنین نوشت:
PCr ۲- + ADP ۳- + H+ → ATP ۴- + Cr
افزایش میزان PCr در دسترس برای تجزیه، ظرفیت خنثی­گری داخل عضلانی را افزایش داده و باعث تاخیر در افت PH می­ شود.
فسفوکراتین نقش مهم دیگری نیز در سلول عضله بر عهده دارد، که عبارت است از انتقال معادل­های ATP از درون میتوکندری­ها یعنی جاییکه ATP بر اثر فسفوریلاسیون اکسیداتیو تولید می­ شود به سیتوپلاسم یعنی جاییکه برای سوخت و ساز سلولی لازم است. با این همه­، شواهدی مبنی بر اینکه این فرایند تحت تأثیر میزان در دسترس بودن کراتین است در دست نیست و گفته شده که این ممکن است در عضله اسکلتی اهمیتی کمتر از عضله قلبی داشته باشد (هارگریوس، ۱۳۷۸).
۲-۲-۱-۵ – عوارض جانبی
استفاده گسترده کراتین توسط ورزشکاران، باعث توجه به تأثیرات جانبی آن می­ شود. علیرغم مطالعات فراوان درباره مکمل­سازی کراتین هیچ شاهدی به اینکه مکمل­سازی دارای تأثیرات مضر بر سلامتی می­باشد، وجود ندارد. عمده نگرانی­ها مربوط به اثرات احتمالی مصرف بلند مدت کراتین بر عملکرد کلیه­هاست، به ویژه در افرادی که ظرفیت کلیوی کاهش یافته­ای دارند. هر چند دلایل کمی برای باور تأثیر مضر مصرف طولانی مدت کراتین بر اعمال کلیوی، وجود دارد. نشان داده شده است وقتی مقدار زیادی کراتین در رژیم غذایی مصرف شده است سنتز در بدن کاهش یافته است اما وقتی کراتین اضافی از رژیم غذایی حذف می­ شود، سنتز درونی به حالت طبیعی باز می­گردد(مارک و دان، ۲۰۰۰). استفاده مزمن کراتین نیز می ­تواند منجر به اختلال در حالت ایزوفرمهای ناقل کراتین در عضلات اسکلتی شود که این نیز با توقف مصرف مکمل کراتین برگشت­پذیر می­باشد (هافمن و همکاران، ۲۰۰۵) به طور خلاصه اکثر محققان معتقدند که مکمل­سازی کراتین در مقادیر توصیه شده و در افراد سالم ایمن می­باشد (مارک و دان، ۲۰۰۰).
۲-۲-۲- آمونیاک
اغلب در برسی متابولیسم و ورزش، به دو دلیل برجسته، پروتئین و اسیدهای آمینه مطالعه می­گردد، نخست سهم اندک انرژی زایی اسیدهای آمینه است که تقریباً ۵ تا ۱۵ درصد از هزینه انرژی لازم یاخته­های فعال را به هنگام ورزش تأمین می­ کند، نکته دوم بر سوخت و ساز اسیدهای آمینه متمرکز است که تاکنون بدرستی شناخته نشده است. پاره­ای از گزارش های علمی روشن می­سازد که عامل آمین در پیدایش خستگی پیرامونی (موضعی) یا کانونی (مرکزی) اثرگذار بوده است. مسیرهای متابولیک اسیدهای آمینه طیف وسیعی از گلیکولیز بی­هوازی تا سوبسترا و فراورده­های واسطه چرخه اسید تری کربوکسیلیک (TCA) در بر می گیرد. به هر حال این نکته قابل تأمل است که حین اجرای ورزش­های کوتاه مدت و درازمدت (بیشینه یا زیر بیشینه) آمونیاک در عضله اسکلتی تولید می­ شود. شایان توجه است که آمونیاک و یون آمونیوم (NH4) در وضعیت فیزیولوژیک یافت می­شوند( هر مولکول NH3 محصول این دو ترکیب شیمیایی را در بر دارد). بررسی­های تجربی روشن می­سازد که هنگام ورزش کوتاه مدت و شدید یا دراز مدت و استقامتی، سرچشمه فرآورده آمونیاک، استقرار واکنش و آمیناز AMP در چرخه نوکلئوتیدپورین (PNC[10]) است. به علاوه در مسیر کاتابولیسم اسیدهای آمینه محصول نهایی NH3 خواهد بود (لمون و همکاران، ۱۹۹۲).
۲-۲-۲-۱- متابولیسم بنیان آمین در عضله اسکلتی
در یک عضله اسکلتی فعال، متعاقب اکسایش اسکلت‌های کربن اسیدهای آمینه، گروه‌‌های آمین آزاد می‌شود. آلانین و گلوتامین از مهمترین حامل‌های آمونیاک به شمار می‌رود (لمون،۲۰۰۰).
۲-۲-۲-۲- پاسخ‌های آمونیاک هنگام ورزش
در برخی از مطالعات آزمایشی، مقدار NH3 پلاسمایی بهنگام ورزش اندازه‌گیری شده است، اما برآورد کمی غلظت‌های آمونیاک درون عضلانی یا رهایش NH3 عضله‌ای[۱۱] بندرت صورت می‌گیرد. انباشت آمونیاک تولیدی متناسب با شدت کار، ۴۰ درصد یا بیشتر، اکسیژن مصرفی بیشینه (Vo2max%) افزایش پیدا می‌کند، در حالی که خروج NH3 عضلانی در شدت‌های پایین‌تر ورزش به منظور برقراری توازن سوخت و سازی رخ می‌دهد. بنابراین اندازه پالایش و دگرگونی مقدار آمونیاک پلاسمایی اندک خواهد بود. به هر حال غلظت‌های NH3 پلاسما و عضله حین ورزش بسرعت افزایش پیدا می‌کند، زیرا اندازه پالایش عضله ورزیده همسنگ رهایش آمونیاک نیست. برخی پژوهشگران انباشت NH3 پلاسمایی افراد تندرست را در دامنه ۲۰۰-۲۵۰ میکرو مول دانسته و این ارزش را در آستانه درماندگی ورزش، ۱۰۰ تا ۱۵۰ میکرومول گزارش می‌کنند. برای سنجش رهایش آمونیاک، تغییرات کیفی باید با دگرگونی‌های کمی آن متجانس باشد. اندازه فرآورده NH3 در ورزش‌های سنگین چشمگیر است، اما هنگام فعالیت بدنی طولانی مدت، تولید تام NH3 در سطح بیشینه خواهد بود. «اریکسون و همکارانش»[۱۲] پیشتر بیان نمودند که جذب آمونیاک درون کبدی هنگام ورزش زیر بیشینه، معادل ۴۰ تا ۵۰ درصد حداکثر اکسیژن مصرفی تغییر نمی­ کند. بنابراین، انباشت اندازه NH3 پلاسمایی در ورزش، بازتابی از افزایش NH3 تولیدی در عضلات فعّال است؛ نه کاهش سطح برداشت یا پایش آن. به طور کلی انباشتگی آمونیاک پلاسمایی حین ورزش، به غلظت NH3 عضلانی و خروج آمونیاک عضله ورزیده وابسته است (لمون و همکاران، ۱۹۹۲).
۲-۲-۲-۳- سایر حامل‌های بنیان آمین[۱۳]
گلوتامین و آلانین از حامل‌های عمده عامل آمین به شمار می‌آیند. این ویژگی به ساخت گلوتامات عضله وابستگی دارد. افزایش غلظت حامل‌های آمینی در ورزش، مرهون انتقال زیاد آن عضله ورزیده به گردش خون است. اندازه رهایش گلوتامین و آلانین به موازات اوج‌گیری بازده توان و مدت ورزش افزایش می‌یابد. بعلاوه، سطح رهایش چنین حامل‌هایی در ورزش، همسان با ارزش‌های آمونیاک یعنی، ۱۰۰-۱۵۰ میکرومول در دقیقه گزارش شده است (لمون و همکاران، ۱۹۹۲).
اندازه آزادسازی NH3 گلوتامین و آلانین عضلات چهارسرران انسان، متعاقب اجرای ۶۰ دقیقه حرکت ورزشی بازکردن پا با شدت ۸۰ دقیقه درصد Vo2max، تعیین گردید، به طوری که رهایش خالص آمونیاک ۴/۴ میلی‌مول و اندازه رهایش خالص گلوتامین و آلانین، بترتیب ۴/۳ و ۵/۲ میلی‌مول به دست آمد. بعلاوه، رهایش آمونیاک بمراتب پایین‌تر از اندازه کل رهاسازی آمین بود.
رهایش آمونیاک حین ورزش‌های کوتاه‌مدت و سنگین، به ۳۰۰ میکرومول در دقیقه می‌رسد. شواهد تجربی اندک، آشکار می کند که در این وضعیت کاربدنی، آلانین و گلوتامین درون عضله نیز آزاد می‌شود. نویسندگان اثر حاضر در یک تحقیق انتشار نیافته، تبادل اسیدهای آمینه عضله فعّال رانی را در سه مرد جوان که حدود ۳ دقیقه تا سرحد واماندگی به ورزش پرداختند، سنجیدند. با آنکه رهایش آمونیاک حین ورزش ۵/۰ میلی‌مول و در دوره بازیافت کار ۷/۱ میلی‌مول مشاهده گردید، اما اندازه خروج گلوتامین و آلانین اندک و بسیار دگرگون بود. شاید دلیل این امر به شدت رقابت گلوتامات با پیروات درون عضلانی و با حضور آنزیم­ های گوناگون متکی باشد. از این رو، اندازه ساخت آلانین و گلوتامین اندک خواهد بود، با این تفاوت که واکنش‌های سازنده گلوتامین از نوع انرژی‌خواه است (لمون و همکاران، ۱۹۹۲).
۲-۲-۲-۴- انتقال آمونیاک[۱۴] از عضله اسکلتی
اغلب چنین بیان شده است که آمونیوم (شکل متداول NH3) قادر به عنوان به عبور از غشای سلول نمی‌باشد و آمونیاک نفوذ‌پذیر است. با آشکار شدن اسیدوز متابولیک در ورزش، بخش بزرگ NH3 به شکل آمونیوم در درون سلول انباشته می‌گردد. با آزمون این فرضیه دریافتیم که «عکس این موضوع صدق می‌کند! )، زیرا با اجرای یک نوبت ورزش بیشینه، پدیده شیمیایی اسیدوز در درون عضله رخ می‌دهد و به دنبال آن رهایش NH3 در حد قابل ملاحظه به وقوع می‌پیوندد؛ به بیان دیگر، در ظرف ۳ دقیقه اجرای ورزش طاقت‌فرسا، ۲۵ درصد از حجم NH3 خالص تولید شده، آزاد می‌گردد. بعلاوه، بر پایه این نظریه، دیگر نسبت انباشتگی آمونیاک عضله به سطح پلاسمایی افزایش نخواهد یافت. با این حال به نظر می‌رسد که ورزش، رهاسازی NH3 را تسهیل می‌سازد.
چنانچه موضوع را از جنبه PKa آمونیوم بنگریم، انباشت یون هیدروژن حین ورزش اندک خواهد بود. این نکته روشن است که تأثیر این سازه بر توزیع ناچیز نسبت آمونیوم به آمونیاک به کمتر از یک درصد می‌رسد. پس گمان نمی‌رود که یون هیدروژن در دستگاه‌های فیزیولوژیک در نقش مهارکننده انتقال NH3 ظاهر شود. البته امکان دارد که گرادیان پروتون در تسهیل رهایش NH3، نقش اساسی را ایفا کند. این نکته نه تنها در آزادسازی NH3 درون‌بافتی، بلکه برای تداوم حرکت‌های درون عضله حائز اهمیت است. چنانچه GDH و BCOADH میتوکندری به منزله عناصر کلیدی ساخت متابولیت NH3 تلقی گردد، در این صورت، ریزش NH3به بیرون از فضای میتوکندری در حد قابل توجه خواهد بود، با این حال، تفسیر این مهاجرت بر پایه «نظریه یون هیدروژن یون هیدروژن» کمی دشوار است و فرایندهای اختصاصی گذار NH3از غشاهای سلولی به گردش خون هنوز ناشناخته مانده است. با این حال، فرایند انتشار آمونیاک بسیار حیاتی است. برخی از گزارش‌های علمی نشان می‌دهد که آمونیوم برای دهلیزهای K+ با یون‌های پتاسیم رقابت می‌کند.
«واگن ماکروز و دستیارانش» بیان‌ کرده‌اند که سلول‌های اندوتلیال کشت شده آزمایشگاهی، سرشار از گلوتامیناز هستند. در نتیجه، این امکان را فراهم می‌سازد که بخشی از مهاجرت آمونیاک به شکل گلوتامات، فضای یاخته عضلانی را ترک کرده و پس از گذار از متابولیسم در درون سلول‌های اندوتلیال، سرانجام به صورت NH3 به درون پلاسمای خون راه می‌یابد. این فرایند مزیت مهار شدن کاهش سریع برخی از ذخایر گلوتامات عضلانی را مشخص می‌سازد. بنابراین فعالیت آنزیم گلوتامیناز در تقسیم سریع سلولی در حد بیشینه است. سرچشمه کاوش این نوع یافته‌ها در این است که ویژگی و شرایط آزمایشگاهی کشت سلولی را باید عمیقاً مورد بررسی قرار داد. «وایلهوف و همکارانش»[۱۵] با بهره‌گیری از روش ایمنوسیتوشیمیایی[۱۶] و آنزیمولوژی[۱۷] دریافتند که سطح فعالیت آنزیم گلوتامیناز، در عضله پلانتاریس پای موش­های صحرایی، پایین‌تر از شرایط ساخت گلوتامین است. به هر حال، آنها به این نتیجه رسیدند که اندازه غلظت گلوتامیناز درون یاخته چندان اهمیتی ندارد. در این پژوهش، فعالیت سنتاز گلوتامین در تارهای اکسایش کند تنش (ST) بیش از گونه تند تنش (FT) بود. این نکته روشن می‌کند که در تارهای سرخ و سفید که آنزیم و آمیناز AMP و آمونیاک چیره هستند، حامل‌های بینان آمین متفاوتند. به هر حال این موضوع با تحقیقات متعدد بتدریج روشنتر خواهد گشت (لمون و همکاران، ۱۹۹۲).
۲-۲-۲-۵- پالایش آمونیاک پلاسمایی
عضله فعّال می‌تواند چندین میلی‌مول NH3 در پلاسما آزاد کند. به عبارت دیگر، در وضعیت پایه و آرامش، بار آمونیاک سرخرگی برابر ۲۰ تا ۵۰ میکرومول است. می‌دانید که فراورده‌های گلوتامین و آلانین عضله اسکلتی در بستر احشایی متابولیزه می‌شوند. حاصل کار این است که رهایش آمونیاک افزایش می‌یابد. کبد، آمونیاک را در مسیر چرخه اوره متابولیزه می‌کند. برخی شواهد آزمایشی نشان می‌دهد که علی‌رغم افزایش غلظت NH3 پلاسمایی، اندازه جذب آمونیاک احشایی در ورزش، با شرایط پایه فیزیولوژیک چندان متفاوت نبوده است. سایر پژوهش‌ها آشکار می کند که دست کم مقدار اوره پلاسمایی در ظرف ۶۰ دقیقه فعالیت ورزشی بدون تغییر مانده است. از این رو، بافت کبد به هنگام ورزش در نقش یک پالایشگر اصلی آمونیاک ظاهر نمی‌شود. «لیمون»[۱۸] بیان می‌کند که بخش بزرگی از نیتروژن (۸۵ درصد) از مولکول‌های پروتئینی به صورت متابولیت اوره دفع می‌گردد و سرانجام از راه ادرار پالایش می‌شود. به هر حال این رخدادهای شیمیایی متعاقب ورزش و حتی چند روز در دوره بازیافت تمرین، به طور برجسته تداوم می‌یابد. در این زمینه، جریان خون کلیوی و ساخت ادرار حین ورزش و ریکاوری نیز کاهش می‌یابند. نتیجه آن است که پالایش نیتروژن چندان قابل توجه نیست، گزارش «ریناین» نشان می‌دهد که NH3 ادراری، تنها معرّف ۱۰ تا ۱۵ درصد نیتروژن تام دفع شده نسبت به وضعیت استراحت است، چنانکه در پذیرش این مفهوم وفادار بمانیم که: «آمونیاک یکی از فراورده‌های گلوتامین است»، در این حالت این متابولیت از مسیر گردش خون به درون بافت کلیه راه‌یافته اما در آنجا جذب «لیمون» بروشنی اظهار می‌دارد که پدیده عرق‌ریزی یکی از راه‌های دیگر دفع اوره است. با این حال، اندازه مطلق این متابولیت اندک می‌باشد. «چورنوفسکی و گورسکی»[۱۹] خاطر نشان می‌کنند که امکان دارد مایع عرق محتوی مقدار زیاد NH3 فراورده نهایی پالایش پلاسمایی است یا محصول کارکرد غدد عرق؟
مطالعات فراوان پژوهشگران مشخص می کند که سرنوشت پایانی آمونیاک در دو مسیر ۱- جذب در عضله آرامش یافته و ۲- توزیع مایعات بدن تعیین می‌گردد، بدین ترتیب که در نخستین لحظه‌های دوره بازیافت ورزش، سطح انباشت NH3 سرخرگی بالا می‌رود. با این حال، در عضله ورزیده ظرف ۱ تا ۲ دقیقه، اندازه رهاسازی آمونیاک بسرعت تا ۵۰ درصد کاهش می‌یابد. این مفهوم بر این نکته دلالت دارد که کاهش روند پالایش و برداشت NH3 درون عضلانی بسیار تندتر از رهایش آن رخ می‌دهد. سازوکارهای اثرگذار بر سقوط فرایند پالایش در کبد، کلیه، عضله آرامش یافته و غده‌های عرق به همان سرعت پاسخ نمی‌دهند. این ویژگی در مورد اندام پالایشگر دستگاه تنفس حین ورزش مورد بررسی قرار گرفت، به طوری که در دوره بازیافت تمرین، با کاهش سریع تهویه ریوی، میزان جریان برداشت NH3 نیز کاهش پیدا کرد. با آنکه در ترکیب هوای بازدم، آمونیاک یافت می‌شود، اما تاکنون در وضعیت ورزش، سرنوشت این متابولیت به طور دقیق وارسی نشده است.
علی‌رغم رهایش و جابه‌جایی آلانین و گلوتامین و رهایش اسیدهای آمینه زیاد دیگر، هنوز تغییرات اندکی در غلظت اسیدهای آمینه سرخرگی به چشم می‌خورد. پاره‌ای از اسیدهای آمینه (بویژه آلانین) در دسته گلوکونئوژنیک[۲۰] جای می‌گیرند. از این رو، احتمال فراوان می‌رود که بافت کبد این مواد را درست با همان سرعت آزادسازی درون عضله، از جریان خون پالایش کند.
هنگام ورزش دو سرچشمه آمونیاک درون عضله، یکی در آمیناسیون BCAA و دیگری دآمیناسیون AMP، که قسمتی از چرخه نوکلئوتید پورین را تشکیل می‌دهند، اهمیت دارند. اکسایش اسیدهای آمینه همواره اذهان پژوهشگران علوم روزش را به خود جلب کرده است. با وجود این، دانشمندان جایگاه اسیدهای آمینه را در نقش سرچشمه NH3، درخشان تلقی نکرده‌اند، بلکه به جای آن به چگونگی ساخت متابولیت آمونیاک در مسیر واکنش‌های PNC حین ورزشهای گوناگون بی‌هوازی و هوازی پرداخته‌اند. اینک توانمندی مسیر PNC را در تولید NH3 بررسی می‌کنیم (لمون و همکاران، ۱۹۹۲).
۲-۲-۲-۶- آثار مرکزی و محیطی آمونیاک
موضوع اثر فیزیولوژیک ساخته شدن NH3 در ورزش، توجه دانش‌‌پژوهان را به خود معطوف داشته است، در این زمینه، چگونگی ارتباط آمونیاک و خستگی و نیز تأثیر آن بر تهویه ریوی از درخشش بیشتری برخوردار است.
اولین اثر مرکزی و محیطی آمونیاک خستگی مرکزی می باشد. نظریه‌های گوناگونی درباره الگوی دگرگونی غلظت آمونیاک پلاسمایی یا انحراف از نیمرخ اسید آمینه پلاسما ارائه شده است که همگی پیدایش احساس خستگی متفاوت را یادآوری می­ کنند. شواهد آزمایشی آشکار می کند که ورزش طاقت‌فرسا شاید به بروز حالت مسمومیت حاد آمونیاک منجر شود و به دنبال آن کارکرد دستگاه اعصاب مرکزی (CNS) و عملکرد حرکتی دچار نارسایی گردد. در این باره «ایلیس و جک»[۲۱] اشاره کرده‌اند که غلظت‌های بیشتر آمونیاک به پیدایش نشانه‌هایی چون خواب‌آلودگی، تشنّج، آتاکسیا و حتی بیهوشی منجر می‌شود. سازوکارهای اثرگذار بر بروز نارسایی در عمل CNS ممکن است به این دلیل پایدار نباشد:
۱- دگرگونی PH درون سلول
۲- تغییر غلظت الکترولیت‌های برون سلول
۳- انحراف از خاصیت هیپرپلاریزه توازن پتانسیل عمل IPSP به سوی پتانسیل آرامش اعصاب حرکتی کورتیکال و مراکز عصبی پایین‌تر
۴- دگرگونی در واکنش‌های CNS و سطوح پیام‌برهای شیمیایی-عصبی (نروترانس میترها)[۲۲] نظیر گلوتامات، گلوتامین، GABA.
البته چنین پاسخ‌هایی در شرایط انسفالوپاتی‌ها و دستکاری‌های فارماکولوژیک که در آن غلظت معین NH3 پلاسمایی را می‌توان برآورد نمود، صدق می‌کند. اما به یاد داشته باشید که چنین غلظت‌های آمونیاکی در شرایط طبیعی موجود زنده (in vivo)، بندرت مورد آزمایش قرار می‌گیرد. با این حال، هنوز شواهدی در دسترس نیست که به نشانه اثرگذاری آمونیاک پلاسمایی بر کارکرد دستگاه اعصاب مرکزی انسان یا حیوا نات ورزیده بوده باشد. بنابراین متابولیت NH3 به منزله علامت برجسته خستگی مرکزی، تا کنون به صورت نظریه‌ باقی مانده است. بعلاوه، طرح آزمون درستی یا بی‌اعتباری این فرضیه نیز بسیار دشوار خواهد بود.
آمونیاک بر پایه سازوکار انتشار، از سدّ خون و مغز گذر می‌کند. اندازه PH بالاتر خون، روند انتشار متابولیت را تسهیل می‌سازد. همچنین پیدایش اسیدوز در ورزش شدید، جذب آمونیاک را در دستگاه اعصاب مرکزی تسهیل نمی‌کند. بافت مغز، بیدرنگ آمونیاک را برداشت می‌کند و یاخته‌های استروسیت‌ عصبی به صورت «سدّ آنزیمی»[۲۳] ظاهر می‌شود. در این گونه یاخته‌ها، غلظت گلوتامین سنتاز بیشتر بوده و آمونیاک، در حد گسترده به گلوتامین متابولیزه می‌شود و دوباره به جریان گردش خون و CSF رها می‌گردد. رهایش گلوتامین یک زنجیره کربن را روی سلول‌های استروسیت می‌نشاند. چنانچه این فرایند در استروسیت‌ها در زمان طولانی تداوم یابد، مخزن گلوتامات را انباشته‌تر می‌سازد. در واقع چنین آشفتگی‌هایی در غلظت‌های گلوتامین، گلوتامات و سایر سوبستراها در سلول‌های عصبی خواهد انجامید. در این باره «کوپر و پلوم»[۲۴] خاطر نشان کرده‌اند که غلظت طبیعی آمونیاک در مغز نزدیک ۵/۱ تا ۳ برابر بافت خون است و NH3 خون و مغز بی‌واسطه ترکیب نمی‌شوند. پیش از آنکه غلظت فزاینده آمونیاک، دستگاه CNS را تحت تأثیر گذارد، دگرگونی در متابولیت NH3 روی خواهد داد.
نظریه دیگر پیرامون سازوکار خستگی کانونی بر نیمرخ اسید آمینه پلاسما بهنگام ورزش متمرکز است. داده‌های پژوهشی نشان می‌دهد که نسبت تریپتوفان به اسیدهای آمینه زنجیره‌دار، بر کارکرد دستگاه اعصاب مرکزی اثر می‌گذارد. تریپتوفان، پیش‌ساز ساخت نور ترانس میتر(میانجی شیمیایی) سروتونین (۵- هیدروکسی تریپتامین) است. بعلاوه، شواهد آزمایشی روشن می‌کند که غلظت بالاتر سروتونین، موجب نارسایی عملکرد ذهنی و قوای فکری و نیز خواب‌آلودگی شده است. تصور بر این است که منبع تریپتوفان پلاسما، انرژی لازم را برای ساخت سروتونین فراهم می‌سازد. سطح تریپتوفان پلاسمایی پایین است و این اسید آمینه به دو شکل رها و ترکیب با آلبومین در جریان خون یافت می‌شود. این امکان هست که برنامه غذایی، ساخت سروتونین اندوژنی را افزایش دهد. برای نمونه، هنگامی که کربوهیدرات در برنامه غذایی گنجانده شود، در این صورت با تحریک شدن انسولین، جذب BCAA پلاسمایی به سوی بافت‌ها- بویژه سلول‌های عضله- افزایش خواهد یافت. هنگامی که غلظت تریپتوفان اندک باشد، برای انتقال از سدّ خون- مغز با چندین اسید آمینه (BCAA) به رقابت برمی‌خیزد. بنابراین انسولین در مقدار پایین BCAA پلاسما، قادر است که با جذب تریپتوفان، امکان ساخت سروتونین را افزایش دهد.
گزارش تحقیق «بلوم استراند و دستیارانش» [۲۵] آشکار می کند که سطح BCAA پلاسما حین دو ماراتن و دیگر اشکال ورزش‌های استقامتی، بر اثر سوخت وساز عضله اسکلتی تقلیل می‌یابد و در مقابل، به دلیل جایگزینی بیشتر اسیدهای چرب آزاد با برخی پیوندهای تریپتوفان، غلظت تریپتوفان آزاد افزایش پیدا می‌کند. این پژوهشگران، هنگامی که ورزشکاران درک عمیقی از خستگی داشتند، همین اثر متابولیک را بر غلظت سروتونین CNS مطالعه کردند و به نتایج همسانی دست یافتند. بعلاوه، به منظور ارزیابی این نظریه هنوز شواهد استواری در دسترس نیست و این نکته در قالب یک فرضیه باقی مانده است .
دومین اثر مرکزی و محیطی آمونیاک خستگی پیرامونی[۲۶]می باشد. نخستین پیش‌فرض آن است که آمونیاک یا رخدادهای متابولیک همراه با فرآورده‌های آن در عضله اسکلتی، با روند پیدایش خستگی ارتباط پیدا می‌کند. این فرایندها همچون افزایش NH3 درون عضله، موجب تحریک اعصاب‌آوران گشته و آن هم به نوبه خود به ایجاد آشفتگی در عمل جبرانی، نسبت به واکنش‌های اسیدهای آمینه در چرخه کربس یا نارسایی PNC در رفسفوریلاسیون مناسب ADP برای توازن با دفسفوریلاسیون ATP، خواهد انجامید.
افزون برآوران‌های Ib , Ia و II، که از دوک‌های عضله ریشه می‌گیرند، اندام‌های گلژی تاندون و اجسام پاسینی و نیز عضله اسکلتی از گروه آوران های III و IV برخورداند. این نوع گیرنده‌های عصبی از پایانه‌های عصب با کپسول یا بی‌کپسول رها هستند، آنها وظیفه بازتاب واکنش‌های قلب و عروق را حین تنش‌های عضلانی ایستا بر عهده دارند. گروه دیگر به نام گیرنده‌های «دردزا»[۲۷] اطلاق می‌گردند که به وسیله محرک‌های شیمیایی برانگیخته شده تا احساس‌های درد عضلانی را به کانون‌های عصبی ارسال کنند. در این باره «روتوو کافمن»[۲۸] خاطر نشان می­ کنند که لاکتات، آدنوزین و فسفات کانی از عوامل محرک بی‌اثر آوران‌های III و IV هستند اما اسید لاکتیک و فرآورده‌های سایکلو- اکسیژناز (پروستا گلاندین‌ها و ترمبوکسان‌ها) از پتانیسیل بالایی در تحریک‌ گیرنده‌های اعصاب آوران برخوردارند.
پاره‌ای از یافته‌های آزمایشی آشکار می کند که احتمالاً در بیماری مک‌آردل با ساخت پیش‌رونده آمونیاک یا هنگام اجرای ورزش‌های پویا، پاسخ‌های عوامل فشارزا بروز می‌کند و آمونیاک به منزله تحریک کننده آوران‌های گروه‌های سوم و چهارم عمل خواهد کرد. درک این نکته اهمیت دارد که TCA یک مدار بسته متابولیک نیست، زیرا در مسیر سلسله واکنش‌های هوازی، شماری از واسطه‌گرهای شیمیایی به عنوان سوبسترا یا فرآورده، برای انجام واکنش های بیرون از چرخه TCA رفتار می‌کنند. بعلاوه، عوامل واسطه شیمیایی در چرخه کربس در عضله اسکلتی فعّال، ساخته شده یا به مصرف می‌رسد. با این حال درباره اثر حجم یا اندازه چنین واسطه‌گرهایی در تنظیم واکنش‌های TCA، هنوز اطلاعات اندک در دسترس است. با این حال، برخی پژوهشگران یادآوری می‌کنند که در وضعیت ورزش دراز مدت استقامتی، امکان دارد برداشت چنین مواد شیمیایی میانجی یا نارسایی در نگهداشت غلظت‌های بالاتر واسطه‌گرها، به افت روند فعالیت چرخه TCA و سرانجام تامین ناکافی ATP مورد نیاز عضله اسکلتی فعّال منجر شود و این نکته بروشنی مشخص شده که بخشی از فرایند متابولیک درون عضله اسکلتی انسان حین ورزش استقامتی به ساخت خالص آمونیاک اختصاص دارد. آستانه ساخت این متابولیت، در مراحل نخست ورزش آغاز گشته و سپس با تداوم فعالیت استقامتی، میسر پیش‌رونده‌ای را دنبال می‌کند. مطالعات دیگر نشان می‌دهد که برخی واسطه‌گرهای TCA همچون سیترات در شروع فعالیت بدنی افزایش یافته و سپس با تداوم ورزش استقامتی، از غلظت آن کاسته می‌گردد. با این حال، اندازه سیترات در دوره بازیافت تمرین (ریکاوری) چندبرابر سطح پایه است. در این مورد «ساهلین و همکارانش» گزارش کرده‌اند که حتی در یک دوره فعالیت بدنی به مدت پنج دقیقه، غلظت واسطه‌گرهای چرخه کربس نظیر مالات، سیترات، فومارات، و اگزالوستات به ۵ تا ۶ برابر اندازه استراحت افزایش یافته و سپس بتدریج کاهش پیدا کردند. از طرف دیگر، افزایش استیل کارنیتین همانند الگوی تغییر واسطه‌گرهای یاد شده در ادامه ورزش استقامتی نبود. این پژوهشگران مطرح نموده‌اند که با تداوم ورزش‌های هوازی دراز مدت از سطح فعالیت مسیرهای گلیکوژنولیز و گلیکوژنولیز و گلیکولیز کاسته می‌شود. نتیجه آن است که برای انجام واکنش‌های جبرانی، اندازه‌های کمتر پیروات در دسترس قرار می‌گیرد:
آلانین + ۲-اگزوگلوتارات پیروات + گلوتامات
PC
AT
اگزالواستات + Pi + ADP ATP + CO2+ پیروات
PEPCK
ITP + اگزالواستات Co2 + IDP +فسفوانول پیروات
MDH
مالات + NAD Co2 + NADH + پیروات
در این سلسله واکنش‌ها، نشانه‌های نمادین به شرح زیر است:
ترانس آمیناز آلانین = AT، کربوکسیلاز پیروات = PC
کربوکسیلاز فسفوانول پیروات = PEPCLK، دهیدروژناز مالات = MDH
پاره‌ای از شواهد تجربی باواسطه روشن می‌سازد که در مجموعه واکنش‌های فوق، ترانس آمیلاز الانین فعّال است. در عضله اسکلتی ورزیده، ابتدا، وقوع کاهش سریع در گلوتامات و افزایش غلظت آلانین، مبیّن آن است که واکنش ترانس دآمیناز پیروات- گلوتامات در افزایش نخستین واسطه‌گرهای چرخه TCA نقش دارد.
به هر حال درباره سایر واکنش‌های متابولیسم پروتئین حین ورزش، اطلاعات بسیار محدودی در دسترس است. این شواهد اندک نشان می‌دهد که واکنش ترانس آمیناز آلانین در ورزش دراز مدت، در الگوی تغییر واسطه‌گرهای چرخه کربس دخالت می‌کند. در واقع باید گفت جذب گلوتامات و رهایش آلانین عضله اسکلتی در مرحله‌های نخستین یا حتی در سراسر فعالیت ورزش استقامتی تداوم پیدا می‌کند. افزون بر این، رهایش آلانین در عضله فعّال با ۸۰ درصد اکسیژن مصرفی بیشینه، تنها ساخت یک درصد پیروات خالص را نشان می‌دهد. اما بعید به نظر می‌رسد که دگرگونی غلظت پیروات موجود، اثر غالب بر محدود شدن فرایند ترانس آمیناز آلانین داشته باشد.
چنانچه سرچشمه سرعت‌گیری روند ساخت آمونیاک حین ورزش استقامتی، کارکرد آنزیم دهیدروژناز گلوتامات باشد، در این صورت در چنین فرایندی، باید ترکیب ۲- اگزوکلوتارات ساخته شود . همچنین اگر سرچشمه چرخه PNC باشد، بنابراین فومارات کافی تأمین خوهد شد. بعلاوه در صورتی که در این چرخه، اسپارتات در پرتو حضور ترانس آمیناز آسپارتات از BCAA مشتق شده باشد، به بیان دیگر، واکنش زیر روی می‌دهد.

بنابراین BCAA به منزله سرچشمه ترکیب‌های واسطه چرخه TCA خواهد بود. از آنجا که مسیر واکنش دآمیناسیون AMP و در نتیجه انباشت AMP نمی‌تواند سرچشمه اصلی ساخت آمونیاک هنگام ورزش استقامتی باشد، از این رو، فراسوی منشأ نخستین آمونیاک در ورزش‌های دراز مدت، ساخته شدن این ماده متابولیت باید به کارکرد جبرانی وابسته باشد. زیرا روشن است که این رفتار با پیدایش خستگی، ارتباط غیرمستقیم پیدا می‌کند.
آخرین نیمرخ خستگی پیرامونی این است که امکان درد روند رفسفوریلاسیون در حد کافی تداوم نیابد. این نکته واضح است که با اجرای ورزش هوازی، دگرگونی اندک یا ثبات در حجم مخزن نوکلئوتیدی یا IMP رخ می‌دهد. از دیدگاه خستگی‌شناسی، نشانه بارز زیست شیمی در عضله اسکلتی، افزایش برجسته غلظت‌های AMP و IMP است. در این زمان دآمیناز AMP فعّالانه شرکت می‌کند. یافته‌های آزمایشی روشن می‌سازد که فعّال گشتن این آنزیم، احتمالاً به ناتوانی درفرایندهای متابولیسم برای واکنش سریع و کافی رفسفوریلاسیون ATP، بازگشت می‌کند [۱۱]. این پژوهشگران چندین گمان را مطرح می‌سازند به طوری که افت روند گلیکولیز متناسب با کاسته شدن غلظت گلیکوژن، موجب می‌گردد تا اندازه پیروات و واکنش‌های گوناگون جبرانی را، در جهت ساخته شدن پیروات و فسفواونول پیروات، با محدودیت مواجه سازد. نتیجه نهایی این است که با کاهش غلظت واسطه‌گرهای TCA، سرانجام از اندازه رهایش چرخه کربس و نیز سرعت فسفوریلاسیون اکسیداسیون می‌کاهد. پی‌آمد همه این دگرگونی‌ها آن است که در درون سیتوزول، ADP و AMP افزایش یافته و فسفوکراتین کاهش پیدا می‌کند. اگر چه بیان این فرایند منطقی به نظر می‌رسد، اما پژوهش‌های علمی که بیانگر کاهش‌هایی در هزینه اکسیژن میتوکندری یا غلظت NADH باشد، هنوز در دسترس نیست. چنانچه در چرخه TCA، اندازه رهایش تقلیل یابد، انتظار می‌رود که هر دو رویداد فوق روی دهد.
تاکنون چندین نظریه درباره پیدایش خستگی ارائه شده است، اما درستی یا نادرستی آزمایشی آن دشوار خواهد بود. زیرا پژوهشگر باید از اندازه متابولیت‌های آزاد و غلظت‌ یک متابولیت در بخش‌های مختلف فرایندهای شیمیایی، آگاهی لازم را داشته باشد.
درباره الگوی تغییر اسیدهای آمینه و آمونیاک، درک فرایندهای گوناگون خستگی قابل توجه است. اما هنوز هیچ یک از فرضیه‌های موجود، عینیت پیدا نکرده است. از این رو، نمی‌توان به یک نتیجه قطعی و روشن دست یافت. با این حال بخش گسترده‌ای از اطلاعات، وابستگی مستقیمی را بین خستگی پیرامونی یا کانونی در انسان‌های تندرست و فعّال با متابولیسم آمونیاک نشان نمی‌دهد (لمون و همکاران، ۱۹۹۲).
۲-۲-۲-۷- متابولیسم آمونیاک و اسید آمینه در عضله اسکلتی ورزیده
«هولوزی و کویل»[۲۹] در سال ۱۹۸۴، قلمرو متابولیسم آمونیاک و ورزش استقامتی را بازبینی کردند. نخستین پیش‌فرض این بود که در یک عضله ورزیده با گنجایی بزرگتر میتوکندری، آدنوزین دی فسفات به مقدار اندک، افزایش می‌یابد، آنگاه غلظت‌های،MP AMP و NH3 عضله کمتر می‌شود. این سازگاری، سرانجام به مهار نسبی گلیکولیز (تجزیه گلیکوژن و بازسازی لاکتات) منجر می‌شود. اگر چه اینک درباره فرضیه‌های پیشنهاد شده متابولیسم آمونیاک، اطلاعات بیشتری دردست داریم، اما که هنوز برای سنجش رفتار آمونیاک در انسان‌های ورزشکار، به بررسی‌های عمیقتری نیاز داریم. همان‌گونه که پیشتر آموختیم، موقعیت NH3 در زنجیره واکنش‌های زیست- شیمی چنان است که طرح سرنوشت آن را قدری پیچیده‌تر می‌سازد. برای نمونه، «هولوزی و کویل» تنها به رویدادهای آزادسازی PNC تأکید ورزیده‌اند، در حالی که کانون توجه باید بر متابولیسم اسیدهای آمینه متمرکز بوده باشد.

تصور فردی سالم به عنوان نشانه سلامت روانی: شکی نیست سلامت روانی بستگی عمیق به این کیفیت دارد و چنانچه فردی، از خود مفهوم صحیحی نداشته باشد زمینه ساز مشکلات دیگر خواهد بود
نتیجه تصویری درباره سلامت روانی

هویت فردی: ما باید بدانیم چه کسی و چه چیزی هستیم.

رابطه کافی با واقعیت: مثلاً کسی که تاکید بیش از حدی بر گذشته می کند نگرش ضعیفی نسبت به حقیقت دارد. نگرش ضعیف احتمالاً به عدم معاشرت و بیماری عصبی مربوط می شود. در حالیکه برخورد نا کافی با واقعیت ، مشخصاً در بیماری جدی تر از قبیل اسکیزوفرنیک دیده می شود. آنچه که در اینجا اهمیت دارد این حقیقت است که برای سازگاری و سلامت روانی یک رابطه با دنیای عینی مردم، وقایع و اشخاصی که روزانه با آنها سر و کار داریم لازم است ( اسچنسیدرز[۱۱۵]،۱۹۶۵؛ به نقل از احمدی،۱۳۹۰).

پیشینه تحقیقات
مطالعات خارجی
مطالعه روایی و اعتبار تست هری در کشور هندوستان توسط سازنده آزمون دکتر هری انجام شده است. برای ساخت سیاهه استرس هری بر پایه متون چاپی مرتبط و تبادل اطلاعات با کارشناسان در این زمینه قرار بر این شد یک سیاهه برای اندازه گیری استرس با ۵ مقیاس ساخته شود. ۱۵ تا ۲۰ بخش ساخته شد. برای هریک از موارد استرس که در تبادلات نظرها دگرگون شد. بیشترین دقت به کار گرفته شد تا ببینیم هر آیتم مطابق با همان بخشی است که برای آن ساخته شده است و با سایر آیتم ها هم پوشانی ندارد؟
بخش های فهرست شده به صورت گزارش ساخته شدند. هر جمله گزارش رابطه داشت با شرایط به وجود آمدن یا نتیجه گیری در تجربه ذهنی استرس. تماماً ۱۴۰ گزارش ساخته شد و اقدامات احتیاطی زیر در هنگام ساختن آیتم های تست به کار برده شد .

هر آیتم به زبان محلی (مالایالام[۱۱۶]) ساده ساخته شد پس به سادگی قابل فهم بود .

توجه بسیاری می شد تا آیتم ها عاری از عوامل خوشایند اجتماعی باشند( تا موجب سوگیری نشود) .
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی

دقت کافی و بسنده شد ببینیم هر آیتم رابطه تنگاتنگی با استرس دارد .

برای کنترل با نارضایتی تن دادن به موضوع آیتم ها به دو صورت مثبت و منفی ساخته شد .

آیتم های تست به صورت تصادفی انتخاب شده و چیده شدند در یک گروه ۵۰ نفری از معلمین مدرسه اجرا شد. هیچ محدودیتی در موضوع وجود نداشت و از ایشان خواسته شد به دقت هر یک از آیتم ها مطالعه کنند و نظر خود را در میان یکی از ۵ گزینه بیان کنند. ” کاملاً موافق”، ” موافق”، “بدون نظر”، ” مخالف”، کاملاً مخالف”. همچنین از ایشان خواسته شد اگر گزینه مبهم یا متفاوت از نظر ایشان است اشاره کنند.
آیتم های تست مجدداً باز بینی شدند. بر مبنای پاسخ های دریافت شده در گزینش نهایی گزاره هایی که در هر یک از دسته های زیر قرار می گرفتند حذف شدند

گزاره هایی که هر دو پاسخ موافق و مخالف را در بر میگرفت تقریباً اصلاح شد

گزاره هایی که پاسخ ” بدون نظر” زیادی را فراخوانی می کرد

گزاره هایی که گنگ یا سخت در ارزیابی بود

بدین ترتیب در میان ۱۴۰ آیتم در نهایت ۲۸ آیتم حذف شد. ۱۱۲ گزاره باقی مانده به اساتید روان شناسی داده شد تا در مورد روشن بودن و اعتبار صوری هر آیتم قضاوت کنند. در میان راهنمایی و قضاوت آنها ۱۱ گزینه دیگر نیز حذف شدند و باقی ۱۰۱ آیتم برای گزینش نهایی و تجزیه و تحلیل آیتم ها نگهداری شد.
اعتبار
برای اثبات اعتبار پرسشنامه، اثبات همسانی درونی از روش دو نیمه کردن پاسخ های داده شده توسط نمونه شامل ۵۰ دانش آموز کالج ، محاسبه شد. گشتاور حاصلضربی ضریب همسانی درونی توسط فرمول اسپیر من براون ۰٫۷۴ محاسبه شد.
برای آزمایش قوام زمانی پرسشنامه پس از ۴ هفته به همان گروه ارائه شد. ضریب همبستگی پیش آزمون – پس آزمون ۰٫۷۹ بود و همسانی درونی زمانی ۰٫۸۸ بود
روایی
برای اثبات روایی HSI ، روایی درونی سوالات به ۵ استاد روان شناسی ارائه شد که به مقدار کافی قدرت تشخیص و تجربه در منطقه داشتند. آنها تمامی سوالات را خواندند و سطح استرس را به دقت تعیین کردند . برای بهتر انجام شدن کار میزی در اختیار آنها قرار گرفت و از آنها خواسته شد هر سوال را در یکی از موارد ” کاملاً موافق”، ” موافق”، “بدون نظر”، ” مخالف”، کاملاً مخالف” قرار دهند.همچنین خواسته شدکه مشخص کنند کدام جملات خوب نوشته نشدند یا از نظر مفهوم سخت هستند. بر پایه نظرات از بین ۱۰۱ سوال باقی مانده نهایتاً ۶۶ سوال انتخاب شد.
مطالعات داخلی
مشخصات روان سنجی این تست در ایران بررسی نشده است.
در پژوهشی که با عنوان بررسی استرس و رابطه آن با سلامت روان در کارکنان بیمارستان های شهر شیراز که توسط هاشم زاده(۱۳۸۱) صورت گرفت . هدف این پژوهش بررسی استرس و ارتباط با سلامت روانی بود و به این منظور از آزمودنی ها که ۳۷۹ نفر (۱۵۰ نفر اداری، ۲۴۷ نفر درمانی) بودند که بر پایه نمونه گیری تصادفی با توجه به تعداد کل کارکنان هر بیمارستان انتخاب شدند و کمک پرسشنامه سلامت عمومی و پرسشنامه رویدادهای زندگی کارکنان مورد بررسی قرار گرفت تجزیه و تحلیل داده ها با بهره گرفتن از آزمودنی های آماری (ضریب همبستگی و تحلیل و ارزیابی انجام شد) نتایج نشان داد که میزان استرس با سلامت روانی تفاوت معنی داری دیده شد و کارکنان درمانی از سلامت روانی کمتری برخوردارند سلامت روان در کارکنان مرد بیشتر از کارکنان زن بود و میزان استرس شغلی در کارکنان قراردادی بیش از سایر کارکنان در وضعیت های استخدامی دیگر قرار داشتند بود(هاشم زاده ، ۱۳۸۱).
در طی تحقیقاتی که محسن کوثری در بین ۲۴۰ نفر از دانشجویان علوم پزشکی کردستان تحقیق به عمل آورد می توان به این نتیجه رسید که:
در این مطالعه از نظر سلامت عمومی تفاوت معنی داری بین دانشجویان دختر و پسر، مجرد و متأهل، بومی و غیر بومی، رشته های تحصیلی ، سهمیه های قبولی، مدت تحصیل در دانشگاه دانشکده های مختلف و دانشجویان شبانه و روزانه مشاهده شد. همچنین از نظر نمره عوامل استرس زا تفاوت معنی داری بین دانشجویان مجرد و متاهل بومی و غیر بومی ، سهیمه های قبولی و دانشجویان شبانه و روزانه یافت نشد. اما در ارتباط با این متغیر تفاوت بین دانشجویان دختر و پسر (۰۵/.=P) رشته های تحصیلی (۰۱/.=P) ، مدت تحصیل در دانشگاه (۰۵/.=P) و دانشکده های مختلف (۰۰۱/.=P) معنی دار بود. مهمترین عامل استرس زا از نظر دانشجویان «نگرانی از سلامتی اعضای خانواده» نگرانی از آینده شغلی، ذکر شده است همچنین رابطه بین عوامل استرس زا و سلامت عمومی دانشجویان معنی دار بود(۰۵/.=P).
به نظر می رسد دانشجویان به خصوص دانشجویان دختر استرس بیشتری را تجربه می کنند و این مسئله در سلامت عمومی آنان تاثیر نامطلوبی دارد . بنابراین لزوم شناسایی دانشجویان آسیب پذیر و کمک به آنها احساس می شود.
در پژوهشی که با عنوان استرس و رابطه با سلامت روان (علی حیدریان، ۱۳۸۵) صورت گرفت به نتایج زیر دست یافت:
در این مطالعه مقطعی ۱۸۰ نفر از دانشجویان مقاطع مختلف دانشگاه علوم پزشکی همدان به روش تصادفی طبقه ای انتخاب شدند. اطلاعات لازم با بهره گرفتن از پرسشنامه عوامل استرس زا و Scl90 در قالب یک مصاحبه فردی با آزمودنی جمع آوری و در نرم افزار spss با بهره گرفتن از آمار توصیفی و تحلیل تجزیه و تحلیل شد.
در این پژوهش اکثر دانشجویان (۱/۷۷%) فاقد اختلال روانی بودند . ۴/۲۹/. اختلال روانی خفیف و ۴/۴% اختلال روانی متوسط داشتند . میانگین نمره سلامت روان ۹۹/۷۲ و انحراف معیار ۰۲/۴۶ به دست آمد. بین نمره سلامت روان و وضعیت تأهل ارتباط معنی داری وجود داشت. و وضعیت روانی افراد متاهل بهتر بود. از عوامل استرس زای تجربه شده بین نگرانی در مورد سلامت خانواده، تغییر در فعالیت مذهبی، نگرانی در مورد آینده شغلی ، ورود به محیط بیمارستان ، شرکت در امتحان مهم، اختلاف با دوستان ، مشکلات جنسی و همچنین تعداد استرسورهای تجربه شده با سلامت روانی ارتباط معنا دار مشاهده شد.(۰۵/.p<).
فصل سوم
روش شناسی پژوهش
روش پژوهش
این پژوهش از نظر هدف و کاربرد از نوع بنیادی می باشد ولی اطلاعات آن می توانددر آینده برای پژوهش های کاربردی مفید باشد. همچنین روش پژوهش از نوع همبستگی می باشد که یکی از انواع روش های تحقیق توصیفی(غیر آزمایشی ) می باشد.
جامعه آماری
بررسی حاضر مطالعه مقطعی (توصیفی و تحلیل) است. جامعه مورد مطالعه را مردم شهر تهران تشکیل می دهند.
نمونه و روش نمونه گیری
با توجه به جمعیت بالای جامعه مورد مطالعه تعداد ۴۰۰ نفر از مردم شهر تهران انتخاب شدند. بدین صورت که ابتدا مناطقی به صورت تصادفی توسط قرعه کشی انتخاب شدن و سپس در هر منطقه خیابانی به صورت قرعه انتخاب شد و با حضور در خیابان به صورت نمونه گیری در دسترس از افراد در خواست شد با دقت و صداقت به سوالات پاسخ دهند بدین صورت ۳۴۰ نفر از آزمودنی ها فقط با (سیاهه استرس هری) مورد آزمون قرار گرفتند، همچنین ۶۰ نفر از آزمودنی ها نیز انتخاب شدند که به وسیله هر دو تست (سیاهه استرس هری و آزمون سلامت روان GHQ- 28) مورد ارزیابی قرار گرفتند
ابزار جمع آوری داده ها
سیاهه استرس هری
این پرسشنامه در سال ۲۰۰۵ میلادی توسط دکتر اس. چانداران هری ساخته شده وبا ۶۶ سوال که به صورت جملات خود گزارش دهی می باشد، استرس را مورد سنجش قرار می دهد..

شکل ۳-۴٫ میانگین تغییرات مقادیر پرولین در چین­ اول، دوم و سوم. داده ­ها میانگین سه تکرار ± خطای معیار (SE) می­باشند. حروف متفاوت نشان دهنده وجود اختلاف معنی­دار میان تیمارها بر اساس مقایسه میانگین­ها با آزمون دانکن و حروف مشترک بیانگر عدم وجود اختلاف معنی­دار در سطح احتمال P<0.5 می­باشد.
۳-۲ اندازه ­گیری مقادیر پروتئین
۳-۲-۱ نتایج حاصل از سنجش پروتئین در چین اول
نتایج حاصل از آنالیز داده ­ها در چین اول کاهش مقدار پروتئین را در شاهد بعد از ۴۸ ساعت تنش نسبت به شاهد قبل از تنش نشان داد. در هیچ­کدام از غلظت­های نانو کلات پتاسیم در چین اول تغییر معنی­داری در مقدار پروتئین نسبت به شاهد بعد از ۴۸ ساعت تنش خشکی دیده نشد.
شکل ۳-۵٫ تغییرات مقادیر پروتئین در چین اول. داده ­ها میانگین سه تکرار ± خطای معیار (SE) می­باشند. حروف متفاوت نشان دهنده وجود اختلاف معنی­دار میان تیمارها بر اساس مقایسه میانگین­ها با آزمون دانکن و حروف مشترک بیانگر عدم وجود اختلاف معنی­دار در سطح احتمال P<0.5 می­باشد.
۳-۲-۲ نتایج حاصل از سنجش پروتئین در چین دوم
در چین دوم افزایش معنی­داری در مقادیر پروتئین در غلظت­های ۱، ۲ و ۳ نانو کلات پتاسیم نسبت به شاهد بعد از ۴۸ ساعت تنش خشکی مشاهده شد. در حالی­که در غلظت صفر (شاهد هوگلند) تفاوتی در مقدار پروتئین نسبت به شرایط تنش وجود نداشت.
شکل ۳-۶٫ تغییرات مقادیر پروتئین در چین دوم. داده ­ها میانگین سه تکرار ± خطای معیار (SE) می­باشند. حروف متفاوت نشان دهنده وجود اختلاف معنی­دار میان تیمارها بر اساس مقایسه میانگین­ها با آزمون دانکن و حروف مشترک بیانگر عدم وجود اختلاف معنی­دار در سطح احتمال P<0.5 می­باشد.
۳-۲-۳ نتایج حاصل از سنجش پروتئین در چین سوم
در چین سوم در غلظت صفر (شاهد هوگلند) تفاوت معنی­داری در مقادیر پروتئین نسبت به شاهد بعد از ۴۸ ساعت تنش دیده نشد اما همان­طور که در شکل ۳-۷ مشاهده می­کنید در غلظت­های ۱، ۲ و ۳ افزایش مقادیر پروتئین معنی­دار بود.
شکل ۳-۷٫ تغییرات مقادیر پروتئین در چین سوم. داده ­ها میانگین سه تکرار ± خطای معیار (SE) می­باشند. حروف متفاوت نشان دهنده وجود اختلاف معنی­دار میان تیمارها بر اساس مقایسه میانگین­ها با آزمون دانکن و حروف مشترک بیانگر عدم وجود اختلاف معنی­دار در سطح احتمال P<0.5 می­باشد.
بر اساس نمودار میانگین داده ­ها (شکل۳-۸) بیشترین مقادیر پروتئین نسبت به شاهد بعد از ۴۸ ساعت تنش، در غلظت­های ۱، ۲ و ۳ با میانگین mg/g.fw 5/56 در چین سوم و کمترین مقادیر پروتئین مربوط به تمام غلظت­های چین اول، دوم و تیمار ۱ چین سوم با میانگین mg/g.fw 27/35 گزارش شد.
شکل ۳-۸٫ میانگین تغییرات مقادیر پروتئین در چین­ اول، دوم و سوم. داده ­ها میانگین سه تکرار ± خطای معیار (SE) می­باشند. حروف متفاوت نشان دهنده وجود اختلاف معنی­دار میان تیمارها بر اساس مقایسه میانگین­ها با آزمون دانکن و حروف مشترک بیانگر عدم وجود اختلاف معنی­دار در سطح احتمال P<0.5 می­باشد.
۳-۳ رنگیزه­های فتوسنتزی
۳-۳-۱ کلروفیل a
۳-۳-۱-۱ نتایج حاصل از سنجش کلروفیل a در چین اول
نتایج حاصل از تغییر مقادیر کلروفیل a در چین اول نشان داد که بعد از اعمال تنش مقدار کلروفیل a نسبت به قبل از تنش کاهش معنی­داری داشته است. در غلظت صفر (شاهد هوگلند) تفاوت معنی­داری در مقدار کلروفیل a نسبت به شرایط تنش وجود نداشت اما در غلظت­های ۱، ۲ و ۳ کاهش مقدار کلروفیل a نسبت به شرایط تنش مشاهده شد.
شکل ۳-۹٫ تغییرات مقادیر کلروفیل a در چین اول. داده ­ها میانگین سه تکرار ± خطای معیار (SE) می­باشند. حروف متفاوت نشان دهنده وجود اختلاف معنی­دار میان تیمارها بر اساس مقایسه میانگین­ها با آزمون دانکن و حروف مشترک بیانگر عدم وجود اختلاف معنی­دار در سطح احتمال P<0.5 می­باشد.
۳-۳-۱-۲ نتایج حاصل از سنجش کلروفیل a در چین دوم
در چین دوم همان­طور که در شکل ۳-۱۰ مشاهده می­کنید، در هیچ­یک از غلظت­های نانو کلات پتاسیم نسبت به شاهد بعد از ۴۸ ساعت تنش تفاوت معنی­داری مشاهده نشد.
شکل ۳-۱۰٫ تغییرات مقادیر کلروفیل a در چین دوم. داده ­ها میانگین سه تکرار ± خطای معیار (SE) می­باشند. حروف متفاوت نشان دهنده وجود اختلاف معنی­دار میان تیمارها بر اساس مقایسه میانگین­ها با آزمون دانکن و حروف مشترک بیانگر عدم وجود اختلاف معنی­دار در سطح احتمال P<0.5 می­باشد.
۳-۳-۱-۳ نتایج حاصل از سنجش کلروفیل a در چین سوم
نتایج حاصل از سنجش مقدار کلروفیل a در چین سوم تغییر معنی­داری در هیچ­کدام از غلظت­ها نسبت به شاهد بعد از تنش نشان نداد.
شکل۳-۱۱٫ تغییرات مقادیر کلروفیل a در چین سوم. داده ­ها میانگین سه تکرار ± خطای معیار (SE) می­باشند. حروف متفاوت نشان دهنده وجود اختلاف معنی­دار میان تیمارها بر اساس مقایسه میانگین­ها با آزمون دانکن و حروف مشترک بیانگر عدم وجود اختلاف معنی­دار در سطح احتمال P<0.5 می­باشد.
طبق نتایج به­دست آمده از نمودار میانگین داده ­ها (شکل ۳-۱۲)، در چین اول و دوم کاهش مقادیر کلروفیل a دیده شد و در چین سوم تغییری در مقادیر کلروفیل a در هیچ کدام از غلظت­ها نسبت به شاهد بعد از ۴۸ ساعت تنش خشکی مشاهده نشد.
شکل ۳-۱۲٫ میانگین تغییرات مقادیر کلروفیل a در چین اول، دوم و سوم. داده ­ها میانگین سه تکرار ± خطای معیار (SE) می­باشند. حروف متفاوت نشان دهنده وجود اختلاف معنی­دار میان تیمارها بر اساس مقایسه میانگین­ها با آزمون دانکن و حروف مشترک بیانگر عدم وجود اختلاف معنی­دار در سطح احتمال P<0.5 می­باشد.
۳-۳-۲ کلروفیل b
۳-۳-۲-۱ نتایج حاصل از سنجش کلروفیل b در چین اول
نتایج به­دست آمده از تغییر مقادیر کلروفیل b در چین اول نشان داد که در شاهد بعد از ۴۸ ساعت تنش نسبت به شاهد قبل از تنش کاهش مقادیر کلروفیل b مشاهده شد و در غلظت­های صفر (شاهد هوگلند)، ۱ و ۲ نانو کلات پتاسیم در چین اول تغییرات مقادیر کلروفیل b نسبت به شاهد بعد از تنش خشکی معنی­دار نبود اما در غلظت ۳ افزایش معنی­دار مقدار کلروفیل مشاهده شد.
شکل ۳-۱۳٫ تغییرات مقادیر کلروفیل b در چین اول. داده ­ها میانگین سه تکرار ± خطای معیار (SE) می­باشند. حروف متفاوت نشان دهنده وجود اختلاف معنی­دار میان تیمارها بر اساس مقایسه میانگین­ها با آزمون دانکن و حروف مشترک بیانگر عدم وجود اختلاف معنی­دار در سطح احتمال P<0.5 می­باشد.
۳-۳-۲-۲ نتایج حاصل از سنجش کلروفیل b در چین دوم
در چین دوم در شاهد بعد از ۴۸ ساعت تنش خشکی نسبت به شاهد قبل تنش کاهش کلروفیل b معنی­دار بود. در غلظت­های صفر (شاهد هوگلند) و ۱ نسبت به شاهد بعد از ۴۸ ساعت تنش تغییر معنی­داری دیده نشد. اما در غلظت­های ۲ و ۳ نسبت به شاهد تنش دیده افزایش مقادیر کلروفیل b معنی­دار بود.
شکل ۳-۱۴٫ تغییرات مقادیر کلروفیل b در چین دوم. داده ­ها میانگین سه تکرار ± خطای معیار (SE) می­باشند. حروف متفاوت نشان دهنده وجود اختلاف معنی­دار میان تیمارها بر اساس مقایسه میانگین­ها با آزمون دانکن و حروف مشترک بیانگر عدم وجود اختلاف معنی­دار در سطح احتمال P<0.5 می­باشد.
۳-۳-۲-۳ نتایج حاصل از سنجش کلروفیل b در چین سوم
در چین سوم در شاهد بعد از ۴۸ ساعت تنش، کاهش مقادیر کلروفیل b نسبت به شاهد قبل تنش مشاهده شد. در تمام غلظت­های مورد آزمایش افزایش مقادیر کلروفیل b نسبت به شاهد بعد از ۴۸ ساعت تنش معنی­دار بود که این افزایش در غلظت ۳ نسبت به سایر غلظت­ها نیز بیشتر دیده شد.
شکل ۳-۱۵٫ تغییرات مقادیر کلروفیل b در چین سوم. داده ­ها میانگین سه تکرار ± خطای معیار (SE) می­باشند. حروف متفاوت نشان دهنده وجود اختلاف معنی­دار میان تیمارها بر اساس مقایسه میانگین­ها با آزمون دانکن و حروف مشترک بیانگر عدم وجود اختلاف معنی­دار در سطح احتمال P<0.5 می­باشد.
بررسی نمودار میانگین داده ­ها در شکل ۳-۱۶ نشان می­دهد که در چین سوم با افزایش مدت زمان تیماردهی و افزایش غلظت نانو کلات پتاسیم مقدار کلروفیل b نسبت به شاهد بعد از تنش خشکی افزایش می­یابد.
شکل ۳-۱۶٫ میانگین تغییرات مقادیر کلروفیل b در چین اول، دوم و سوم. داده ­ها میانگین سه تکرار ± خطای معیار (SE) می­باشند. حروف متفاوت نشان دهنده وجود اختلاف معنی­دار میان تیمارها بر اساس مقایسه میانگین­ها با آزمون دانکن و حروف مشترک بیانگر عدم وجود اختلاف معنی­دار در سطح احتمال P<0.5 می­باشد.
۳-۳-۳ کلروفیل کل
۳-۳-۳-۱ نتایج حاصل از سنجش کلروفیل کل در چین اول
نتایج به­دست آمده از تغییرات کلروفیل کل در چین اول نشان داد که تغییر مقادیر کلروفیل کل در شاهد بعد از ۴۸ ساعت تنش نسبت به شاهد قبل از تنش دارای کاهش معنی­داری بوده است. در هیچ­یک از غلظت­های مورد آزمایش تغییر معنی­داری در مقدار کلروفیل کل نسبت به شاهد بعد از ۴۸ ساعت تنش دیده نشد.
شکل ۳-۱۷٫ تغییرات مقادیر کلروفیل کل در چین اول. داده ­ها میانگین سه تکرار ± خطای معیار (SE) می­باشند. حروف متفاوت نشان دهنده وجود اختلاف معنی­دار میان تیمارها بر اساس مقایسه میانگین­ها با آزمون دانکن و حروف مشترک بیانگر عدم وجود اختلاف معنی­دار در سطح احتمال P<0.5 می­باشد.
۳-۳-۳-۲ نتایج حاصل از سنجش کلروفیل کل در چین دوم
در چین دوم تغییر مقادیر کلروفیل کل نسبت به شاهد بعد از ۴۸ ساعت تنش در هیچ­یک از غلظت­های مورد آزمایش مشاهده نشد.
شکل۳-۱۸٫ تغییرات مقادیر کلروفیل کل در چین دوم. داده ­ها میانگین سه تکرار ± خطای معیار (SE) می­باشند. حروف متفاوت نشان دهنده وجود اختلاف معنی­دار میان تیمارها بر اساس مقایسه میانگین­ها با آزمون دانکن و حروف مشترک بیانگر عدم وجود اختلاف معنی­دار در سطح احتمال P<0.5 می­باشد.
۳-۳-۳-۳ نتایج حاصل از سنجش کلروفیل کل در چین سوم
در چین سوم غلظت صفر (شاهد هوگلند) تفاوت معنی­داری را در مقدار کلروفیل کل نسبت به شاهد بعد از تنش خشکی نشان نداد. اما در سایر غلظت­های ۱، ۲ و ۳ در چین سوم افزایش مقدار کلروفیل کل نسبت به شاهد بعد از ۴۸ ساعت تنش خشکی دیده شد.
شکل۳-۱۹٫ تغییرات مقادیر کلروفیل کل در چین سوم. داده ­ها میانگین سه تکرار ± خطای معیار (SE) می­باشند. حروف متفاوت نشان دهنده وجود اختلاف معنی­دار میان تیمارها بر اساس مقایسه میانگین­ها با آزمون دانکن و حروف مشترک بیانگر عدم وجود اختلاف معنی­دار در سطح احتمال P<0.5 می­باشد.
بررسی نمودار میانگین داده ­ها (شکل ۳-۲۰) نشان داد که با افزایش زمان تیماردهی و افزایش غلظت نانو کلات پتاسیم مقدار کلروفیل کل نسبت به شاهد تحت تنش ۴۸ ساعت افزایش می­یابد.
شکل ۳-۲۰٫ میانگین تغییرات مقادیر کلروفیل کل در چین اول، دوم و سوم. داده ­ها میانگین سه تکرار ± خطای معیار (SE) می­باشند. حروف متفاوت نشان دهنده وجود اختلاف معنی­دار میان تیمارها بر اساس مقایسه میانگین­ها با آزمون دانکن و حروف مشترک بیانگر عدم وجود اختلاف معنی­دار در سطح احتمال P<0.5 می­باشد.
۳-۳-۴ کاروتنوئید
۳-۳-۴-۱ نتایج حاصل از سنجش کاروتنوئید در چین اول
بررسی داده ­های مقدار کاروتنوئید در چین اول کاهش معنی­دار کاروتنوئید را در شاهد بعد از ۴۸ ساعت تنش نسبت به شاهد قبل از تنش نشان داد. در غلظت­های صفر (شاهد هوگلند)، ۱ و ۲ نانو کلات پتاسیم تغییر معنی­داری در مقدار کاروتنوئید دیده نشد، اما در غلظت ۳ مقدار آن نسبت به مقدار کاروتنوئیدها در شاهد تحت تنش افزایش یافت.
شکل ۳-۲۱٫ تغییرات مقادیر کاروتنوئید در چین اول. داده ­ها میانگین سه تکرار ± خطای معیار (SE) می­باشند. حروف متفاوت نشان دهنده وجود اختلاف معنی­دار میان تیمارها بر اساس مقایسه میانگین­ها با آزمون دانکن و حروف مشترک بیانگر عدم وجود اختلاف معنی­دار در سطح احتمال P<0.5 می­باشد.
۳-۳-۴-۲ نتایج حاصل از سنجش کاروتنوئید در چین دوم
در چین دوم نیز در غلظت­ شاهد (هوگلند)، ۱ و ۳ تفاوت معنی­داری در مقدار کاروتنوئید نسبت به شاهد بعد از ۴۸ ساعت تنش دیده نشد. اما در غلظت­ ۲ دارای هم­پوشانی با غلظت شاهد (هوگلند)، ۱ و ۳ بوده، لذا افزایش کلروفیل کل نسبت به نمونه­های تنش دیده چندان محسوس نیست.
شکل۳-۲۲٫ تغییرات مقادیر کاروتنوئید در چین دوم. داده ­ها میانگین سه تکرار ± خطای معیار (SE) می­باشند. حروف متفاوت نشان دهنده وجود اختلاف معنی­دار میان تیمارها بر اساس مقایسه میانگین­ها با آزمون دانکن و حروف مشترک بیانگر عدم وجود اختلاف معنی­دار در سطح احتمال P<0.5 می­باشد.
۳-۳-۴-۳ نتایج حاصل از سنجش کاروتنوئید در چین سوم
در چین سوم در تمام غلظت­های مورد آزمایش افزایش مقدار کاروتنوئید نسبت به شاهد بعد از تنش خشکی مشاهده شد.
شکل۳-۲۳٫ تغییرات مقادیر کاروتنوئید در چین سوم. داده ­ها میانگین سه تکرار ± خطای معیار (SE) می­باشند. حروف متفاوت نشان دهنده وجود اختلاف معنی­دار میان تیمارها بر اساس مقایسه میانگین­ها با آزمون دانکن و حروف مشترک بیانگر عدم وجود اختلاف معنی­دار در سطح احتمال P<0.5 می­باشد.
بر اساس نمودار میانگین داده ­ها بیشترین مقدار کاروتنوئید مربوط به چین سوم و کمترین مقدار آن مربوط به تمام غلظت­های نانو کلات پتاسیم در چین اول و غلظت­های صفر (شاهد هوگلند) و ۱ در چین دوم می­باشد.
شکل ۳-۲۴٫ میانگین تغییرات مقادیر کاروتنوئید در چین اول، دوم و سوم. داده ­ها میانگین سه تکرار ± خطای معیار (SE) می­باشند. حروف متفاوت نشان دهنده وجود اختلاف معنی­دار میان تیمارها بر اساس مقایسه میانگین­ها با آزمون دانکن و حروف مشترک بیانگر عدم وجود اختلاف معنی­دار در سطح احتمال P<0.5 می­باشد.
۳-۴ اندازه ­گیری پراکسیداسیون لیپیدی
تغییرات میزان مالون دی آلدهید در برگ­های توتون که تحت تیمارهای مختلف قرار گرفته بودند، بررسی شد و نتایج در شکل­های (۳-۲۵) تا (۳-۲۸) نشان داده شده است.
۳-۴-۱ نتایج حاصل از سنجش پراکسیداسیون لیپیدی در چین اول
بررسی داده ­های حاصل از تغییر محتوای مالون دی آلدهید در چین اول تفاوت معنی­داری را در غلظت­های نانو کلات پتاسیم پس از اعمال تنش نسبت به شاهد بعد از تنش نشان نداد، اما همانطور که در شکل ۳-۲۵ مشاهده می­ شود، بعد از ۴۸ ساعت تنش خشکی، ، افزایش قابل توجه مالون دی آلدهید در شاهدهای بعد از تنش و سایر نمونه­های تیمار شده با نانو کلات پتاسیم نسبت به شاهد قبل از تنش دیده می­ شود.

الف ـ حمایت از کودکان درمخاصمات ازدیدگاه قرآن ومعصومین(ع)
خداوند درآیه۱۹۰سوره«بقره» میفرماید: «وقاتلوا فی سبیل الله الذین یقاتلونکم ولاتعتدواانالله لایحب المعتدین.» با کسانی که با شما آغاز جنگ میکنند، نبرد کنید و ازحد بیرون نروید که خداوند تجاوزگران را دوست ندارد.
از تفسیری که مفسران درباره آیه فوق نموده اند می وان این پیامها را دریافت کرد:
الف) کسانی که با شما سرجنگ ندارند با آنان آغاز جنگ نکنید.
ب) از حدود مقرر درجنگ وجهاد خارج نشوید. (رعایت حقوق جنگ)
ج) زنان، کودکان و سالخوردگان را درجنگ هدف قرار ندهید.
ازتفسیر مفسران بخوبی میتوان به صراحت به مفهوم تفکیک نظامیان وغیرنظامیان درجنگها پی برد. مفهوم حقوقی اینآیه درحوزه جنگ به صراحت از سوی دولتهای اسلامی درسالهای آغازین قرن هشتم میلادی اعلام شده است. درروایت استکه از «عمربن عبدالعزیز» والی اموی پرسیدهاند: «مقصود از اینآیه چیست ؟»
وی پاسخ میدهد: مقصود آن است که درجنگ تعرض به کودکان، زنان وکسانی که با مسلمانان نمیجنگند، ممنوع شده است.
نهی ازکشتن غیرنظامیان درجنگها همیشه موردحمایت اسلام بوده است. بطوری که پیامبراسلام (ص) هرگاه گروهی را برای مراقبتهای نظامی (سریه ) میفرستادند به آنها میفرمودند: «پیران فرتوت، زنان و کودکان را نکشید ودرختان را جز درصورت ناچاری از بین مبرید.» همه بزرگان دینی درجایز نبودن کشتن زنان وکودکان درجنگ متفقند. بخصوص زمانی که آنها درجنگ شرکت ندارند ودرچنین حالتی نباید آنان را مورد حمله و هدف قرارگیرند وحتی در روایات آمده است که از کشتن کودکان و زنان اگرچه درجنگ هم شرکت نمودهاند پرهیزشود مگر درصورت ناچاری.
به اجماع فقهای اسلام، زنان وکودکان از تعرض مصوناند و مستند فتوای فقیهان، سنت قولی وعملی پیامبر(ص) وجانشینان پسازآن حضرت است. همچنین به نظر بسیاری از مفسران، کشتن کودکان از مصادیق اعتداء وخروج از حد است که درآیه فوق الذکر (آیه۱۹۰سوره بقره ) از آن نهی شده است. اگر زنان و کودکان سپر قرارگیرند حکم اولی برحرمت هدف قراردادن آنان است ولی درصورت ضرورت وناچاری یعنی درصورت وجود درگیری شدید که بیم آن میرود که دشمن پیروز شود، درآن صورت تیراندازی به طرف آنان جایزخواهد بود ولی نباید کسی قصد ونیت کشتن آنان را بنماید. چنانچه ضرورتی نباشد یعنی درگیری شدید نباشد و یا رزمندگان دشمن درسنگرها و مکانهای امن استقرار داشته ودر درگیری حضور نداشته باشند دراین صورت نمیتوان سپر انسانی را هدف قرارداد، زیرا اولاًٌ کشتن زنان و کودکان درجنگ ممنوع بوده و ثانیاً کشتن آنها تأثیرگذار درجنگ نیست .
آنچه ازآیات وروایات برمیآید ودر کتب فقها نیز آمده است، عدم جواز قتل کودکان، زنان و … است. در روایات آمده است هنگامیکه حضرت محمد(ص) متوجه شدند عدهای از مسلمانان به تأسی از دشمن، تعدادی از کودکان را به قتل رساندهاند به خشم آمده و فرمودند: « چرا عدهای امروزآن قدر ستیزهجو هستند که به قتل صغار(کودکان) دست میزنند.»
ب ـ احکام فقهی منع، شرکت وکشتن کودکان وغیرنظامیان جنگ
۱ ـ احکام فقهی منع شرکت اطفال(کودکان) درجنگ
یکی از اصول وقواعدی که درکنوانسیونها و پروتکلهای الحاقی درارتباط با رعایت حقوق بشردوستانه توسط اغلب کشور برآن تأکید واصرار فراوان شده این است که شرکت اطفال درجنگها و درگیریهای مسلحانه ممنوع میباشد. این اصل(منع شرکت اطفال درجنگ) درفرهنگ اسلامی وفقه اسلام فراتر ازآن چه به تصویب گروه های طرفدار حقوق بشر وجمعیتها وکشورهای حامیآن رسیده، آمده است. دراین خصوص روایات متعددی از امامیهآمده است که شرکت اطفال و کودکان درجنگها را ممنوع کردهاند. از جمله اینکه از پیامبراسلام (ص) نقل شده است که ایشان جنگ و جهاد را برای کودکان جایز ندانسته و میفرمایند: «لیسعلی العبید جهاد مااستغنی عنهم ولا علی النساء جهاد ولا علی من لم یبلغ الحلم.» بر بردگان جهاد واجب نیست تا هنگامیکه از آنها بینیازی حاصل شود(آزاد شوند) ونیز بر زنان و کودکان جهاد واجب نیست تا زمانی که به حد حلم(تکلیف) نرسند. همچنین دراین خصوص روایات دیگری نیز آمده ازجمله اینکه: «عن ابیعمر قال عرضت علی رسول الله(ص) فیجیش وانا ابناربع عشره فلم یقبلنی ثم عرضت علیه من قابل فی جیش وانا ابنخمس عشره فقبلنی.» این روایات حکایت ازآن دارد که دراسلام برای شرکت افراد درجنگ قواعد و مقررات خاصی حاکم بوده است و افراد زمانی می توانستند درجنگ شرکت نمایند که به سن تکلیف (۱۵سال) برسند ودرغیر این صورت از شرکت آنان درجنگ ممانعت به عمل میآمده است. شرکت افراد نابالغ درجنگ مورد نهی شارع اسلام قرارگرفته است. همچنان که ملاحظه می گردد این موارد در کنوانسیونهای ژنو نیز مورد تأکید قرار گرفته است و این نشان دهنده این است که اسلام منع و نهیاز شرکت کودکان را از ابتدا یعنی بیش از هزار و چهارصد سال پیش مدنظر و توجه قرار داده است.
۲ ـ احکام فقهی منع کشتار کودکان درجنگ
ازجمله اصول و قواعدی که رکن اساسی و پایه ی کنوانسیونها و پروتکلهایالحاقی بشردوستانهی بین المللی را تشکیل میدهد، عبارت است از منع کشتار اطفال، زنان … و افراد غیرنظامی. تصویب این اصول که مایه افتخار و مباهات بشر قرن بیست ویکم است، هرچند مهمترین اثر را در بازدارندگی داشته، اما به ندرت توسط طرفهای درگیر رعایت شده است.(برای مثال میتوان به حمله ابرقدرتها به افغانستان و عراق اشاره نمودکه هزاران نفر ازجمله کودکان بیگناه کشته یا مجروح شدهاند وحتی آمار آن روز به روز روبه افزایش است وهمچنینحملات رژیم غاصب صهیونیستی بابمبهای لیزری هدایت شونده وبمبارانهای پیدرپی فلسطینیان که امریکا و همپیمانانش دراختیار این رژیم قرار میدهند ازجمله کشته شدن ۵۰ نفراز مردم منطقه «قانا» که اکثر کشتهشدگان را کودکان و زنان تشکیل می دادند.)در هر صورت این اصول در عصر جاهلیت وتوحش عرب که ادعای تمدن وجانبداری از حقوق بشر دوستانه را دارد از سوی پیشوایان دین مقدس اسلام مورد تأکید قرارگرفته و با بیانات گوناگون این مطلب ابراز شده است.
به برخی از آموزه های حقوق بشردوستانه اسلام که به شدت کشتن کودکان را نهی کرده است در زیر اشاره میکنیم. درمنابع امامیه آمده است که امام صادق میفرمایند: « رسول خدا هرگاه میخواست گروهی را برای جنگ اعزام نمایند آنها را میطلبید و کنار خویش مینشاند و به آنها سفارش میکرد که با نام خدا و به کمک خدا و به قصد تحصیل رضای خدا و بر اساس روش رسول خدا (ص) حرکت کنید وهیچ کودکی را نکشید.»۱دربرخی ازمنابع اهل سنت نیز آمده که رسول خدا(ص) کشتن کودکان درجنگ را منع میفرمودند. سنن ابی داوود عن انس ابن مالک: « انّ رسول الله (ص) قال: انطلقوا باسمالله وبالله وعلی مله رسول الله ولاتقتلوا طفلاً» رسول خدا (ص) فرموده است:
«با نام خدا و به کمک خدا و بر اساس روش رسول خدا (ص) حرکت کنید وهیچ طفلی را نکشید.»
۳ ـ احکام فقهی بازدارندهازکشتن اطفال(کودکان) تبعه دشمن درجنگ
همانطور که گفته شد کودکان و نوجوانان معمولاً درجنگها ومخاصمات آسیبپذیرتر از سایر اقشار میباشند وبیشترصدمات جسمی وروحی متوجه آنان است. اینموضوع هنگامیکه جنگها به شهرها ومحلهها سرایت میکند بیشتر نمایان میشود. ازدیدگاه اسلام این کودکان هرچند وابسته به دشمن واز اتباع آنها باشند ولی دارای مصونیت هستند. دراین مورد از پیامبر اکرم(ص)واهل بیت(ع) دستورصریح وروشنی مبنی بر نهی از کشتن اطفال دشمن رسیده است. «لانَّ رسول الله (ص)نهی عن قتل النساء والوالدان فی دارالحرب الاان یقاتلن» همانا رسول خدا (ص) از قتل زنان و کودکان دردارالحرب منع نموده است، مگر اینکه این افراد مشغول جنگیدن باشند. با توجه به آنچه گذشت کودکان درجنگ از مصونیت برخوردارند مگر اینکه آنها درپیشبرد جنگ تأثیرگذار باشند و همانند اتباع دشمن مشغول کارزار نظامی باشند.
در رابطه با مصونیت کودکان اتباع دشمن درجنگ به یک رفتار پیامبر(ص) اشاره میکنیم : بعداز یکی از جنگها به حضرت محمد(ص)گزارش دادند که دختری را از میان صفها کشتهاند. پیامبر به شدت ناراحت شدند. اصحاب عرض کردند: یا رسول الله! چراناراحت شدید، او دختر یکی ازمشرکان وکفار بود. پیامبرخدا از شنیدن این سخن بسیارخشمگین شدند و فرمودند: این حرف چه معنی دارد؟ اینها از شما بهترند، زیرا هنوز برفطرت پاک خود هستند؛ مگر شما فرزندان مشرکان نبودید؟ هرگز کودکان را نکشید، هرگز، هرگز.۲
صاحب کتاب «جواهر الکلام» چنین میگوید:« ولایجوز قتل المجانین ولاالصبیان ولاالنساء منهم ولو عاونهم الامع الاضطرار، بلاخلاف احده فی شئیء من ذلک، بل فی المنتهی الاجماع علیه فیالنساء والصبیان.» جایز نیست دیوانگان، کودکان وزنان اتباع دشمن کشته شوند، گرچه این عده اتباع دشمن را یاری رسانند، مگر درهنگام اضطرار. در این مسئله(منع کشتن کودکان و زنان اتباع دشمن) از هیچ کدام از فقها نظر مخالفی دریافت نکردهام بلکه علامه حلیدرکتاب «المنتهی» درمورد عدم جواز قتل زنان وکودکان اتباع دشمن حتی اگر درجنگ ومخاصمات نظامی هم شرکت داشته باشند، ادعای اجماع کرده است.
صاحبکتاب «جامعالمقاصد»، کلامی شبیه علامه حلیدارد وحتیوی مصونیترا درمحدودهی گستردهتری موردتوجه قرارداده است. ازنظرایشان دیوانگان، کودکان و …راحتی اگر درجنگ شرکت داشته باشند نمیتوان آنان را به قتل رساند. ایشان میگوید: « جایز نیست دیوانگان، کودکان وزنان اتباع دشمن را به قتل رساند،اگر چه این عده دشمن را یاری میرسانند. همچنین پیرمرد فرتوت (ناتوان) و خنثای مشکل حتی اگر در پیشبرد جنگ مشارکت داشته باشند، کشته نمیشوند.»
بند دوم : حمایت خاص ازکودکان درمخاصمات مسلحانه
دراسلام روایات متعددی وجود دارد که حمایتهای خاصی از کودکان درجنگ شده است. ازجمله حمایتهای خاص میتوان بهممنوعیت تعرض به کودکان درجنگ، ممنوعیت سربازگیری ومشارکت مستقیم کودکان درجنگ وبازگشت کودکان به خانواده اشاره نمود.
الف: ممنوعیت تعرض بهکودکان درجنگ
روایات متعددی از طریق علما و فقهای اهل سنت واهل تشیع درممنوعیت تعرض به کودکان درجنگ آمده است. روایتکنندگان بهصراحت نقل میکنند که پیامبر عظیمالشأن اسلام از کشتنکودکان نهی فرمودهاند ، آنجا که میفرمایند: «ولا تقتلوا امراه ولاولیدا.» آن حضرت هرگاه گروهیرا برای مراقبتهای نظامی(سریه) میفرستادندآنان را درکنار خویش مینشاندند ومیفرمود: « سالخوردگان، زنان و کودکان را نکشید.» هرچند در زبان روایات ازمصداق کامل تعرض یعنی کشتن کودکان نهی شده است واضح است که مقصود، رعایت حق حیات آنان و عدم خشونت بر علیه کودکان میباشد.
صاحب جواهر، فقیه برجسته شیعی، پس ازنقل این حدیث پیامبر(ص)که فرمودند: پیران وکودکانرا زنده نگهدارید۱، میافزایند مقصود «استبقاء» آنان است. دربرخیازروایات آمده که پیامبر(ص)درشرایط مناقشه فرمودهاست «واستحیواشرخهم» یعنی جوانانآنان ر اباقیگذارید.۲ به نظرلغتشناسان متون روایی«شرخ » کسانی هستند که نزدیک به سن بلوغاند وعنفوان جوانی وقدرت آنها فرا رسیده است. همچنین این واژه را به معنی«خفیف» یعنی آسیبپذیر هم بکار بردهاند.
واژه«استبقاء» در ادبیات عرب بهمعنی حفظ ونگهداری برای تداوم زندگی است. بنابراین شکی نیست که در آموزه های اسلام نقص عضو، ربودن، تعرضجنسی ومانند آن با آموزه های اسلام و بلکه هردین دیگر ناسازگار است.
درمتون فقهیتصریح شده است، حتی اگردشمن ازجرائمعفافی و تجاوزجنسی بهعنوان یک روش جنگی علیه مسلمانان استفاده نماید، مسلمانان در پاسخ نمیتوانند از اینروش استفاده کنند، چون اسلام دین اخلاق وانسانیت است و این رفتارها و کنشها با آموزه های اخلاقی اسلام سازگار نیست. البته درصورت دسترسی به مرتکبان این جنایات آنها محاکمه ومجازات میشوند. این دسته ازمحرمات از این رو پاسخ داده نمیشوند وعکسالعملیرا ازسوی مسلمانان دریافت نمیکنند که اولاً درسرنوشت جنگ هیچ تأثیری نداشته و به پیروزی نیز کمک نمیکنند و ثانیاً از کینهتوزی، انتقال وتشفیخاطرانسانی مرتکبان خبر میدهد. همچنین در این خصوصدراسلام دلیل خاص وفتوایی برممنوعیت مثله کردن بدن دشمن است که مثله کردن بدن دشمن را منع نموده است؛ حتی اگر آنان با مسلمانان چنین عملی را انجام داده باشند.
ب : ممنوعیت سربازگیری وشرکت مستقیم کودکان درجنگ
سربازگیری ومشارکت مستقیم کودکان زیرسن بلوغ درجنگ، قرنهاست که از سوی فقیهان مسلمان ممنوع شده است. علامه حلی میگویند: «کودکان به این دلیل که ناتوان از جنگیدن هستند درمخاصمات شرکت نمیکنند.» سیره عملی پیامبر اسلام (ص) نیزخود گواه برمنع مشارکت کودکان در جنگ میباشد. در جنگ احد آن حضرت به کودک ۱۴سالهای که داوطلب نبرد شده بود اجازه شرکت و مبارزه ندادند. این موضوع نشان دهنده این است که اسلام شرکت کودکان زیرسن بلوغ (۱۵سال) را مجاز ندانسته وحمایت از کودکان را مدنظر داشته است. روایات متعددی درعدم بکارگیری کودکان درجنگ در اسلام وجود دارد که همه آنها دلالت برممنوعیت شرکت کودکان درمنازعات دارد. به هرحال اگر تحولات احتمالی وشرایط زمان، سن ناتوانیرا بالاتر منظور نماید، این امر هیچگونه مانعی بر اساس برداشت فقیهان جعفری در برابر دولت اسلامی نیست تا تعهدی جدید درحمایت بیشتر از کودکان در عرصه بین المللی را بپذیرد. زیرا چنین تعهدی همه کودکان جهان، اعم ازمسلمان وغیرمسلمان را درحمایت خود قرار میدهد. با این تعهد دولت مکلف میگردد با وضع قوانین، سن سربازگیری اجباری و داوطلبانه را درمخاصمات تعیین نماید.
هرچند مقررات موجود حقوق بینالملل، سربازگیری زیرسن۱۵سال را ممنوع نموده است واز سن۱۵تا ۱۸سالگی اولویت را به سن بالاتر میدهد، اما سن سربازگیری داوطلبانه نیز باید بطور روشن مشخص شود. نکته جالب توجه این است که حداقل سن برای شرکت درجنگ، درحقوق بشردوستانهی بین المللی در حالی ۱۵سال اعلام گردیده که دقیقاً همین محدودهی سنیدراسلام، در بیش از هزار سال قبل تعیین شده بود که انتخاب محدوده سنیمشترک درحقوق بشردوستانه بین المللی و اسلامی وقدمت بیش از هزار ساله آموزه های اسلام، نمیتواند دور از واقعیت باشد که تدوین کنندگان حقوق بشردوستانهی معاصر، بطور مستقیم یا غیرمستقیم، متأثر از اینآموزه های آسمانی بودهاند.۱
ج: بازگشتکودک به خانواده
کودکان قربانیجنگ نیازمندحمایت ویژه هستند. ازجملهی مهمترین حمایتها ازآنان، بازگشت به خانواده است. خانواده اولین مکانیاست که کودک در آن میتواند درکنار سایرافراد خانواده رشد نماید وخود را برای خدمت به جامعهآماده نماید. خانواده بخصوص پدر ومادر از نظر روحی وروانی برکودک تأثیرات خاص میگذارند و از نظر جسمی نیزکودک در کنار خانواده بهتر میتواند رشد نماید. بازگشت کودکان آواره و بیسرپرست به خانواده مورد تأکید دین اسلام است واز رفتار، کردار وفرمایشات بزرگان دینی نیز چنین منظوری استنباط میشود. این حمایت علاوه برآنکه از مفهوم (استبقاء) برمیآید، نوعی همکاری برنیکی و تقوی است، که قرآن کریم بر آن تأکید فراوان نموده است. خداوند در آیه ۲سوره«مائده» میفرمایند: «وتعانواعلیالبر والتقوی.» پساولین وظیفه دولت اسلامی ومسلمانان این است که کودکان درگیر جنگ را به خانواده های آنان برگردانند، درغیر این صورت چنانچه بازگرداندن آنان به خانواده هایشان امکان پذیر نباشد، دولت اسلامی ومسلمانان وظیفه دارند، مکانی امن وپناهگاهی ایمن برای آنان درنظر بگیرند. بدلیل نیاز کودک به محیط امن وعاطفی، کودکان ترجیحاً درپناه یک خانواده جایگزین، زندگیخواهند کرد. خانواده جایگزینهرچند ممکن است جای اصلی خانواده کودک را پرنکند اما میتواند این انتخاب نوعی حمایت از کودکان تلقی گردد، چنانچه یافتن و بازگرداندن کودک به خانواده امکان پذیر نباشد، در این شرایط کودکان به مراکز بهزیستی سپرده میشوند.
بدیهی است درمورد اسکان کودکان در مراکز بازپروری یا مراکز بهزیستی لازم است که نیازهای اساسی کودکان ازجمله تغذیه، پوشاک وخدمات بهداشتی و آموزشی بنحو مطلوبی تأمینگردد. به ویژه لازم است با مشارکت دادن آنان در برنامه های متنوع، از آسیبهای جسمی و روحی وارده به آنان کاسته شود. چنانچه یک دولت بتواند با انعقاد یک معاهده و پیمان بین المللی کودکان سرزمین اسلامی را از بلایای جنگ دور سازد، این کار بردولت اسلامی لازم خواهد بود زیرا این پیمان ومعاهده تعهدات متقابلی را فراهم میسازد که کودکان از برخی صدمات جنگ دور بمانند. در اینگونه معاهدات و توافقات دولتها متعهد خواهند بود که کودکان را درجنگ شرکت ندهند وچنانچه کودکان درجنگ دچار آسیب گردند اقدامات حمایتی لازم ازآنان تا بازگشت بهخانواده صورت گیرد. پس همانطور که قبلاً آمد برافراد، نهادهای مردمی ودولت لازم است در حدتوان وامکانات از بروز خشونت علیه کودکان درمخاصمات جلوگیری نمایند. براساسآنچه فقیهان در حمایت از کودکان درجنگها آوردهاند، دولت اسلامی وظیفه دارد کسانی که کودکانرا درمخاصماتمسلحانه مشارکت میدهند و یا آنها را هدف قرار میدهند، بهعنوان مجرمان جنگی تحت تعقیب قرارداده، محاکمه ومجازات نمایند. درهرصورت چه دولت اسلامی به پروتکل الحاقی خاص حمایت از کودکان درمناقشات بپیوندد یاخیر، آموزه های اسلام، از کودکان درمخاصمات همواره پشتیبانی خواهد کرد.
گفتارسوم:
بررسی وضعیت وحمایت ازکودکان درگیردرمخاصمات درکشورهای اسلامی
بند اول :حمایت ازکودکان درکشورهای اسلامی
مسئله رعایت حقوق کودکان در درگیریهای مسلحانه یکیاز موضوعات مبتلا به کشورهای اسلامی میباشد. چرا که یک سوم کشورهای اسلامی درچند سال اخیر درگیر جنگهای مذهبی وسیاسی بودهاند. کودکان که هیچ گناهی درمورد انگیزهها و اهداف مشروع جنگ ندارند، معمولاً بیشترین صدمات را از کار بزرگترها میبینند. جنگ نه تنها حق حیات که یکی از اساسیترین حقوق کودک است را نقض میکند، بلکه حقآموزش، تفریح، امنیت و… را درمعرض تهدید قرار میدهد و مخالف و ناقض رعایت منافع عالیه کودک است. براین اساس است که کمیته حقوق بشردرنظریه عمومیخود وظیفه اصلی و اولیه دولتها را جلوگیری از جنگ میداند چرا که هر سال جنگها و خشونتها جان هزاران انسان بیگناه را میگیرد.
درجمادیالاول سال ۱۴۲۶ ه ق، تیرماه ۱۳۸۴ه ش مطابق با ژوئن ۲۰۰۵ میلادی میثاق حقوق کودک در اسلام توسط اجلاس وزرای خارجه کشورهای عضوکنفرانس اسلامی در«صنعا» پایتخت«یمن» تصویب و برای الحاق کشورهای عضو سازمان گشوده شد. تدوین وتصویب این میثاق حاکی از لزوم توجه به اهمیت وضعیت کودکان در کشورهای اسلامی است حدود ششصد میلیون، یعنی بیشاز یک چهارم دومیلیارد جمعیت کودک جهان درکشورهای اسلامی زندگی میکنند. این تعداد بیش از۴۰% ازجمعیت این کشورهاست. گذشته از وضعیت عمومی کودکان در بسیاری ازکشورهایاسلامی که مشکلات بهداشتی، آموزشی وآثارناشی از فقر وعدم برابری اجتماعی را تحمل میکنند، تعارضات سیاسی، فرقهای ومذهبی در یکسوم ازکشورهایاسلامی درجریان است وبیشترین آثار را بر روی زندگی زنان وکودکان در ابعاد گوناگون به شکل کشته ومجروح شدن، پناهندگی، مثله شدن، آزارهای جنسی وغیره داشته است. اشغال که نمونه های بارز وعینیآن درفلسطین، عراق وافغانستان وجود دارد، درسالهای متمادی موجب کشته شدن دهها هزار کودک بیگناه گردیده است. همچنین کودکان جنوب سودان و لبنان، بخش عظیمی ازصدمات جنگ را متحمل شدهاند. آمارها حاکی از وضعیت عمومی بددختر بچهها درتعارضات بویژه تحمل خشونت نسبت به خود است.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
درمقدمه این میثاق به رنج کودکان پناهنده وکودکانی که تحت سیطره اشغال، شرارت یا آوارگی ناشی از منازعات مسلحانه وقحطی به سر میبرند و بدین سان موجبات گسترش خشونت درمیان کودکان وافزایش تعداد کودکان معلول جسمی، روحی واجتماعی را فراهم میآورد، اشاره گردیده است. درقسمت اجرایی در ماده «۷» میثاق، باعنوان حمایت از کودکان، دربند«۵» بهحمایت ازکودکان به واسطه عدم درگیر نمودن آنها در منازعات مسلحانه وجنگها پرداخته شده و درماده «۱۹» با عنوان عدالت دربخش «ج» بند «۳» اشاره میکند که درصورت نیاز کمکهای حقوقی و بشردوستانه شامل دسترسی به یک وکیل ودرصورت لزوم یک مترجم برای کودک فراهم شود. همچنین ماده «۲۱» به کودکان پناهنده اشاره میکند که کشورهای عضو تا حد امکان از بهرهمندی کودکان پناهنده یا آنهایی که به طور قانونی مشابه چنین وضعیتی را اکتساب نمودهاند، حمایت میکنند. حال با عنایت به آنکه حتی درزمان تدوین کنوانسیون حقوق کودک عقیده بر آن بود که مقررات کنوانسیون درارتباط با حمایت از کودکان درجنگ نباید کمتر از مقررات حقوق بشردوستانه بین المللی در کنوانسیونهای چهارگانه ژنو ۱۹۴۹ وپروتکلهای الحاقی ۱۹۷۷ باشد، کشورهای اسلامی نیز همگی بجز سومالی، کنوانسیون حقوق کودک را پذیرفته اند.۱
بند دوم : بررسی وضعیت کودکان درکشور های اسلامی و آثار تعارضات مسلحانه بر آنان
همانطور که ذکر شد درحال حاضر یک سوم از کشورهای درگیر تعارضات به اشکال مختلف سیاسی و فرقهای ـ قومی وجود دارند که آثار ناشی ازاین تعارضات را میتوان دراین کشورها به وضوح ملاحظه کرد. اینوضعیت خاصزمان حاضرنیست، نگاهیاجمالی بهتاریخ جنگ فرانسه علیه الجزایر ومبارزات آزادیبخش درکشورهای اسلامی در دهه های شصت وهفتاد میلادی شاهد این مدعاست. وضعیت غمبار کودکان فلسطینی و درمجموع خاورمیانه، خشونت نسبت به زنان و کودکان، آثار سوء تحریم های اعمال شده از طرف شورای امنیت در دهه نود میلادی که درمیان همه کشورهای مورد تحریم مانند عراق، لیبی، یوگسلاوی، سودان و سومالی موجب مرگ ومیر کودکان بویژه کودکان زیر ۵ سال به چند هزار نفر درماه گردیده، حملات ناتو به «کوزوو» وپناهندگی هزاران کودک بههمراه خانواده های خود دراین راستا قابل تأملاند. همچنین حمله امریکا ومتحدانش به افغانستان وعراق و درگیریهای داخلی درسوریه که عوامل خارجی در آن نقش عمده را ایفا مینمایند، جان هزاران کودک را گرفته یا اینکهآنها را با مشکلاتخاصی روبرونموده است. اینک به بررسی اجمالیدرخصوص وضعیتکودکان دربرخی از کشورهایاسلامی وآثار تعارضات مسلحانه برآنان میپردازیم.
الف : وضعیت کودکان و آثارجنگ برآنان درافغانستان
درحالیکه حمله آمریکا ومتحدان ناتو به افغانستان درسال ۲۰۰۱، آثار دهشتناک خود را بر روی کودکان افغانستان که خود وپدرانشان سالها تحمل صدمات اشغال شوروی وتعارضات داخلیرا کرده بودند، فاجعه میباشد و لیکن ظهور دوباره طالبان نیز موجب افزایش رنج وآسیب مجدد گردیده است.
گزارشات نمایندگان سازمان ملل متحددرامور کودکان ازجمله کمیته حقوق کودک سازمان ملل متحد و نیزگزارش دبیرکل حکایت ازآن دارد که هرساله تعداد زیادیازکودکان درافغانستان بهدلیل شیوه غلط آمریکا درمبارزه با تروریسم قربانی میشوند. درگزارش دبیرکل به استخدام کودکانرزمنده توسط طالبان اشاره شده است وتعداد کودکان سرباز ودرگیرجنگ را قریب به ۷۴۴۴ نفر برمیشمرد. همچنین حملات به مدارس توسط شورشیان موجب بسته شدنچندین مدرسهدرایالات مختلف شده وهزاران دانشآموزدرمناطق جنوبی این کشور به دلیل فقدان امنیت، از تسهیلات آموزشی محروم گردیدهاند.
براساس گزارش سازمان ملل که درماه آوریل منتشرشده، در بمبارانهای ناتو وارتش افغانستان در سال ۲۰۱۱ دستکم۱۱۰کودک کشته وحدود۷۰ نفر دیگرمجروح شدهاند. کمیته حقوق کودک سازمان ملل ضمن انتقاد از شانه خالی کردن ارتش آمریکا از کشتار گسترده کودکان افغان ودیگر کودکان، تصریح کرد که این جنایات علیه کودکان ناشی از«عدم اتخاذ اقدامات پیشگیرانه» و « استفاده بیش از حد از زور» توسط آمریکا است. نظامیان امریکاییدرافغانستان بهدنبال تأیید حملات هواییخود هستندوگفتهاند: ارتشتنهابرای بمباران کردن مردان بزرگسال نیامده بلکه میتواند کودکان را نیز بمباران نماید. ارتش در توجیه این امرآورده است که طالبان از برخی کودکان برای رسیدن به اهداف خود استفاده میکنند بنابراین کشتن آنها کاملاً قانونی است و این کودکان را، مردان نظامی بالغ و ظرفیتهای بالقوه خطرناک مینامند. تعریفآنها ازمردان نظامی بالغ مورد انتقاد منتقدان بوده است. منتقدان میگویند این تعریف توجیهی برای کشتار افراد ناشناخته است. با این تعریف تمامی مبارزان، مرد بالغ بهعنوان شورشی و افراد غیرشهروند تلقی میشوند مگر خلاف آن ثابت شود. اگر چنین باشد میزان کشتار غیرنظامیان بیشتر خواهد شد. با چنین استدلالی میتوان افراد غیر نظامی را هدف قرار داد درصورتی که آنان مستقیماً درعملیات خصمانه نقش نداشته باشند.
یک مجلهآمریکایی به مقالهای از ارتشآمریکا اشاره مینماید که در یک روزنامه نظامی به چاپ رسیده ودرآن مجوز کشتن وبمباران کودکان افغان را مجاز شمرده است. ارتش در روزنامه «میلیتری تایمز» تصریح نموده که کودکان اهداف مشروع و قابل قبول درجنگ به حساب میآیند زیرا برخی اوقات طالبان ودیگر گروه های شبه نظامی از آنها استفاده میکنند. کمیته حقوق کودک سازمان ملل درتوصیه های خود در این گزارش از مقامات آمریکا خواسته تا به موارد زیر عملنمایند:
* اتخاذ تدابیر پیشگیرانه برای جلوگیری از کشتار و قطع عضو شدن غیرنظامیان؛ ازجمله کودکان و انجام تحقیقات و اجرای عدالت در مورد اعضای ارتش آمریکا که مسئول خشونت و بد رفتاری ها علیه کودکان هستند.
* بازداشت کودکانی که با گروه های نظامی همکاری مینمایند به عنوان آخرین راهحل، فراهم کردن امکانات آموزشی و رفاهی برای همه افراد زیر۱۸ سال و اینکه آمریکا تضمین کند این کودکان به زندان کشورهای دیگر که درآنها خطر شکنجه و بدرفتاری وجود دارد منتقل نخواهند شد.
*ممنوعیت کامل ارسال اسلحه و نیروهای ارتش آمریکا به کشورهایی که از کودکان به عنوان سرباز درجنگ استفاده میشود.
*ارتقاء امکان دسترسی به مکانیزم گرفتن پناهندگی برای کودک ـ سربازها.
نیروهای آمریکا ومتحدانش درافغانستان تاکنون صدها کودک را بازداشت وبرخی از آنها را بیش از یک سال درشرایط بسیار بد وبدون داشتن دسترسی به کمکهای قانونیمناسب، آموزش وخدمات رفاهی نگهداریکردهاند. همچنینکودکان برخلاف استانداردهای بین المللیدرکنار افراد بزرگسالزندانی میشوند. گزارشهای سازمانملل نشان میدهد که بسیاری از این کودکان مورد شکنجه و بد رفتاری قرارگرفتهاند.
کمیته حقوق کودک سازمان مللازآمریکا میخواهد کودکان زندانی را از بزرگسالان جدا کرده و به آژانسهای بشردوستانه بین المللی ویونیسف(صندوق حمایت ازکودکان سازمانملل) اجازه دهد از بازداشتگاه های کودکان بازدید نمایند تا بتوانند کمکهای قانونی لازم را به آنها ارائه دهند. درگزارش دیگری که از سوی صندوق حمایت از کودکان سازمانملل(یونیسف) منتشرگردیده اعلام شد؛ خشونت علیه کودکان افغان، نقضحقوق کودکان بعلت حمله به مدارس، کشته شدن کودکان وسوءاستفادهی جنسی ازآنان درکشور افغانستان رو به افزایش است. آنچه از اینگزارش بر میآید این که مشخصگردید کودکان قربانی اصلی خشونت و جنگ درافغانستان هستند.
«هلیده اف. جانسون» مدیراجرایی یونیسف میگوید: اینگزارش نشان دهنده اوضاع و موقعیت وخیم کودکان درافغانستان است که لحظهبه لحظه وخیمتر میشود. وی میافزاید: کشتار و قتلعام کودکان، تخریب مدارس بههنگام حضوردانشآموزان، سوءاستفاده جنسی ازکودکان ومسائل دیگرازموارد خشونت علیه کودکان افغان بهشمار میرود. ایندرحالی است که کودکان ۱۲ساله چه دختر و چه پسر به منظور عملیات شهادت طلبانه وحملات انتحاری به خود بمب بسته و به پایگاه های نظامیان آمریکاییحمله میکنند وجان خود را بر سر این موضوع از دست میدهند. براساس برخی گزارشات دریک حمله هوایی که در افغانستان بوقوع پیوسته است، دست کم ۳۰ تن از ۴۷ نفرجان باختگان کودکان بودهاند که این آمار بسیار نگران کننده است.
همچنین کودکان ونوجوانان بین سنین۱۵ تا۱۷سال اغلب ربوده شده و برای فروش به کشورهای دیگر قاچاق میشوند و یا اینکه درکشورهای دیگر به انجام کارهای سخت وادار میشوند ونیز کودکانی که یتیم هستند یا درموقعیت و وضعیت بدخانوادگی از نظر اقتصادی به سر میبرند و یا بطور کلی فقیرند ، بیشاز سایرین در معرض فروش توسط باندهای قاچاق انسان، سوءاستفاده جنسی یا انجام کارهای دشوار قرار دارند.
عکس مرتبط با اقتصاد
جنگ درافغانستان باعث شده که هزاران کودک کشته یا آواره یا در بدترین شرایط از نظرتغذیه، آموزش، بهداشت وغیره زندگیرا سپرینمایند. آنچه مسلم است اینکه کودکان درافغانستان بیشترین صدمات را متحمل شدهاند. روی آوردن کودکان به شرکت درعملیاتهای انتحاری، سوءاستفاده های جنسی، انواع بیماریها و … نتایجی است که جنگهای پیدرپی برای کودکان افغانی بدنبال داشته است و تاکنون هیچ نهاد یا سازمان بین المللی نیز نتوانسته است مجرمین چنین جنایاتی را محاکمه نماید. این در حالی است که اینکشورها (آمریکا و متحدانش) ندای حمایت از حقوق بشر را سر میدهند وخودشان را حامیان حقوق بشردرجهان مینامند. همچنین تعدادی از کودکان بعلت اختلافات فرقهای، مذهبی و سیاسی در افغانستان کشته میشوند که بیشتر این وقایع بیارتباط به حضور واشغال افغانستان توسط بیگانگان نیست.
ب :بررسی وضعیت کودکان و تأثیرجنگ برآنان درعراق:
در دو دهه گذشته کودکان عراقی درکنار بقیهی جمعیت عراق، سوژهای نقضگسترده و خشونت بار حقوق انسانی خود قرارداشتهاند. اینحقوق به خاطر جنگ، اشغال بیگانگان و تحریمهای بین المللی خلق شدهاند. عراق هماکنون یکیاز بدترین نقاط برای کودکان درخاورمیانه و شمال عراق است. بر اثر جنگ در عراق، میلیونها کودک زیرخط فقر زندگیمیکنند، میلیونها کودک زیرپنج سال از سوءتغذیه رنج میبرند و دهها کودک روزانه میمیرند.
از زمان هجوم نیروهایآمریکایی و همپیمانانش درسال۲۰۰۳ به عراق، نیروهای اشغالگر و دولت عراق به شکلیگسترده دنتوانستهاند اساسیترینحقوق کودکان عراق را مطابق موازین سازمان ملل درزمینه حقوق کودکان عملینمایند. اینموازین برنیازها وحقوق کودکان برایزندگی درمحیطی امن کهشامل شرایط مناسب برای رشد فیزیکی، ذهنی، اخلاقی و مذهبی است تأکید دارد.
هرچنددرعراق به دلیل وضعیت جاری، جمعآوری منظم اطلاعات مربوط به آثار خشونت و تعارض بر کودکان، کاری دشوار است و با وضعیت امنیتی فعلی بسیار مشکل است که بتوان به تعداد کودکان قربانی و یا درگیرخشونت بطورکلی اشاره نمود ولیکن تعداد زیاد کشته، مثله وزخمی متعاقب حملات تروریستی فراوان است. درگزارش دبیرکل سازمانملل به آماری ازخشونتها ونادیده گرفتنحقوق کودکان منتشر شده است. بطورمثال درمارس ۲۰۰۶ درجریان یک حملهی نیروهای چندملیتی درمنطقه«ال اسحاقی»یک خانواده و۱۱نفرشامل ۵ کودک که یکی ازآنها یک ماهه بوده از بین رفتند. بر اساس اطلاعات وزارت بهداشت که از کانتینرهای بهداشتی و بیمارستانهای تحت پوشش خود در همه نقاط ازجمله کردستان جمعآوری کرده، از اول ژانویه تا۳۱ آگوست ۲۰۰۶، ۱۳۹ کودک کشته و مجروح گردیدهاند. همچنین شرکت کودکان در عملیات انتحاری هم بهعنوان عامل وهم قربانی وجود دارند. بر اساس گزارشات سازمان های غیردولتی در میان ۲۰۰۰۰ فرد دزدیده شده در عراق نیمی از آنهارا کودکان وزنان تشکیل میدهند.
قدرتهای فاتح درعراق مسئولیت نقض حقوق کودکان، عهدنامهها قوانین بین المللی را بردوش خود دارند. اینکشورها چهارچوب اجتماعی عراق را نابود کردهاند. ازلحاظ نژادی کشور را پاک سازی نمودهاند تا وحدت را درعراق نابود کنند، سیستمهای آب تصویه شده را از بین برده اند، امکانات بهداشتی و آموزشیرا تخریب واز بین بردهاند ومناطق پرچمعیت رامکرر بمباران کردهاند ودرتمامی اینموارد به زندگی کودکان آسیبهای جدی وارد نمودهاند. همچنین زندگی درکشوری جنگزده به روان کودکان آسیبهای مخرب وارد کرده واضطراب وافسردگی را همراه با بیماریهای روانی، درشکلی گسترده درکشور پخش کرده است.
نتیجه تصویری برای موضوع افسردگی
براثرجنگ، سازمانها ونظامهایداخلی کشورعراق که میبایست از وضعیت فیزیکی، اجتماعی وحقوقی کودکان، زنان وجوانان اینکشور حمایت کند، نابود شده و یا به نوعی ناکارآمد شدهاند. درنتیجه کشور عراق را در روندی روزمره قتل، سرقت، آدم ربایی، خشونتهای جنسی، قاچاق انسان، سربازگیری اجباری برای گروهکهای مسلح، کارغیرقانونی کودکان و منع آزادیهای اجتماعی در برگرفته است.
سازمان های بین المللی و ارگانهای مدافع حقوق بشر نیزدر این میان بیشتر ازهمه مسئول نادیده گرفتن حقوق کودکان هستند. زیرا اینسازمانها وارگانها نتوانستهاند مسئولیت خود را درمورد هشدارهای کافیدر مورد جلوگیری از خشونت علیه جوانان و کودکان و جامعهی شکنندهی عراق به درستی انجام بدهند و نیز نتوانستهاند خطرهای موجود را درزمان مناسب خود تشخیص ودرمان نمایند. هرچندآمار و ارقام واقعی در مورد مرگ ومجروح شدن کودکان درعراق منتشرنمیشود اما برخی گزارشات حکایت ازآن دارد که بیش از یک میلیون کودک تا ژانویهی ۲۰۱۱ قربانی یورش کشورهای غربی به عراق شدهاند.
براساس بیانیهی۸ آگوست۲۰۱۱ سازمان مللمتحد، کودکان بسیاری به شکلهای غیرمستقیم قربانی این جنگ شدهاند. کودکان از طریق بیماریها، قحطی یا نبود غذای کافی، اقتصاد ازهم پاشیده، نبود فرصتهای کافیبرای زندگی، تغییرهای زیستمحیطی ونبود خدمات دولتیکافی، حذف حقوق بشراز زندگیروزمرهی مردم و جابجاییهای گستردهی جمعیت باعث آسیبهای گسترده گردیدهاند. همچنین نابودی تأسیسات صنعتی ونظامی باعث شده است تا فلزات سنگین ودیگر موادآلودهکننده وآسیبزننده درهوا، خاک وآب پخش بشوند. درننتیجه اپیدمیهای بیماری گسترش یافته وامکانات کافی برای مقابله با این اپیدمیها وجود نداشتهباشد. امروزه ما شاهد تولدهای همراه با نقصژنتیک وسرطان درجمعیت کودکانعراق هستیم وبرخی مناطق این کشورعملاً غیرقابل زندگی شده است. پزشکان متخصص درمنطقه «فلوجه» عراق میگویند: از سال ۲۰۰۵ تاکنون بیماریهای نایاب به شدت و بطور گسترده درجمعیت این منطقه گسترش یافته است. سرطان، مخصوصاً سرطان خوندرعراق بشدت روبه افزایش است. مشکلات ژنتیکیدرکودکان، آنهارا از زمان تولدمستعد سرطانساخته واینمورد ازسال۱۹۹۱تا ۲۰۰۳سال بهسال روبه افزایش بوده است. بمبهای منفجرنشده، مینهای زمینی، بمبهای خوشه ای عمل نکرده باعث شده تا حدود ۲۵% کودکانزیر۱۴ سال عراقکشته یامجروح شوند. براساسآمارهای ناقصنشان میدهد که کشته ها وزخمیهای بمبهای خوشه ای عمل نکرده بین سالهای۱۹۹۱ تا ۲۰۰۷ میلادی بین۵۵۰۰ تا ۸۰ هزارکودک را تحت تأثیرخود قرارداده است که از این تعداد ۷/۴۵ % بین ۱۵ تا ۲۹ سال سن داشته و ۹/۲۳% زیر۱۴سال بودهاند.
صلیبسرخ جهانیمیگوید: اززمان یورشآمریکا به عراق درسال۲۰۰۳ تاکنون نرخ سوءتغذیه در کودکان از۱۹% به ۲۸% رسیده است. تنها از هرسه کودک عراق ۱ کودک به آب آشامیدنی سالم دسترسی دارد و ازهر چهار کودک، یک کودک از سوءتغذیهی گسترده ای رنج میبرد، آلودگیهای زیست محیطی شامل آب ناسالم بر۷۰% جمعیت عراق تأثیر مستقیم گذاشته وباعث شده تا از هر ۸ کودک یک کودک قبل از پنج سالگی فوت نماید.

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت jemo.ir مراجعه نمایید.

اسلام به عنوان دینی جهان‏شمول و جامع‏نگر، مدعی است که پاسخ گوی نیازهای متغیر انسان در هر عصری است و برای کلیه روابط و شؤون او، دارای قوانین و مقرراتی است. البته این بدان معنا نیست که برای هر موضوع با عنوان خاص و متداول امروزی آن، حکم خاصی را مقرر داشته باشد؛ بلکه کلیات، اصول و قواعدی در اسلام وجود دارد، که می‏توان حکم هر موضوع را از آن به دست آورد.یکی از همین موضوعات محیط زیست است. محیط زیست با مفهوم رایج و متداول آن در عصرحاضر، بحثی کاملاً نو و تازه است که نه در اسلام و نه در هیچ مکتب دیگری سابقه نداشته است؛ اما می‏توان قواعد و مقررات مورد نیاز آن را از متون دینی استخراج کرد؛ به طوری که می‏توان یک مکتب زیست محیطی جامع را ارائه کرد.
عکس مرتبط با محیط زیست
خداوند در قرآن کریم می‏فرمایند:
«ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیءٍ»[۹۲]
یعنی: ما در این کتاب از بیان هیچ چیز فروگذار نکردیم.
در جای دیگر خطاب به پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرمایند:
«وَ نَزَّلْنا عَلَیکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیءٍ»[۹۳]
یعنی: کتابی به سوی تو فرستادیم که بیان کامل هر چیزی در آن هست.
امام صادق(علیه‏السلام) نیز بر جامعیت اسلام تأکید کرده و می‏فرمایند:
خداوند در قرآن هر چیزی را بیان کرده است. به خدا سوگند، چیزی را که مورد نیاز مردم بوده، رها نکرده است، تا کسی نگوید اگر فلان مطلب درست بود، در قرآن نازل می‏شد. آگاه باشید همه نیازهای بشر را خداوند در آن نازل کرده است.
از امام باقر(علیه‏السلام) نیز روایت شده که فرمودند:
خداوند متعال چیزی را که مورد نیاز این امت است، در کتابش فروگذار نکرده است و برای رسولش تبیین نموده است و برای هر چیزی حدّی قرار داده و دلیل روشنی بر آن نهاده است و برای هر کسی که از این حدّ تجاوز کند، حدّ و مجازاتی قرار داده است. بر طبق این آیات و روایات، بخوبی می‏توان استدلال کرد که بیان هر چیزی در قرآن هست؛ ولی با توجه به این مطلب، که قرآن یک کتاب تربیتی و انسان‏سازی است، که برای تکامل فرد و جامعه در همه جنبه‏ه ای معنوی و مادی نازل شده است، روشن می‌شود که منظور از «همه چیز»، تمام اموری است‏که برای هدایت انسان لازم و ضروری است.
به طور قطع، یکی از اموری که زمینه‏ساز سعادت و کمال انسان در دنیا و آخرت است، داشتن محیطی سالم و امن است؛ که انسان بتواند در پناه آن، به تربیت جسم و جان خویش بپردازد و اصولاً یکی از وظایف مهم بشر که حفظ جان است، جز با زیستن در محیطی امن و سالم امکان‏پذیر نیست. بدین سبب، شرط اولیه داشتن روحی سالم، جسم سالم است و جسم سالم نیز فقط زمانی حاصل می‌شود که انسان از محیط زیست سالم بهره‏مند باشد.
از آنجا که انسان به عنوان جزئی از جهان عظیم خلقت، با مجموعه بزرگی از مخلوقات دیگر، از جمله طبیعت و محیط زیست در ارتباط است، بدیهی است که زندگی شایسته او، در گرو تنظیم مناسب روابط با آنها خواهد بود. اسلام در این باره راهکارهای اساسی ارائه داده است؛ به طوری که می‏توان گفت در اسلام، جامع‏ترین دیدگاه و صحیح‏ترین شیوه تعامل با طبیعت و محیط زیست بیان شده است.
با نگاهی به متون دینی ـ و از جمله قرآن کریم ـ می‏توان دریافت که محیط زیست و تلاش برای به حفظ و حمایت از آن، برای بهره‏مندی بشر از محیط زیستی امن و سالم جهت نیل به کمال، مورد اهتمام اسلام است. آیات متعددی در قرآن بر این مسأله دلالت دارند. این آیات چند دسته هستند که به آنها اشاره می‏کنیم.

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت abisho.ir مراجعه نمایید.

۱٫ آیاتی از قرآن که محیط زیست را حق همگانی می‏داند

این دسته از آیات بیان می‏کنند که خداوند طبیعت و محیط زیست را برای انسان آفریده و انسان حق تصرف و استفاده از آن را دارد و این حق برای همه انسان‌ها در همه زمانها وجود دارد.
خداوند در سوره بقره می‏فرماید:
«هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ ما فِی الأَْرْضِ جَمِیعاً»[۹۴]
یعنی: و اوست آن (آفریننده‏ای) که همه آنچه در زمین است برای شما آفرید.
این آیه بهره‏برداری از منابع و منافع زمین را متعلق به همه انسان‌ها، در همه زمانها می‏داند؛ که باید به طور اصولی و صحیح، در جهت رفع نیازها و رعایت حقوق دیگر انسان‌ها در همه دوره‏ها صورت‏پذیرد.
در آیه دیگر خداوند می‏فرماید:
«وَ لَقَدْ مَکَّنّاکُمْ فِی الأَْرْضِ وَ جَعَلْنا لَکُمْ فِیها مَعایشَ»[۹۵]
یعنی: شما را از امکانات زمین بهره‏مند ساختیم و وسائل معیشت شما را در آن فراهم کردیم.
این آیه نیز، بیان‏کننده توانایی و امتیازی است که انسان روی زمین دارد، تا جایی که در آن وسائل زندگی او فراهم شده است. روشن است که داشتن محیط زیستی سالم، جزء اولین حقوق انسان برای زندگی در روی زمین است. بر همین اساس، خداوند نیز، پهنه طبیعت را زیستگاه انسانی قرار داده است.
در آیه ۱۰ سوره الرحمن آمده است:
«وَ الأَْرْضَ وَضَعَها لِلأَْنامِ»[۹۶]
یعنی: و (خداوند) زمین را برای همگان قرار داد.
بر مبنای این آیه کریمه، زمین و محیط زیست آن، حق همگانی است و همه حق دارند از آن بهره‏مند شوند. بنابراین، استفاده از این حق، باید به گونه‏ای باشد که امکان استفاده و بهره‏برداری از آن، برای نسل حاضر و نسل های آینده حفظ شود.
نکته‏ای که باید بدان توجه داشت این است که، هرگاه حقّی برای انسان نسبت به چیزی پدید آید، در مقابل آن تکلیفی نیز خودنمایی خواهد کرد. به عبارت دیگر حق و تکلیف، دو روی یک سکّه‏اند. اگر استفاده و بهره‏برداری از طبیعت و محیط زیست برای انسان به رسمیت شناخته شده؛ این حق، تکلیفی نیز ایجاد می‌کند و آن این است که انسان، وظیفه دارد به گونه‏ای از حق خود استفاده کند که به حقوق دیگران لطمه‏ای وارد نکند. بر همین اساس، اگر انسان از محیط زیست استفاده می‌کند، باید استفاده او، به گونه‏ای باشد که به حقوق دیگران در استفاده از آن خدشه‏ای وارد نشود.

۲٫ آیاتی از قرآن که آفرینش عناصر محیط زیست را برای انسان می‏داند

در دسته‏ای از آیات قرآن، خداوند با نام بردن از عناصر محیط زیست، بر آفرینش آنها برای انسان تأکید می‌کند.
در سوره نحل خداوند می‏فرماید:
«وَ الأَْنْعامَ خَلَقَها لَکُمْ فِیها دِفْ‏ءٌ وَ مَنافِعُ وَ مِنْها تَأْکُلُونَ»[۹۷]
یعنی: چهارپایان را آفرید که برای شما از آنها گرما (جامه‏های گرم) و سودهای دیگر فراهم می‏آید و از آنها می‏خورید.
در همین سوره خداوند همچنین می‏فرماید:
«هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً…» [۹۸]
یعنی: اوست (خدایی) که از آسمانها آب فرستاد که از آن می‏آشامید و بدان درخت و گیاه می‏روید، که در آن (روییده‏ها)، دامهای خود را می‏چرانید.
و در آیه بعد می‏فرمایند:
«ینْبِتُ لَکُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّیتُونَ وَ النَّخِیلَ وَ الأَْعْنابَ وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ»[۹۹]
یعنی: و با آن برایتان کشتزارها و درختهای زیتون و خرما و انگور و همه گونه محصول می‏رویاند.
در سوره نمل نیز خداوند می‏فرماید:
«وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا بِهِ حَدائِقَ ذاتَ بَهْجَهٍ»[۱۰۰]
یعنی: برای شما از آسمان آب فرستاد، پس با آن آب، بوستانهایی شادی‏انگیز رویانیدیم.
این دسته از آیات که در قرآن فراوان هستند، همه یک پیام دارند و آن این که آنچه از عناصر محیط زیست در روی زمین است، برای انسان‌هاست و همه انسان‌ها حق دارند از این الطاف الهی بهره‏مند شوند و هیچ‏کس نمی‏تواند این حق خدادادی را از آنها سلب کند.
تعبیراتی نظیر: «لکم = برای شما»، «الناس = مردم» و «الانام = همگان»، آشکارا بر این مطلب دلالت دارند، که این نعمتها، برای همه مردم و حق همه آنهاست ـ صرف‏نظر از هرگونه عاملی، همچون مذهب، جنسیت، تابعیت و… ـ و همه حق دارند تا از این نعمت ارزشمند الهی بهره‏مند شوند و در پناه آن، زندگی سالم و امنی داشته باشند.

۳٫ آیاتی از قرآن که محیط زیست و عناصر آن را مسخّر انسان می‏داند

دسته‏ای از آیات قرآن هستند که در آنها از واژه «تسخیر» در مورد عناصر محیط زیست برای انسان‌ها به کار رفته است. در این آیات، آفتاب و ماه، باد و باران، کوه‏ها و درّه‏ها، جنگلها و سبزه‏زارها، حیوانات و سایر منابع زمینی و خلاصه همه موجودات را در خدمت انسان در آورده و همه را فرمانبردار انسان ساخته است تا او بتواند از همه آنها بهره برده و زندگی سعادتمندی را داشته باشد.
در فرهنگ قرآن، واژه تسخیر به دو معنی آمده است: یکی در خدمت منافع و مصالح انسان بودن مانند تسخیر خورشید و دیگری زمام اختیارش در دست بشر بودن مانند دریاها و بسیاری از موجودات زمین.
برای این که حق انسان در استفاده و بهره‏برداری از طبیعت را در این قسم از آیات بیان کنیم، به چند نمونه اشاره می‏کنیم:
خداوند در سوره نحل می‏فرمایند:
«وَ سَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ…»[۱۰۱]
یعنی: خداوند، خورشید و ماه را مسخّر شما ساخت.
و در سوره دیگر چنین می‏فرماید:
«وَ سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیلَ وَ النَّهارَ…»[۱۰۲]
یعنی: خداوند، شب و روز را برای شما تسخیر کرد.
و در جای دیگر اشاره می‌کند:
«أَ لَمْ تَرَوْا أَنَّ اللّهَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الأَْرْضِ…»[۱۰۳]
یعنی: آیا ندیدید که خداوند آنچه در آسمانها و زمین است، مطیع شما کرد.
در جای دیگر نیز، خداوند با مضامین مشابه قبل می‏فرمایند:
«أَ لَمْ‌تر أَنَّ اللّهَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی الأَْرْضِ…»[۱۰۴]
یعنی: آیا ندیدی خداوند آنچه را در زمین است، مسخّر شما ساخت.
و موارد فراوان دیگری که بر همین معنا دلالت دارند.
استاد شهید مرتضی مطهری، در مورد این آیات می‏فرمایند:
«در قرآن از مسخّر کردن ماه، خورشید، شب، روز، دریا، نهرها، کوه‏ها، باد و هر چه در آسمان و زمین است، یاد شده است. بدیهی است که در همه این موارد، مقصود این است که این امور طوری آفریده شده‏اند که رام انسان و مورد استفاده و بهره‏برداری انسان هستند»[۱۰۵].
از آنچه گفته شد معلوم می‌شود که طبیعت و محیط زیست در متون دینی، حق همه انسان‌ها در همه دوران‌هاست. بنابراین، در مقابل حق استفاده‏ای که خداوند برای انسان در محیط زیست و طبیعت قائل شده است، وظیفه‏ای نیز بر عهده او گذاشته است که آن، حفظ و حمایت و بهره‏برداری صحیح از محیط زیست است؛ زیرا هدف خداوند از در اختیار گذاشتن طبیعت برای انسان این است که جهت رفاه، آسایش و تکامل خود از آن بهره‏مند شود. بنابراین، اگر در استفاده از این امکانی که در اختیار او قرار گرفته، زیاده‏روی کند، بر خلاف آن هدف متعالی اقدام کرده که نتیجه‏اش به خطر افتادن حیات خود او و دیگران و بازماندن از سیر تکاملی در مسیر سعادت دنیا و آخرت خواهد بود[۱۰۶].