جهاد ابتدایی آن است که مسلمانان برای دعوت کافران و مشرکان به اسلام و دعوت بغات به فرمانبرداری از حاکم اسلامی جهاد کنند و به­ منظور گسترش اسلام است. البته وجوب چنین جهادی دارای شرایط بلوغ،توانایی، جسمی و مالی، مرد بودن است.
کافران و مشرکان دو گروه اند که جهاد با هر کدام احکام ویژه ای دارد: اهل کتاب مثل یهود و نصارا و آنان که ملحق به اهل کتاب اند، مانند زرتشتی ها،مسلمانان موظف به جهاد با آنها هستند تا اسلام بیاورند؛ اگر اسلام را نپذیرفتند باید جزیه بپردازند و اگر پرداخت جزیه را هم قبول نکردند، جهاد با آنان ادامه می یابد تا کشته شوند یا اسیر گردند. دومین گروه کافران و مشرکان، بت پرستان، ستاره پرستان هستند که جهاد با آنان بر مسلمانان واجب است تا اسلام آورند یا کشته شوند. در این موضوع فقها با هم اختلاف نظر بسیاری دارند، سبک بحث فقها یکسان نیست. در برخی از آثار دعوت مشرکان به اسلام، فلسفه جهاد شمرده شده است و تا تحقق این هدف جهاد ادامه می یابد. یعنی باید با مشرک به خاطر مشرک بودن و نه هیچ دلیل دیگری جنگید تا مسلمان شود یا کشته و اسیر گردد و بودن جهاد ابتدایی در اسلام و ندانستن ضرورت و هدف آن سبب به وجود آمدن نگاه های منفی به اسلام شده است(همان،۲۲). این اختلاف نظر در رویکرد فقهی به جهاد مطرح است. از منظر دیگر تقسیم جهاد اسلامی به دو قسم تهاجمی و تدافعی صحیح نیست. زیرا این دو اصطلاح در شرایط گوناگون نسبت به ملت و کشور مخصوصی استعمال می گردد ولی در مورد جمعیتی که مجهز به ایدئولوژی انقلابی و سازنده است، صحیح نیست. هدف کسی که ایدئولوژی توحید را پذیرفته است و می خواهد آن را گسترش دهد، این خواهد بود که با نظام های ستمگرمخالف دین حق مبارزه نموده و آنها را سرنگون کند. جهاد اسلامی با نیروهای ضد اسلامی، جنگ سرنوشت و درگیری حق و باطل در پهنه تاریخ است. در چنین شرایطی سخن از دفاعی یا هجومی بودن جهاد مطرح نیست.
تهاجمی به این اعتباراست که مسلمانان باید همواره با نیروهای مخالف اسلام که حاکم بر سرنوشت ملتها هستند، مبارزه کنند و در این راه از امکانات لازم و مناسب هر زمان بهره گیرند. تدافعی است چون به خاطر استوار ساختن پایه های کشور بر جهان بینی توحید و عدل ناچارند با گوش به زنگ بودن در قبال دسیسه های دشمنان، امنیت لازم را در داخل ایجاد کرده و تا حد ممکن خود را درگیر مخاصمات بین المللی نسازند تا بتوانند طرحهای اصلاحی اسلام را که بر فرد و جامعه عرضه شده به مرحله اجرا درآورند(مودودی، ۱۳۵۹: ۴۳-۴۴). پس در رویکرد غیر فقهی به جهاد، در این شرایط سخن از تحقق حق و از بین بردن باطل است که بر اساس شرایط گاهی با دفاع و گاهی با تهاجم مطرح خواهد شد ولی هدف اصلی دفاع از حق می باشد.
۲-۷-۲-۲-۱ . مشروعیت جهاد ابتدایی در عصر غیبت
جهاد در اسلام از تکلیفی است که با شرایط خاص و رعایت ضوابط ویژه و کاملا برنامه ریزی شده و منضبط انجام می گیرد. در صدر اسلام که معمولا جنبه دفاعی داشت، با اذن پیامبر و جانشینان او وتحت فرماندهی آنان یا افرادی برگزیده از سوی ایشان انجام می گرفت.جهاد از جمله تکالیفی است که به سبب ماهیت اجتماعی، سیاسی و امنیتی اش بدون حضور حاکم اسلامی امکان پذیر نیست. چنانچه مشروعیت آن منوط به اذن امام معصوم در عصر حضور و فقیه عادل در عصر غیبت است. جهاد وظیفه ای نیست که هر کس با تشخیص خود بدان مبادرت ورزد و اذن جهاد صادر کند و بدون برنامه ریزی دقیق و شناخت درست موضوع و شرایط و مقتضیات زمانی و مکانی بدان اقدام ورزد. جهاد تکلیفی است که خودسری را بر نمی تابد (ورعی، ۱۳۸۸: ۷۹-۸۰). در جهاد ابتدایی که هدف جنگ علیه کافران است، حتما اذن حاکم شرع لازم است. حاکم شرع هم با در نظر گرفتن همه جوانب قضیه دستور می دهد.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
۲-۷-۲-۲-۲٫ اهداف جهاد ابتدایی
در جهاد ابتدایی، هدف اصلی برطرف کردن موانع تحقق حق می باشد. این موانع از میان برداشتن شرک به عنوان ریشه همه مفاسد اعتقادی، اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و برداشتن موانع تبلیغ اسلام، رهایی مستضعفان از سلطه حاکمیت ستمگران و مستکبران، گسترش حاکمیت دین الهی و اعتلای کلمه الله به عنوان تنها راه نجات و سعادت انسانها می باشد. بنابراین هدف کشتار انسانها، استثمار و سلطه جویی، کشور گشایی، کسب غنائم، دنیاطلبی و غارتگری نیست(آخوندی، ۱۳۸۴: ۲۰). با این رویکرد ماهیت جهاد ابتدایی به دفاعی برمی گردد.
عکس مرتبط با اقتصاد
۲-۷-۲-۲-۳٫ فرق جهاد ابتدایی و جهاد دفاعی
جهاد ابتدایی دارای شرایطی است، با اجازه امام عادل مبسوط الید باشد. رزمندگان در جهاد ابتدایی باید بالغ، عاقل، آزاده، برخوردار از سلامت جسمانی و اجازه پدر و مادر باشند. ولی جهاد دفاعی هیچ نوع شرطی ندارد. حتی مشروط به اجازه امام یا مرجع تقلید نیز نیست و بر همه افراد کشوراعم از زن، مرد، کوچک و بزرگ واجب است که به دفاع برخیزند( آخوندی، ۱۳۸۴: ۱۹-۲۰). این موارد از اختلاف این دو جهاد از منظر فقه بود.

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت jemo.ir مراجعه نمایید.

. تقسیم بندی های دیگری از جهاد

تقسیم بندیهای دیگری از جهاد، شده است که با تقسیم های فوق هم پوشانی دارد. از امام حسین(ع) پرسیدند که جهاد واجب است یا مستحبّ؟ امام فرمود: جهاد بر چهار گونه است: دو جهاد واجب است و جهاد دیگر مستحبّى است که جز با واجب تحقّق نیابد و چهارمى جهاد مستحبّى محض است. امّا آن دو جهاد که واجب هستند: یکى جهاد شخص با نفس خویش است که با کناره‏گیرى از نافرمانی ها نسبت به خدا صورت مى‏گیرد و آن از بزرگترین جهاد است و دیگرى جهاد با کافرانى است که با شما هم‏مرزند که این نیز واجب است. امّا آن جهاد که مستحبّ مى‏باشد، در سایه واجب امکان پذیر است؛ جهاد با دشمن است که بر همه امّت واجب است و اگر آن را ترک نمایند عذاب بر آنها فرود آید و این عذاب شامل همه امّت گردد و آن جهاد بر امام، مستحبّ و سنّت است و حدّ آن این است که امام با امّت براى سرکوبى دشمن رود و با دشمنان پیکار نماید. امّا آن جهادى که مستحبّ محض است، برپا داشتن سنّتها است که مرد مسلمان در بر پا نگهداشتن و رشد و احیاى آن سعى و کوشش خود را به کار گیرد و مبارزه کند. پس کار و تلاش در این خصوص از بهترین اعمال است؛ زیرا احیاى سنّت است(حرانی، ۱۳۸۲: ۴۲۴ ).در این حدیث به جهاد اکبر و جهاد اصغر وجهاد در عرصه غیر نظامی اشاره شده است.
۲-۸ . قلمرو جهاد
جهاد فقط به معنای حضور در میدان جنگ نیست. یک شرط جهاد، این است که در مقابله با دشمن باشد. اما این مقابله، یک وقت در میدان جنگِ مسلّحانه است که «جهاد رزمی» نام دارد؛ یک وقت در میدان سیاست است که «جهاد سیاسی» نامیده می‌شود؛ یک وقت هم در میدان مسائل فرهنگی است که به «جهاد فرهنگی» تعبیر می‌شود و یک وقت در میدان سازندگی است که به آن «جهاد سازندگی» اطلاق می‌گردد. البته جهاد، با عنوانهای دیگر و در میدانهای دیگر هم هست. پس، شرط اوّلِ جهاد این است که در آن، تلاش و کوشش باشد و شرط دومش این‌که، در مقابل دشمن صورت گیرد(خامنه ای، ۱۳۷۵).
۲-۸-۱ .جهاد سخت
به تلاش و جدیت برای مقابله با تهاجم واقعی دشمن، جهاد سخت گفته می شود. در این جهاد، حضور فیزیکی برای مقابله با تهاجم دشمن مطرح است و از تمام ابزارها و امکانات جنگی بهره برداری می شود. مفهوم «قتال» و «حرب» متناسب با این عرصه از جهاد است.
۲-۸-۲ .جهاد نرم
جهاد نرم، اطلاقی از یک رویارویی تمام عیار با جبهه جهالت هاست که همه وجوه فرهنگی، سیاسی و اقتصادی و همه شئون فردی و اجتماعی انسان ها را در بر می گیرد(اخوت،حاجی رجبعلی،۱۳۹۰: ۳۱۵). جهاد نرم حداقل سه بار معنایی و سه جنبه را به همراه دارد. یکی از جنبه های یادشده به خصلتی برمی گردد که کلمه جهاد القاکننده آن است؛ کوشش دارای غایت الهی که قداست اصلی ترین لازمه معنای آن است و همین قداست است که تعیین کننده اهمیت، ارزش و بلندای غایت نگری در رویارویی یادشده است. کلمه جهاد در عبارت جهاد نرم، جنبه و بار معنایی دوم است. ماهیت تهاجم و دفاع به عنوان اقسام وضعیت، کنش و واکنش های مورد تحلیل در اصطلاح «عملیات» قابل جمع است. سومین بار معنایی به اطلاق نرم در مقابل سخت برای اصطلاح جهاد مربوط می شود که تداعی گر و معرف کلیدواژگان«ابلاغ و القا» به عنوان عوامل تبیین کننده برای تعیین جنس، ابزار، اسلحه در این رویارویی مقدس است. همان طور که در ساخت سلاح سخت، فرایندی لازم است تا مثلا علم شیمی یا فیزیک قابل استفاده در مصارف نظامی شود، عرصه جهاد نرم نیز، نیازمند دانش جهادی، از دانسته ها، معارف و اعتقادات ناب است. مجاهد در عرصه جهاد نرم، باید بتواند معارف صحیحی را که از آن برخوردار است، به سلاح تبدیل کند. همه مباحث مربوط به تبیین عناصر جهاد نرم به شکلی مستقیم یا غیر مستقیم به موضوع امامت ختم می شود، چرا که تعریف فتح و پیروزی و غایت جهاد وابسته به امام و ایجاد توجه نسبت به او است.دشمن نیز با امام، تعریف شدنی است و رزمنده نیز با انواع قالب های شخصیتی که می تواند داشته باشد، کارآمدی اش وابسته به مفید بودنش برای امام است، علاوه بر این شاخص های پنج گانه مجاهد و رزمنده بودن نیز به اتفاق با امام تعریف می شوند و همچنین جغرافیای جهاد نرم به شکل مستقیم و غیر مستقیم، دارای همین نسبت است(همان، ۱۵-۱۷).
۲-۸-۲-۱ . جهاد فرهنگی
دشمنان اسلام با ترویج فساد و فحشا به ارزش ها، آرمان ها و اهداف مقدس اسلامی، به عزت و استقلال مسلمانان تهاجم می برند تا آنان را همرنگ و همسو با خود گردانند. این تهاجم به صورت غیر نظامی و در عرصه مسائل و موضوعات فرهنگی صورت می گیرد. تلاشی که برای رفع موانع موجود در فضای مطلوب فرهنگی جامعه صورت پذیرد؛ جهاد فرهنگی نام دارد.
۲-۸-۲-۲٫جهاد سیاسی
خداوند هر گونه استیلای سیاسی، اقتصادی کافران و دشمنان را بر مسلمانان ناروا شمرده است. بر اساس این آموزه قرآنی باید با جهاد خستگی ناپذیر از استقلال سیاسی پاسداری کرد(آخوندی،۲۳:۱۳۸۴). در جنگ فرهنگی، در جنگ سیاسی، در جنگ امنیتی، تحرک دشمن را درست نمی‏توان دید. گاهی اوقات، دشمن کار را به گونه‏ای ترتیب می‏دهد که حرف حقی، از زبان یک نفر صادر بشود. دشمن ناحق و باطل است، پس چرا می‏خواهد این حرف حق از زبان آن شخص صادر بشود؟ چون می‏خواهد پازل خودش را کامل کند. این پازل از صد یا دویست قطعه تشکیل شده؛ یک قطعه‏اش هم همین حرف حقی است که آن شخص باید بزند تا این پازل را کامل کند! اینجا این حرف حق را نباید زد. پازل دشمن را کامل نباید کرد. وارد سیاست بشوید و فکرِ سیاسی کنید؛ اما بسیار هوشیار. دشمن نباید بتواند از هیچ حرکت و اظهار و موضع‏گیری شما استفاده کند. این، اصل اول و یک خط قرمز است(خامنه ای،۱۳۸۶).
۲-۸-۲-۳ . جهاد اقتصادی
یکی از تکالیف مسلمانان حفظ استقلال اقتصادی و پیشگیری از هر گونه وابستگی است که مایه ذلت و سرشکستگی شود(آخوندی،۲۴:۱۳۸۴). امروز عرصه‌ی اقتصاد، به‌خاطر سیاستهای خصمانه‌ی آمریکا، یک عرصه‌ی کارزار است، یک عرصه‌ی جنگ است، جنگی از نوع خاص. در این عرصه‌ی کارزار، هر کسی بتواند به نفع کشور تلاش کند، جهاد کرده است. هر کسی بتواند به اقتصاد کشور کمک بکند، یک حرکت جهادی انجام داده است. این جهاد است؛ البتّه جهادی است که ابزار خودش را دارد، شیوه‌های مخصوص خود را دارد، باید این جهاد را همه با تدبیر مخصوص خود و سلاح مخصوص خود انجام بدهند(خامنه ای،۱۳۹۴). عرصه اقتصاد هم می تواند عرصه کارزار باشد. مبارزه و تلاش بی وقفه اقتصادی به منظور برطرف کردن موانع داخلی و خارجی رشد مطلوب اقتصاد، جهاد اقتصادی است.
۲-۸-۲-۴٫ مدیریت جهادی
مدیریت جهادی برگرفته از مدیریت اسلامی و با هدف قرب به خدا و خدمت به بندگان او و گرامی داشتن مردم است. از اهداف این نوع مدیریت، انجام کار به شیوه مناسب و ارزشمند و کس رضای خداست تا رضایت درونی برای فرد ایجاد شود. در این شیوه مدیریت اجر معنوی قبل از پاداش دنیوی مدنظر بوده و تعهد از محوری ترین مولفه های آن است(پالوچ ، نقی پور،۱۳۸۶، به نقل از قائدعلی، مشرف جوادی،۱۳۹۳). مدیریت جهادی، زمینه سرعت انجام کار را بالا می برد.
۲-۹٫ جهاد در روایات
روایات بسیاری در مورد جهاد ذکر شده است و از آن جایی که جهاد از فروع دین است، در کتب روایی بخش مجزایی را به جهاد اختصاص داده اند. در اینجا به گزیده ای از روایات پرداخته می شود و انواع و ارزش جهاد در روایات مطرح می شود.
انواع جهاد: «جهاد بر چهار گونه است. دو تا فرض است و یکى جهادى که به آن اقدام نشود مگر با فرض، و یکى جهاد سنت است اما یکى از دو جهاد فرض جهاد شخص است با نفس خود در کناره‏گیرى از معاصى خدا و آن بزرگترین جهاد است، و جهاد با آن کفارى که هم‏مرز با شمایند فرض است.و اما جهادى که سنت است و جز با فرض انجام نشود آن جهاد با دشمن است و واجب است بر همه امت و اگر جهاد را ترک کنند عذاب بر آنها آید این عذاب امت را فراگیرد و آن سنت است بر امام و حدش این است که امام با امت بر سر دشمن رود و با آنها جهاد کند. اما جهادى که سنت مطلق است، پس آن مبارزه براى برپاداشتن هر سنتى است(که از بین رفته چه واجب باشد چه مستحب) که مرد مسلمان آن را برپا دارد و در اقامه آن بکوشد و در اجراء و زنده کردن آن مبارزه کند و کار و کوشش در آن از بهترین اعمال است زیرا زنده داشتن سنت است و قانون اسلام، و رسول خدا (ص) فرمود هر که قانون و روش خوبى بوجود آورد ثواب آن را ببرد و ثواب هر که تا روز قیامت بدان عمل کند بى‏آنکه از ثواب آنها هم چیزى کاسته شود»(ابن شعبه،۱۳۷۶: ۲۴۸).
امام على (ع)می فرمایند: « ایمان بر چهار ستون تکیه دارد: صبر و یقین و عدل و جهاد. جهاد بر چهار شعبه است: امر به معروف و نهى از منکر، و راستگوئى در جاهاى مختلف، و غضب بخاطر خداوند، و بغض و عداوت با فاسقین. هر کس امر به معروف کند کمر مؤمن را محکم مى‏کند، و هر کس نهى از منکر کند بینى فاسق را به خاک مى‏مالد، و هر کس در جاهاى مختلف راست بگوید وظیفه‏اى که بر عهده‏اش بوده انجام داده است، و هر کس با فاسقین عداوت داشته باشد و بخاطر خداوند غضب کند خداوند بخاطر او غضب مى‏نماید» (حکیمی ، ۱۳۸۰،ج۱: ۲۶۸). امام صادق در معناى این روایت که از پیغمبر نقل شده است «برترین جهاد، سخن به جائى است که نزد پیشوائى ستمگر گفته شود» فرمود:« معنایش این است که اگر می داند سخنش پذیرفته است به مقدار فهمش او را دستور دهد و راهنمائى کند و الا سخنى نگوید.»(ابن بابویه، بی تا،ج۱: ۷) در این نمونه از روایات، جهاد هم در درون انسان و در مبارزه با هوای نفس مطرح شده است و هم در مبارزه بیرونی با دشمن خارجی. همچنینن احیای سنت های الهی در جامعه جهاد است. که دستور امر به معروف و نهی از منکر هم در این راستاست. پس می توان گفت در روایات جهاد در حوزه های مختلفی مطرح شده است.
ارزش جهاد: در روایات زیادی به اهمیت و فضیلت جهاد اشاره شده است. در این روایات هم ارزش جهاد با دشمن بیرونی ذکر شده است و هم جهاد با نفس. امام باقر (ع) اصل دین اسلام را نماز و فرع آن را زکات و بالاترین کنگره اسلام را جهاد معرفی می کند. (کلینی،۱۳۶۹، ج ۳ :۳۸). امام علی (ع) در غررالحکم جهاد را ستون دین و راه نیک بختان معرفی می کند:« ألجهاد عماد الدّین‏ و منهاج‏ السّعداء» (۷۲:۱۴۱۰) و مقام مجاهدان را در حدی توصیف می کنند که درهای آسمان به روی آنها گشوده می گردد:« ألمجاهدون تفتّح لهم أبواب السّماء.» (۷۲:۱۴۱۰،). همچنین امام در نهج البلاغه، جهاد را دری از درهای بهشت می داند که خداوند آن را برای اولیای خاص خودش باز می کند:«.إنّ الجِهادَ بابٌ مِنَ اَبوابِ الجَنّهِ فَتَحَهُ اللهُ لِخاصَّهِ اَولیائِهِ.- خطبه ۲۷».
حضرت زهرا (س) در خطبه فدکیه جهاد را عزت اسلام معرفی می کند: «الْجِهَادَ عِزّاً لِلْإِسْلَام‏» (حرعاملی،۱۴۰۹، ج۱: ۲۲). امام صادق (ع) در فضیلت جهاد می فرماید: « لِلجَنَّهِ بابٌ یُقالُ لَه «بابُ المجاهدین» یَمضون اِلَیه فَاذا هُو مَفتُوحٌ و هُم مُتَقَلِّدونَ بِسیوُفِهم والجَمعُ فی‌المَوقِفِ. بهشت، دری دارد به نام «مجاهدین» که (فردا) مجاهدین با حمایل شمشیرهای خود به سوی آن که بر ایشان باز است رهسپار می‌شوند در حالی که دیگر خلایق در محشر به سر می‌برند.»(کلینی، ۱۴۰۷،ج ۵ : ۲).
امام محمدباقر (ع) در ارزش جهاد با نفس می فرمایند:« لا فَضیلَهَ کالجِهادِ ولاجِهادَ کَمُجاهَدَهِ الهَوی-. هیچ چیز به اندازه جهاد (در راه خدا) فضیلت و ارزش معنوی ندارد و هیچ جهادی مانند جهاد با هوای نفس نیست.» (مجلسی،۱۴۰۳،ج ۷۵ :۱۶۵). حضرت صادق (ع) فرموده است: «خوشا به حال آن بنده‏اى که براى خدا با نفس و هوى و تمایلات نفسانى خود مجاهده و مبارزه کرده و سپاه هوى و نیروهاى نفسانى را مغلوب و منکوب نموده و در راه رسیدن به رضاى پروردگار متعال و اطاعت و بندگى او مظفر و موفق گردد. زیرا کسى که نیروى عقلش در اثر مجاهدت و استقامت و پایدارى و خضوع در پیشگاه پروردگار متعال و به مقتضاى مقام بندگى، حاکم و مسلط بر نفس أماره (نفسى که مى‏خواند انسان را به سوى خلاف و عصیان) او شود، البته رستگار خواهد بود و باید متوجه شد که در میان پروردگار متعال و بندگان او حجابى که تیره‏تر و وحشتناک تر از نفس و هوى باشد، نیست. و در مورد مبارزه و مقاتله با آنها سلاحى مؤثرتر و برنده‏تر از اظهار فقر و نیاز و بندگى به پروردگار متعال و خضوع در مقابل عظمت و جلال او و روزه دارى در روزها و شب خیزى و بیدارى شب، نیست. و هر گاه کسى در خلال این مجاهدت و مبارزت کشته شد، البته در زمره شهدا محشور خواهد گشت. و اگر زنده بود و در این راه و این برنامه استقامت ورزید پایان جریان زندگى او به رضوان اکبر (خوشنودى و رضایت کامل پروردگار متعال) منتهى خواهد شد. خداوند متعال در سوره عنکبوت ۶۹ مى‏فرماید: آنان که در راه ما مجاهدت مى‏کنند البته آنان را به راه هاى خود هدایت خواهیم کرد، و خداوند متعال همیشه با نیکوکاران است» (مصطفوی،۱۳۶۰ب: ۳۵۷). بر اساس نمونه ای از روایات وارده در موضوع جهاد می توان ارزش جهاد را در محافظت از دین و اسلام و جان آدمی در مقابل دشمنان بیرونی و درونی دانست. جهاد ضامن اقتدار و عزت جامعه اسلامی ومؤمن مسلمان است. با توجه به اهمیتی که جهاد در نهج البلاغه دارد، تلاش گردید خلاصه ای مختصر از نحوه پرداختن امام علی (ع) به جهاد در ادامه و به صورت مجزای از روایات بیاید.
۲-۹-۱٫ جهاد در نهج البلاغه
علی مرد جنگ است و نهج البلاغه کتاب جنگ و جنگ ناموس خداوند و تبلور ایمان است.زیرا کفر به طاغوت مقدمه ایمان به الله است و تا طاغوت تکفیر نشود و در خاک نابودی نشانده نشود، ایمان به الله استقرار نمی یابد. هر کس مجاهد و عارف و جنگاور در راه خداست برخواسته از مکتب امام علی است(حجازی،۱۳۶۲: ۱۳۱-۱۳۲) در نهج البلاغه در ۳۲ مورد نام جهاد و مشتقات این واژه به کار برده شده است و از مجاهدین راه خدا و اسلام ستایش فراوان به عمل آمده است و در مقابل نکوهش امام علی به کاهلان و سستی کنندگان عرصه جهاد هم آمده است. روی هم رفته این موضوع در نهج البلاغه بیشتر از قرآن مطرح شده است به طور کلی می توان جهاد را در نهج البلاغه به چهار موضوع کلی تقسیم کرد: فضیلت جهاد و عواقب ترک آن، پایداری و مقاومت در میدان جهاد، فنون مبارزه و روش جنگ، و شوق شهادت در راه جهاد خدا (مکارم شیرازی،۱۳۷۵: ۱۲۹). با توجه به اهمیت جهاد در نهج البلاغه، به صورت در ادامه برخی از خطبه های نهج البلاغه مرتبط با موضوع جهاد خواهد آمد:
۲-۹-۱-۱٫ فضیلت جهاد و عواقب ترک آن
در خطبه ۲۷ نهج البلاغه در فضیلت جهاد چنین آمده است:« جهاد در راه خدا، دری از درهای بهشت است که خدا آن را به روی دوستان مخصوص خود گشوده است. جهاد لباس تقوا و زره محکم و سپر مطمئن خداوند است. کسی که جهاد را ناخوشایند دانسته و ترک کند، خدا لباس ذلت و خواری بر او می پوشاند و دچار بلا و مصیبت می شود و کوچک و ذلیل می گردد. دل او در پرده گمراهی مانده و حق از او روی می گرداند. به جهت ترک جهاد به خواری محکوم و از عدالت محروم است.» در این خطبه امام جهاد را با عزت انسان، همسان دانسته اند و ترک آن را مایه ذلت انسان بیان کرده اند. جهاد در شکل گیری شخصیت انسان نقش مهمی دارد.
امام علی در خطبه ۲۹ نهج البلاغه پس از اینکه عامل معاویه به کاروان حجاج حمله کرده و اموال آنها را ربوده در نکوهش کوفیان و سرزنش سهل انگاری در جهاد می فرماید:« ای مردم کوفه بدن های شما در کنار هم اما افکار و خواسته های شما پراکنده است. سخنان ادعایی شما، سنگهای سخت را می شکند ولی رفتار سست شما دشمنان را امیدوار می سازد. در خانه هایتان که نشسته اید ادعاها و شعارهای تند سر می دهید اما در روز نبرد می گویید: ای جنگ از ما دور شو و فرار می کنید. آن کس که از شما یاری خواهد ذلیل و خوار است و قلب رها کننده شما آسایش ندارد. بهانه های نابخردانه می آورید. چون بدهکاران خواهان مهلت، از من مهلت می طلبید و برای مبارزه سستی می کنید. بدانید که افراد ضعیف و ناتوان هرگز نمی توانند ظلم و ستم را دور کنند و حق جز با تلاش و کوشش بدست نمی آید. شما که از خانه خود دفاع نمی کنید، چگونه از خانه دیگران دفاع می نمایید؟ با کدام امام پس از من به مبارزه خواهید رفت؟ به خدا سوگند فریب خورده آن کس که به گفتار شما مغرور شود، کسی که به امید شما به سوی پیروزی رود، با کندترین پیکان به میدان آمده است. و کسی که بخواهد به وسیله شما دشمن را هدف قرار دهد با تیری شکست خورده تیراندازی کرده است.» در این خطبه از عدم همراهی واقعی مردم در میدان جهاد شکایت می کند و جهاد را انسان در عمل نشان می دهد و اعتقاد صرف به جهاد کاربردی ندارد.
۲-۹-۱-۲٫پایداری و مقاومت در میدان جهاد
در خطبه ۵۶ نهج البلاغه امام علی شکوه و عظمت جنگ و جهاد در زمان پیامبر و پایداری و مقاومت مسلمانان را یادآوری می کنند: «در رکاب پیامبر خدا بودیم و با پدران و فرزندان و برادران و عموهای خود جنگ می کردیم که این مبارزه بر ایمان و تسلیم ما می افزود و ما را در جاده وسیع حق و صبر و بردباری برابر ناگواریها و جهاد و کوشش برابر دشمن، ثابت قدم می ساخت. گاهی یک نفر از ما و دیگری از دشمنان ما ، مانند دو پهلوان نبرد می کردند و هر کدام می خواست کار دیگری را بسازد و جام مرگ را به دیگری بنوشاند، گاهی ما بر دشمن پیروز می شدیم و زمانی دشمن بر ما غلبه می کرد. پس آنگاه که خدا راستی و اخلاص ما را دید، خواری و ذلت را بر دشمنان ما نازل و پیروزی را بر ما عنایت فرمود، تا آن جا که اسلام استحکام یافته فراگیر شد و در سرزمین پهناوری نفوذ کرد. به جانم سوگند اگر ما در مبارزه مثل شما بودیم هرگز پایه ای برای دین استوار نمی ماند و شاخه ای از درخت ایمان سبز نمی گردید. به خدا سوگند شما هم اکنون از سینه شتر خون می دوشید و سرانجامی جز پشیمانی ندارید.». ضرورت حضور در میدان جهاد، همیشه و در همه زمانها وجود دارد و امام از پایداری خود در میدان جهاد در زمان پیامبر سخن می گویند و بر این پایداری و مقاومت در زمان های بعد تاکید دارند.
۲-۹-۱-۳٫ فنون مبارزه و روش جنگ
امام در خطبه ۱۱ نهج البلاغه به فرزندش محمد حنفیه در جریان جنگ عمل توصیه هایی می فرماید: « اگر کوهها از جای کنده شوند تو ثابت و استوار باش، دندان ها را به هم بفشار، کاسه سرت را به خدا عاریت ده، پای بر زمین میخ کوب کن. به صفوف پایانی لشکر دشمن بنگر. از فراوانی دشمن چشم بپوش و بدان که پیروزی از سوی خداوند سبحان است.» حضرت پس از آموختن فنون نظامی و روش ثبات و مقاومت در میدان جنگ، نکته بسیار مهمی را به فرزندش و در واقع به تمام مسلمانان می آموزد که فتح و پیروزی از سوی خداوند است.
حضرت در خطبه ۶۶ هم در روزهای آغازین جنگ صفین به آموزش تاکتیک نظامی برای لشکریان می پردازد:«دندان ها را به هم بفشارید تا مقاومت شما در برابر ضربات شمشیر دشمن بیشتر گردد. زره نبرد را کامل کنید. پس از آنکه شمشیر را از غلاف بیرون کشیدید چند بار تکان دهید. با گوشه چشم به دشمن بنگرید و ضربت را از چپ و راست فرود آرید و با تیزی شمشیر بزنید و با گام برداشتن به پیش، شمشیر را به دشمن برسانید و بدانید که در پیش روی خدا و پسر عموی پیغمبر قرار دارید. پی در پی حمله کنید و از فرار شرم دارید زیرا فرار لکه ننگی برای نسل های آینده و مایه آتش روز قیامت است.». جهاد به گونه ای نیست که بدون برنامه و روش مشخص بتوان به اهداف از پیش تعیین شده رسید. در زمان امام هم در حد امکانات آن زمان به تدبیر جنگ و نحوه برخورد با دشمن اشاره می کنند. این جهاد در عرصه های دیگر نیز، متناسب با شرایط به شیوه های مختلف انجام می گیرد.
۲-۹-۱-۴٫شوق شهادت در راه جهاد برای خدا
درقسمتی از خطبه ۱۲۳ که حضرت هنگام نبرد صفین خطاب به سربازان خویش فرمودند: « همانا مرگ به سرعت در جستجوی شما است. آنها که در نبرد مقاومت دارند و آنها که فرار می کنند. هیچکدام را از چنگال مرگ رهایی نیست و همانا گرامی ترین مرگها کشته شدن در راه خداست. سوگند به آن کس جان پسر ابوطالب در دست اوست، هزار ضربت شمسیر بر من آسانتر از مرگ در بستر استراحت، در مخالفت با خداست.» مرگ در میدان جهاد برای مجاهد شیرین است و از این رو باید قبل ورود به میدان جهاد، منتظر هر نوع نتیجه ای باشد و از نتایج ممکن استقبال کند. شهادت یکی از این نتایج است.
۲-۱۰٫ جهاد در ادیان
وجوب و ضرورت جهاد و پیکار در راه حق اختصاص به اسلام ندارد بلکه هر قوم و ملتی که بخواهد روی پای خود بایستد و از حیثیت و استقلال و مجد و عظمت خود دفاع کنند باید دارای برنامه جهاد باشد، از این رو قرآن کریم به عنوان یادآوری سیره و روش انبیاء گذشته و تربیت شدگان آنها می گوید: «پیامبران بسیاری برای مبارزه با کفر و ظلم و استبداد قیام کردند و مردان پاک و با ایمان و فهمیده زیادی به یاری آنان برخاستند و از تلفات سنگین و جراحات سخت و مشکلات طاقت فرسایی که در راه خدا دیدند هرگز سست نشدند و در مقابل دشمن تضرع و کرنش نکردند و تسلیم نشدند، آنان به هنگامی که گرفتار مشکلاتی در برابر دشمن می شدند به جای اینکه میدان را به او بسپارند و یا تسلیم شوند و یا فکر بازگشت در مغز آنها پیدا کند روی به درگاه خدا می آوردند و ضمن تقاضای صبر و استقامت و پایمردی می کردند. سرانجام کار اینان مهر و محبت الهی درباره آنها و پیروزی در دنیا و اجر و پاداش نیکوی آخرت بود.».[۸] آیات فوق جهاد را یک امر حیاتی و از روش های انبیا و پیروان آنان می شمارد(مطهری،۱۳۶۴: ۷۷-۷۸). پس جهاد البته در بعد نظامی آن مختص همه ادیان بوده است ولی اهمیت آن در ادیان متفاوت است.
دین یهود: در مسئله جنگ و جهاد موضعی حاد و خشن ارائه داده است. علت اصلی این است که ملت یهود، آیین تورات را اولین و تنها آیین الهی دانسته و جز آن را به رسمیت نمی شناسد و از طرف دیگر آن را منحصر به خودشان می دانند و خود را ملت برگزیده خدا می دانند. همین بینش باعث شده است که سر سازگاری با دیگر ملل نداشته باشند و در جنگ و پیکار نیز خشن ترین برخوردها را داشته باشند(ابراهیمی ورکیانی،۱۳۸۵).سابقه جنگهای یهود و جنایت های آنها تا کنون نیز ادامه دارد.
دین مسیح: تعالیم کلیسا، می گوید: جهاد و قوانین جنگ را در قلمرو دین راهی نیست. دین ضد جنگ است و مسیحیت کنونی به عنوان دستوری اخلاقی سفارش می کند که اگر به سمت راست شما سیلی زدند آنسوی گونه را نیز آماده نگاهدار تا بزنند. از متداولترین تهمت هایی که روحانیت مسیحی در گذشته و حال به اسلام می زده است و می زند این است که اسلام به زور شمشیر، گسترش یافته است(مطهری،۲۹:۱۳۶۴). دین مسیح بر خلاف دین یهود، شیوه تساهل در پی دارد و قائل به هیچ خشونت حتی حق نیست.
بر خلاف دین یهود و دین مسیح، اسلام، جهاد را مقدس ترین عمل و آن را دستمایه عزت و تعالی انسانها می داند. معتقد است که آدمی، همواره در گذرگه آزمون و بلا ایستاده است تا گوهر وی به والایی بدرخشد و پولاد وجودش صیقل یابد اینکه در اسلام بیشتر از سایر ادیان به جهاد اشاره شده است را می توان به علت موقعیت خاص اسلام به عنوان آخرین و کاملترین دین، تفسیر کرد. ضرورت دشمنی با این دین نسبت به سایر ادیان بیشتر خواهد بود.
۲-۱۱٫ پیشینه موضوع تحقیق
پژوهش ها و تحقیقاتی که در موضوع جهاد صورت گرفته است در زمینه های مختلف است و هر کدام به بخش خاصی از جهاد اشاره کرده است. تحقیقاتی که در سالهای دورتر صورت گرفته به جهاد از دید نظامی و جنگی توجه کرده است و مسائلی مانند جهاد ابتدایی و جهاد دفاعی را مورد بحث قرار داده است. کتاب جهاد شهید مطهری از همین گروه است.در سالهای اخیر به جهاد در ابعاد بیشتری مانند فرهنگی، اقتصادی وسیاسی و مدیریتی پرداخته شده است و با توجه به شرایط فعلی کشور و جامعه و تهدیداتی که در این سه عرصه مطرح است به ترسیم الگوی جهادی در این حوزه ها پرداخته شده است. از کتابهایی که با این رویکرد آماده شده است، کتب علی صفایی حائری است. او در کتاب قیام خود راه های مختلف جهاد به شیوه غیر نظامی را مطرح می کند و آخرین مرحله را در قتال می داند. در ادامه به ذکر عناوین تحقیقات صورت گرفته در ابعاد مختلف جهاد پرداخته می شود:
تحقیقات داخلی: میر افضل(۱۳۷۷) در پایان نامه خود با عنوان جهاد دفاعی به تفاوتهای جهاد ابتدایی و جهاد دفاعی پرداخته است و در ذیل هر تفاوت یکسری از احکام جهاد و دفاع مانند نحوه و شیوه مبارزه و جنگ ، مسئله غنایم، اسرا، مقابله به مثل، نحوه برخورد با اهل کتاب و بغاه در جنگ و شرایط انواع قراردادها مثل قرارداد مهادنه و ذمه را آورده است و تلاش نموده مباحثی که کمتر مورد بحث واقع شده و موضوعات جدیدی که با گذشت زمان و ساخته شدن سلاحها و تجهیزات جنگی پیشرفته و مدرن پیش آمده طرح و بررسی کند.
محمدی(۱۳۸۳) با در نظر گرفتن جهاد به عنوان جهاد دفاعی و معرفی بحث مختصری از جایگاه جهاد در اسلام و انواع و اقسام جهاد به بررسی «نقش زنان در جهاد دفاعی» پرداخته است و ضمن طرح مباحث مقدماتی در رابطه با شخصیت و هویت انسانی زن در اسلام شبهات اصل جهاد و جهاد زنان را نقد و بررسی نموده است.
عارفی مزاری(۱۳۸۳) در پایان نامه خود با عنوان «جهاد در اسلام» از منظر آیات و روایات به بررسی جهاد پرداخته است و اقسام آن را بررسی نموده است و در حوزه نظامی به موارد جهاد ابتدایی و دفاعی و شرایط آن پرداخته است.
حافظیان(۱۳۸۸) در پایان نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان «جهاد اسلامی، دفاع یا تهاجم در زمان حضور و غیبت معصومین (ع)» به طرح این سئوال اصلی پرداخته است که آیا جهاد توصیه شده در متون دینی همواره و در همه شرایط شامل جهاد ابتدایی و دفاعی است یا تنها جهاد دفاعی را شامل می‌شود؟
باقرزاده(۱۳۹۰) در « درآمدی بر نقش جهاد در تدوین دکترین سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران» به جهاد از رویکردی سیاسی نگاه کرده است و بیان می دارد که فقه سیاسی اسلام راهبرد جهادی را برای دستیابی به سیاست خارجی فعال و پویا و سازنده که فراتر از چارچوب مقرر در منشور سازمان ملل است مطرح می کند و شاخصه های راهبرد جهادی را تبیین می کند.
مرتضوی و زارعپور(۱۳۹۱) در مقاله خود با عنوان«فرهنگ سازمانی جهادی؛ عامل کلیدی مدیریت جهادی» به بررسی جهاد از منظر فرهنگی پرداخته است و فرهنگ جهادی را به عنوان الگویی در فرهنگ سازمانی مطرح کرده است و ویژگیهای یازده گانه ای را برای این فرهنگ ذکر می کند و در آخر فرهنگ سازمانی جهادی را عامل مهمی در تحقق مدیریت جهادی دانسته است.
محمدجانی(۱۳۹۱) در پایان نامه خود با عنوان« ویژگیهای جهاد و جهادگر در قرآن» ضمن بیان کلیاتی از جهاد به بیان شاخصه های جهادگران پرداخته است و پیامدهای جهاد و ترک جهاد را بررسی کرده است. او در ویژگیهای جهاد به موضوعاتی مانند محوریت الله، دفاع از حق ، عزت و سربلندی پرداخته است.
نیک فرجام (۱۳۹۲) در مقاله خود با عنوان«جهاد زن با رویکردی بر جهاد اقتصادی» به تقسیم جهاد به جهاد ابتدایی و دفاعی پرداخته است و سپس وظیفه زن را در حوزه جهاد دفاعی و از طریق حفظ و دفاع از بنیان خانواده مطرح کرده است و در این راستا نقش زن را در عرصه جهاد اقتصادی تبیین کرده است.
موسوی(۱۳۹۲) در مقاله ای با عنوان «تربیت حماسی، الگوی تربیت مهدوی» هر چند به بحث تربیت حماسی پرداختند ولی جهاد را بخشی از حماسه و در بعضی قسمتها معادل با آن گرفته و تربیت حماسی را که شباهت زیادی با تربیت جهادی دارد؛الگوی کارآمد برای دوران پیش از ظهور دانسته است.
جانی پور(۱۳۹۲) در «جهاد، مقوله ای فرهنگی – اعتقادی در چارچوب سبک زندگی اسلامی» تلاش نموده است که به لایه های عمیق تری از مفهوم جهاد بپردازد و پس از تبیین مبانی مفهومی آن و گونه شناسی جهاد در قرآن راهبردهای جهاد در تغییر سبک زندگی به سمت اسلامی را ارائه دهد.