در مصراع دوم، “ماتم شدن عیش” (خوشی و شادی) به صورت متناقض‌نما بسیار زیبا، ژرف و برجسته است. در این عبارت، اگر چه به ظاهر تناقض است اما نه تنها تناقض ندارد بلکه حقیقتی بزرگ در آن نهفته است که می‌گوید: ما آنقدر نگون‌بخت هستیم که حتی اگر شادی هم به سوی ما بیاید، تبدیل به غم می‌شود.
بر تو دست این دشمنان از دوستی‌ها یافتند خویش را زین محرمان بیگانه‌تر بایست داشت
(همان:۱۴۹)
شاعر به حقیقت دوری از دشمنان دوست نما که در ظاهر خود را مصلح و خیر خواه انسان نشان می‌دهند، اشاره می‌کند. مصراع دوم نیز در تعبیر پارادوکسی، به انسان هشدار می‌دهد که باید خود را از این به ظاهر محرمان، دورتر و بیگانه‌تر داشت.
۲- ابهام: متناقض‌نما دارای ابهام است. ذهن برای کشف این ابهام، به تکاپو می‌افتد و با اندک تلاش ذهنی، به راز و رمز سخن متناقض نما، یعنی حقیقتی که در آن نهفته است، پی می‌برد که این تلاش ذهنی، شادی‌آور است.
همه جا از تو نشان است و نشان از تو کم است همه عالم خبر توســت و خبردار کم اســت
(همان:۱۴۳)
آرایه متناقض‌نما در اینجا، دارای نوعی ابهام است. نشان داشتن در عین بی‌نشانی و خبر داشتن در عین بی‌خبری، ذهن خواننده را برای دریافت مفهموم و مقصود اصلی، به تلاش و تکاپو وا می‌دارد.
عاشقان را تیره‌بختی سایه بال هماست زان سبب خاکسترم جز جای در گلخن نکرد
(همان:۱۶۰)
در باور عامه، پرنده هما برای انسان سعادت و خوشبختی را به همراه می‌آورد. اما فیاض لاهیجی در سخنی متناقض می‌گوید که دلیل شور بختی عاشقان، سایه پرنده هما است که کلامی‌ مبهم و قابل تأمّل می‌باشد.
۳- دو بُعدی بودن: متناقض نما دارای دو بُعد حقیقی و متناقض می‌باشد و تصاویری شگفت‌‌انگیز و زیبا را ارائه می‌دهد.
با زبان بی‌زبانــی می‌کنم تقریر شـوق کرده ذوق گفتگـــو، سرگرم خاموشـــی مرا
(همان:۷۷)
در مصراع نخست عبارت زبان داشتن در عین بی‌زبانی و علاقه سخن گفتن سبب سکوت شدن، سخنانی دو بُعدی هستند که تصاویر متفاوتی را ساخته‌اند.
بی‌طاقتی آخر دل ازیـن راز نهــان را فریـاد کنـــان از لب خامــوش بــــرآورد
(همان:۱۷۳)
از لب خاموش، فریادکردن تناقض است. دو بُعدی بودن آرایه متناقض نما در این بیت نیز سبب ساخت تصویری شگفت‌انگیز و زیبا شده است.
۴- برجستگی لفظ و معنی: در متناقض‌نما، نه تنها لفظ برجسته و توجّه بر انگیز می‌شود، بلکه معنی نیز اعتلا پیدا می‌کند.
از آن ترسم که زاهد هرگز از مستی نیاساید اگر احوال بیهوشان به هشیاران شود پیدا
(همان:۹۲)
در دو مصراع آرایه متناقض‌نمایی وجود دارد و این صنعت، سبب برجستگی و توجّه برانگیزی کلام گشته و معنا را غنی کرده است.
وصـــــل شـــد باعــــث جدایـی مـــا خصـــــم مــا گشت آشنــــایی مــا
(همان:۹۳)
وصال سبب جدایی شدن، سخنی متناقض است. فیاض با توسّل به آرایه متناقض‌‌نمایی، معنی کلام را اعتلاء بخشیده و برجسته نموده است.
۵- ایجاز: کلام متناقض نما از نوع معنایی، سبب خلاصه شدن و ایجاز سخن می‌گردد.
وه که با چشم قبول از عشق داریم و هنوز کم نکرد از خام سوزی رنگ کفر ایمان ما
(همان:۷۸)
در این بیت کلام متناقض‌نما در معنا، ایجاز دارد. سوختن در عین خامی کفر و ایمان، اگر به صورت غیر متناقض‌نما و عادی بیان شود، به تفصیل و توضیح بیشتر نیاز دارد.
منّت آزردگی‌ها هیچکس بر ما نداشــت ما خراب طالـع بی‌طالعی‌های خودیـــم
(همان:۲۶۶)
ترکیب “طالع بی‌طالعی”، کلامی‌متناقض‌نما است که در معنا ایجاز دارد و به نحوی خلاصه مفهوم آن بیان شده است.
۶- تضاد: در ترفند متناقض‌نما، واژه‌های متضاد وجود دارد.
از درد کرده درمان، دل‌های دردمندان وز ضعف داده قوّت، پــرواز نالـــه‌هــا را
(همان:۹۹)
میان الفاظ “درد” و “درمان”، “ضعف” و “قوّت”، آرایه متناقض‌نما و تضاد وجود دارد.
خلق نـکو ملازم روی نـکـــو شـــود غیر از جمیــل زشـت نماید جمیل مــا
(همان:۹۸)
عبارت “جمیلِ زشت”، به صورت متناقض و تضاد آمده است.
۷- واژه‌سازی: متناقض‌نماهایی که بر اساس معنای لفظ شکل گرفته‌اند، به علّت معنای جدید لفظ، زیبایی آرایه مجاز را نیز دارند و در حقیقت در آنها واژه‌سازی دیده می‌شود.
ترسیدم از آلودگــــی دامن پاکـــت در پیش تو زان بود که در خون نطپیدم
(همان:۳۰۳)
کلمات “آلودگی” و “پاکی”، مجازاً به معنی گناه و عصمت به کار رفته است و بنابراین واژه‌های متناقض‌نما لفظ تازه‌ای به خود گرفته‌اند.
به دست کوتهم اندیشه بلندی نیست هوای جلوه عنقاســت در سر مگســم۱۰
(همان:۲۸۰)
در این بیت، “دست کوتاه” و “اندیشه بلند” در معنای مجازی ناتوانی و بلند نظری آمده است.
۲- استثنای منقطع
آرایه استثنای منقطع، از جمله آرایه‌های زیبایی‌آفرین بدیع است که درباره آن نوشته‌اند «استثناء منقطع، مستثنی شده از چیزی است که از جنس خود آن نباشد. استثناء منقطع بر خلاف منطق می‌باشد، اما در کلام ادبی که بر مبنای زیبایی‌آفرینی است، نه تنها غیر منطقی نیست، بلکه غافلگیر کننده و شگفت‌انگیز است و لفظ و معنی را برجسته‌تر می‌کند. آرایه استثناء منقطع، در حقیقت نوعی متناقض‌نما است و در آن هر قدر تفاوت جنس مستثنی شده، زیادتر باشد معمولاً زیباتر است»(وحیدیان کامیار،۱۰۰:۱۳۷۹).
در دیوان فیاض لاهیجی این آرایه به زیبایی آمده است که تعداد آن ۶۸ مورد و ۷۵/۱۴ درصد می‌باشد.
جز گریــه کس نکرد دمی یاد صحبتــــم جز ناله کس نبود دمی همزبان مــــن
(فیاض لاهیجی،۳۱۸:۱۳۷۳)
در این بیت شاعر می‌گوید تنها “گریه” و “ناله”، به یاد من و همزبان من هستند. تفاوت جنس مستثنی شده زیاد است و این امر سبب زیبایی شعر شده است.
در شب غم، همدمم جز آه بی تأثیر نیست هم زبانی بی توأم، جز ناله شبگیر نیست
(همان:۱۱۴)
آرایه استثناء در بیتی دیگر، لفظ و معنی را برجسته و گیرا کرده است. فیاض لاهیجی در فضای غم‌انگیز شعر خود، “آه” و “ناله” را تنها همدم و هم‌زبان خویش می‌داند.
عُجب در مستی ندارد هیچ فرقی با شراب من نمی‌دانم چرا بد نام شد تنها شراب
(همان:۱۰۱)
به‌کارگیری از ترفند استثناء منقطع در مصراع دوم، سبب دو بُعدی بودن کلام شده است. شاعر بدنامی را تنها به “شراب” نسبت می‌دهد که از جهتی متناقض (شراب بدنام) و از جهتی حقیقی (رسوایی به سبب می خوارگی) است.
جـز داغ سینـه گــل نکنـد در بهـار مـــا از جوی شعلــــه آب خـورد لالــــه زار مــا
(همان:۹۳)
آرایه استثناء منقطع در این بیت، سبب ایجاز کلام شده است و فیاض لاهیجی به طور خلاصه با زبان شاعرانه خویش می‌گوید در بهار تنها “داغ سینه”، گل می‌کند و شکوفا می‌شود.
جــز خـون دل و لخت جــگر بـار نـدارد این شیشه دردی که در آب و گل چشم است۱۱
(همان:۱۱۳)
جنس مستثنی شده “خون دل” است که برای مخاطب غافلگیر کننده و شگفت‌انگیز است.
آرایه استثناء منقطع در مواردی از زیبایی برخوردار نیست. در بیت زیر، تفاوت جنس مستثنی شده زیاد نیست و شاعر می‌گوید در تجارت تنها ضرر و نقضان وجود دارد:
در تجارت عمل هیچ به جز نقصان نیست گر نــه سرمایــه آن از تو بـــود مستقــرض۱۲
(همان:۴۰۰)
۳- ذم شبیه به مدح
این آرایه را تأکید الذَّم بِما یُشبِهُ المدح نیز می‌گویند و تعریف آن این است که «در اثنای مذمّت کسی، عبارتی بیاورند که شنونده پندارد ذکر محامد است و پس از آن مذمّت دیگر بگویند»(همایی،۳۰۶:۱۳۸۶). آرایه ذم شبیه به مدح، ترفندی است که ظاهراً ستایش است اما اندک تعمّقی در سخن معلوم می‌کند که گوینده قصد نکوهش دارد.
در اشعار فیاض لاهیجی، این آرایه ۲۹ مورد استفاده کرده است که معادل ۲۹/۶ درصد از کل روش غیرمنتظره بودن و غافلگیری است.
به آن رعنا بت آتش طبیعت کس نمی‌گوید که از چشم بدان پوشیده دارد لیک زشت رویی را
(فیاض لاهیجی،۸۱:۱۳۷۳)
در مصراع اول معشوق به سبب داشتن غرور، نکوهش شده است و در مصراع دوم با واژه لیک تصوّر می‌شود که از آن ستایشی خواهد شد، ولی ذمّی دیگر که زشتی صورت باشد بر آن افزوده شده است.
زیـن که تــــــو را بـه هیـــــچ نخرنـــــد چه عیان شــــد؟ تنهــــا کم بهایـــــی تو
(همان:۹۳)
شاعر در مصرع نخست خطاب به ممدوح می‌گوید که تو خریداری نداری و پس از آوردن ادات استثناء، انتظار می‌رود که ممدوح را مدح کند اما باز هم به نداشتن ارزش و کم قیمتی او اشاره می‌کند.

از این مختصر نیز می توان نتیجه گرفت که جنگ نرم، پدیده هایی همچون «تهاجم فرهنگی»، »عملیات روانی»، «نافرمانی مدنی»، «جهانی سازی فرهنگ» و جز این ها را نیز در برمی گیرد و اعم از آن است. از این تعریف ها چنین پیداست که:

جنگ نرم یک اقدام عمدی و تدبیر شده است.

جنگ نرم شامل قلمروهای گوناگون فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی

قصد اصلی عاملان جنگ نرم «تغییر هویت فرهنگی» و «تخریب الگوی سیاسی موجود» است که با تاثیر نهادن بر باورها و نگرش های پایه ای در بلندمدت محقق می شود.

آماج جنگ نرم به مردم کشورها محدود نمی شود، بلکه دولتمردان و نخبگان را نیز هدف قرار می دهد.

در نهایت، جنگ نرم مبتنی بر منابع «قدرت نرم»، «روش های غیرخشونت آمیز« و «قدرت اقناع و همراه سازی» است.

۲٫ عرصه ها ی جنگ نرم
عرصه های جنگ نرم می تواند متنوع و وسیع باشد، اما برای جلوگیری از بسط مطلب سعی خواهد شد آن را در دسته بندی محدودتری یا به عبارتی کلی تری ارائه نمود. با این توضیح، عرصه های جنگ نرم را می توان در پنج دسته تقسیم نمود:
۲ـ۱٫ عرصه سیاسی:
عرصه سیاسی به حوزه های سیاسی کشور ها چه در بعد سیاست داخلی و چه در ابعاد سیاست خارجی، سرزمین، حکومت و حکومت داری، سیاست ورزی در انتخاب نوع حکومت و نظام سیاسی مرتبط است .
۲ـ۲٫ عرصه اقتصادی:
عکس مرتبط با اقتصاد
عرصه این تهدید به تاثیر گذاری بر اندیشه و افکار نخبگان (الیت ها) در نظام اقتصادی و همچنین برنوع مصرف و شیوه های تبلیغ و ترویج مصرف متمرکز بوده و در خصوص نحوه تولید و ابزار و آلات آن که با نگاهی کاپیتالیستی در صدد استحاله نظام اقتصاد جهانی است که معمولا تاثیراتش در دیگر کشور ها نمایان می شود. تلاش نظام سلطه ازطریق اقتصادی در جهت تاثیرگذاری بر روند زیر بنایی اقتصادی کشور ها قابل ارزیابی است.
۲ـ۳٫ عرصه فرهنگی:
جنگ فرهنگی وسیع ترین، موثرترین، پیچیده ترین و شاید بتوان گفت خطرناکترین نوع جنگ محسوب می شود. در این جنگ ذهن مخاطبین مورد هجوم و توجه سیاست گذاران در ارکان نظام سلطه بوده و برای تسخیر اذهان و قلوب انسان ها در راستای منافع خود اقدامات گسترده و مختلفی را به مرحله اجراء گذاشته و خواهد گذاشت. تلاش نظام سلطه برای تاثیرگذاری بر افکار، ایمان، اندیشه و اعتقادات مخاطبین است. حوزه فرهنگی بسیار وسیع، گسترده، متنوع و پیچیده است.
۲ـ۴٫ عرصه اجتماعی :
مجموعه جنگ هایی که در حوزه اجتماعی مطرح است به گرایشات روزمره مردم در زندگی و علایق آنان به انواع مد و شیوه زندگی، تقلید از سبک زندگی دیگران مربوط می باشد. از مهمترین مولفه های این جنگ ترویج زندگی آمریکایی در بین دیگر ملل است، که از آن با عنوان آندلسزاسیون (سبک زندگی آمریکایی)[۱۲] یاد می شود. این جنگ با ایجاد ذهنیت و زمینه سازی برای پذیرش فرهنگ مهاجم، باعث تضعیف ویا از بین رفتن آداب، سنن و رسوم ملی، منطقه ای و محلی می گردد.
۲ـ۴ـ۱٫ عرصه ارتباطات اجتماعی:
فضای به وجود آمده از جنگ ارتباطی مر بوط به پدیده عصر حاضر؛ یعنی عصر ارتباطات[۱۳] یا اطلاعات[۱۴] و همچنین عصر انفجار اطلاعات می باشد. در محیط این جنگ مخاطب با هزاران طول موج های رادیویی، امواج دیجیتالی، فیبر نوری، سیگنال های مختلف و متفاوت، فناوری ها، جامعه شبکه ای، چند رسانه ها، تلفن های همراه و نسل اول و دوم تلفن های سلولی، اینترنت و امواج ماهواره ای دیجیتالی، فرستنده های مینیاتوری، ماکرویوهای با توان بالا[۱۵] و ابزار های نوین در عملیات روانی همچون؛ اشعه های الکترومغناطیس، روانی- الکترونی[۱۶]، صوتی[۱۷]، لیزری،خواب رادیویی[۱۸]، امواج کوتاه الکتریکی تنش ساز[۱۹] و فناوری های نوین در عملیات روانی مانند هواپیماهای بدون سرنشینٍ EC130E کومندوسولوی[۲۰]، هواپیما های هاوک[۲۱] و… مواجه است.
۲ـ۵٫ عرصه علمی و اندیشه ای:
شاید به جد بتوان گفت جنگ های علمی به دلیل اینکه زمینه ساز بروز دیگر جنگ هاست که از اهمیت بالایی برخوردار است. نظام سلطه با تولید نظریه های مادی گرایانه، انسان محور و الحادی در صدد انحراف افکار و اعتقادات مخاطب برآمده و زمینه پذیرش سلطه سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و… را فراهم می آورد.
۳٫ ویژگی های جنگ نرم
برای شناخت هر پدیده، بهتر است ویژگی های متمایزکننده ی آن پدیده شمرده شود. ویژگی های زیر که ناظر بر نقاط افتراق جنگ سخت و نرم است، می تواند به شناخت جنگ نرم کمک کند:
ذهنی و غیرمحسوس بودن: جنگ نرم، برخلاف جنگ سخت، از ماهیت انتزاعی و ذهنی برخوردار است. بنابراین تشخیص به موقع آن دشوار است، ولی جنگ سخت، محسوس و همراه با واکنش و برانگیختن است. در جنگ نرم، کشف بازیگران، آرایش و گسترش دشمن مشکل بوده و کمتر موجب برانگیختن و واکنش می شود.
تدریجی بودن: جنگ نرم در یک فرایند تدریجی، خزنده و آرام اعمال می شوند.
ابهام آمیز بودن: عاملان جنگ نرم در پوشش دوست و به بهانه ی کمک به مخاطبان، اقدامات خویش را به سامان می رسانند. از این رو نه تنها توده های نافرهیخته بلکه برخی از نخبگان، اغلب در تشخیص و درک نیات آنان باز می مانند.
غلبه بعد فرهنگی جنگ پُرشمول و فراگیر بودن: جنگ سخت اغلب گروه محدودی از افراد جامعه- بیشتر نظامیان- را آماج قرار می دهد. در حالی که جنگ نرم بر همه ی گروه های جامعه تاثیر می گذارد.
پررنگ بودن بعد فرهنگی جنگ بر سایر ابعاد: گرچه جنگ نرم همه ی ابعاد یک نظام، به ویژه سه بعد سیاسی، فرهنگی و اجتماعی را تحت تاثیر قرار می دهد، ولی بعد فرهنگی آن برجسته تر از سایر ابعاد است و با دگرگونی هویت فرهنگی، نظام سیاسی موجود ناکارآمد گردیده و زمینه های فروپاشی آن فراهم می شود.
عمیق بودن تاثیر: جنگ سخت، جز در موارد محدود، اثرهای کوتاه مدتی بر جامعه ی هدف بر جای می گذارد، در حالی که اثرهای جنگ نرم، به ویژه در بعد فرهنگی، می تواند همیشگی باشد؛ چرا که ممکن است موجب تغییر ارزش ها و هنجارهای جامعه و شخصیت افراد گردد.
پیچیده بودن: جنگ نرم، پیچیده، چندلایه و چندوجهی است. این جنگ لایه های شناختی، عاطفی، هیجانی، اجتماعی، معنوی و روانی و حتی جسمانی مخاطبان را آماج قرار می دهد. از این رو تشخیص آن، کار دشواری است. جنگ نرم، محصول پردازش ذهنی نخبگان بوده و اندازه گیری آن مشکل است؛ در حالی که جنگ سخت، عینی، واقعی و محسوس است و می توان آن را با ارائه ی برخی از معیارها اندازه گیری کرد.
بین رشته ای بودن: در اعمال جنگ نرم از یافته های علوم گوناگونی مانند روان شناختی، جامعه شناسی، علوم ارتباطات، مردم شناسی فرهنگی، علوم سیاسی و جز این ها استفاده می شود. از این رو مقابله با آن تنها با آگاهی از فرایندها و یافته های آن علوم میسر است.
عمدی بودن: جنگ نرم با طرح و نقشه ی پیشین و همراه با خصومت و دشمنی به سامان می رسد. از این رو باید مصادیق جنگ نرم دشمن را که ناشی از ناکارآمدی و یا ضعف نظام است از آسیب های داخلی تفکیک نمود.
پر شمول بودن بازیگران: جنگ نرم دارای بازیگران گوناگونی است که هریک برخی ابعاد سیاسی، فرهنگی و اجتماعی جامعه ی آماج را مورد تهدید قرار می دهد.
متکی بودن بر روش های غیرخشونت آمیز: در جنگ سخت، با تخریب و حذف فیزیکی حریف، تصرف و اشغال سرزمین او اهداف، تامین و اراده ی تحمیل می شود؛ در حالی که در جنگ نرم با تاثیرگذاری بر انتخاب ها، فرایند تصمیم گیری و الگوهای رفتاری و در نهایت با «روش های غیرخشونت آمیز» و تغییر هویت حریف، اراده بر او تحمیل می شود. (آرکلگ، ۱۳۷۹)
۴٫ ابزار های جنگ نرم
ابزار های جنگ نرم را می توان به شرح ذیل تقسیم نمود:
۱- جنگ رسانه ای
۲- جنگ اطلاعاتی- روانی
۳- تهاجم فرهنگی
۴- براندازی نرم
۱- جنگ رسانه ای: یکی از روش های جنگ نرم جنگ رسانه است. جنگ رسانه ای استفاده از تمام رسانه ها و شیوه های روان شناختی و متخصصین تصویر و صدا جهت تضعیف چهره کشور هدف و دفاع از منافع خود می باشد. (رنجبر، ۱۳۸۸: ۱۹۳)
متخصصین جنگ رسانه ای ژنرال های نظامی نیستند. اساتید دانشگاه ها و دپارتمان های رسانه ای و علوم سیاسی می باشند. جنگ رسانه ای ائتلاف میان دو کشور علیه یک کشور نیست. ائتلاف جریانی از کشورها (کشورهای غربی) علیه یک کشور یا یک جریان است (مثلاً ائتلاف دولت های شمال علیه دول جنوب) در جنگ رسانه ای فقط نقاط منفی دشمن مطرح می شود. نقاط مثبت کشور یا جریان رقیب مطرح نمی شود. مثلاً جنگ رسانه ای غرب علیه جمهوری اسلامی ایران متمرکز است بر اتهام تلاش ایران برای دستیابی به سلاح هسته ای- نقض آزادی های سیاسی- مدنی- وجود بحران سیاسی اقتصادی- وجود تضاد میان مردم و حاکمیت و … که به صورت کلیشه ای با تحلیل و تصاویر مختلف ارائه می شود. (ماه پیشانیان، ۱۳۸۶: ۳)
غرب با ایجاد دفاتر متعدد خبری مستقیم و غیر مستقیم، تصویب بودجه رسانه ای، ایجاد شبکه های بومی به عنوان ترویج دموکراسی و حقوق بشر برای ایرانیان و مسلمانان (ترویج اسلام اروپائی- آمریکا و مقابله با اسلام واقعی) حرکت می نماید (شیلر،۱۳۷۷: ۴۰-۳۰)
اعضاء این شبکه های خبری رسانه ای شامل:
۱- شخصیت های دانشگاهی- روشنفکر لیبرال و سکولار
۲- صاحب نظران مذهبی جوان
۳- فعالان اجتماعی
۴ـ گروه های طرفدار جنبش زنان
۵ـ روزنامه نگاران و نویسندگان میانه رو می باشند.
اصول مورد حمایت جنگ رسانه ای نیز عبارتند از:

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت fotka.ir مراجعه نمایید.

آموزش دمکراسی

آزادی رسانه و مطبوعات

برابری جنسیتی

هواداری سیاسی از اسلام سکولار

معرفی چهره خشن از اسلام و شخصیت های اصلی آن در غرب

معرفی مجاهدین مسلمان به عنوان تروریسم و مقایسه اعمال آنها با مجاهدین صدر اسلام و زیر سؤال بردن کلی اسلام و اصول آن )مثل جهاد شهادت) (کاگان،۲۰۰۶: ۵)

۲- جنگ اطلاعاتی- روانی: جنگ اطلاعاتی- روانی روش دوم جنگ نرم است. نبرد اطلاعاتی ناشی از موج سوم (انقلاب اطلاعات و ارتباطات) است. گرچه نبرد اطلاعاتی- روانی از قدیم بوده است ولی با انقلاب در این حوزه به اوج کاربرد آن رسیده است. مورگان می گوید: جنگ اطلاعاتی تنشی منطقی میان حریم خصوصی و امنیت ملی به وجود می آورد. در این جنگ تلاش برای از بین رفتن مرزهای جنگ و صلح می باشد. هدف جلوگیری از جنگ سخت- تحریف و سردرگمی دشمن و کنترل حاکمیت بر مردم می باشد. هدف نهائی جنگ اطلاعات کشتن دشمن نیست بلکه تحت کنترل درآوردن اوست. نبرد اطلاعات به روش تفکر و تصمیم گیری انسان مربوط می شود که در آن نفوذ می کند و در تصمیمات مؤثر بر جنگ و صلح او تأثیر می گذارد. تلاش اصلی تأثیر بر جنبه های روانی فرماندهی صلح و جنگ است. میدان این نبرد امواج ماهواره ای و اینترنتی است. اشکال جنگ اطلاعاتی- روانی شامل جنگ الکترونیکی- جنگ روانی- جنگ سایبر و … می باشد. (عبدالله خانی، ۱۳۸۶: ۵۶ (
الیجاه گراگ[۲۲] در مقاله خود می گوید: “آمریکا باید در جنگ اطلاعاتی علیه ایران پیروز شود. پنجره فرصت های اصلاح مسالمت آمیز در تهران معلوم نیست در آینده باز باشد. بنابراین آمریکا باید به شکل تهاجمی به تبلیغ و رشد فرهنگ، ارزش ها و ایده های آمریکا کمک کند.” (کریگ، ۲۰۱۰: ۶-۲)
۳- تهاجم فرهنگی (ناتوی فرهنگی): یکی دیگر از روش های جنگ نرم تهاجم فرهنگی یا ناتوی فرهنگی می باشد. آمریکا پس از فروپاشی شوروی به دنبال جهانی سازی لیبرال دموکراسی است. با طرح نظریه هائی مانند موج سوم آلوین تافلر، دهکده جهانی اورول و مک لوهان، جهانی شدن و جهانی سازی هابرماس و گیدنز و نظریه عدالت جهانی راولز و نظریه های تکمیل کننده مانند فوکویاما (پایان تاریخ) برای غلبه ناتوی فرهنگی لیبرال- دموکراسی بر جهان برنامه ریزی کرده است.
ناتوی فرهنگی به دنبال تسخیر مرز جغرافیایی نیست. برای تسخیر مرزهای فکری، اندیشه و فرهنگ ملت ها حرکت می کند. تسخیر باورها، ایدئولوژی و جهان بینی ملت ها می باشد. بر خلاف استراتژی ناتوی نظامی که به دنبال تسخیر مرز جغرافیایی، منابع و مراکز مهم اقتصادی- تجاری بود. ناتوی فرهنگی کارکردی بلند مدت، پرجاذبه، کم دردسر و کم هزینه دارد. در حالی که ناتوی نظامی کوتاه مدت، خشن و سخت، کم بازده، پر درد سر و پر هزینه است . (رابین، ۲۰۰۶: ۵ (
هدف اصلی ناتوی فرهنگی به حاشیه راندن فرهنگ، ملی- دینی ملت هاست. در این مسیر حاکم کردن فرهنگ لیبرال دموکراسی غربی و سلطه آمریکا و اروپا و پس از آن تأمین اهداف و منافع آن ها را تحقق خواهد بخشید. در این روش آمریکا و غرب به دنبال به حاشیه راندن الگوی توسعه جمهوری اسلامی ایران است. با طرح اتهام های مختلف (تروریسم بودن- سیاه نمائی نظام اسلامی- ضد حقوق بشر و حقوق زنان خواندن- به دنبال سلاح هسته ای بودن- ایجاد اختلاف میان مردم و نظام و …) و تبلیغ مستمر از الگوی توسعه لیبرال دموکراسی و مدل پیشنهادی غربی برای دول اسلامی این حرکت را تکمیل نموده است. (رنجبران، ۱۳۸۸: ۱۴)
۴- براندازی نرم: براندازی نرم روش دیگر جنگ نرم آمریکا است. بدین صورت که با طرح و دفاع از مبانی لیبرال دموکراسی و اسلام آمریکا- اروپائی به جنگ با مبانی اسلام سیاسی، مشروعیت، مقبولیت، مشارکت سیاسی و دستاوردهای آن در ایران می پردازد. آمریکا در این براندازی مطرح می کند تغییر مسالمت آمیز و بدون خشونت حکومت در ایران دستیابی به صلح، آزادی، ثروت و رفاه و ثبات منطقه ای و بین المللی را به دنبال دارد. (ضیایی پرور، ۱۳۸۳: ۲۰)
جنبش بدون خشونت (براندازی نرم ) شامل اقداماتی از قبیل:

۱-۵- مدل تحقیق:

هر تحقیق به یک مدل نیازمند است در این تحقیق ارتباط بین متغیر فناوری اطلاعات و ارتباطات با مدل هفت بعدی از متغیر توانمندسازی کارکنان که به شرح زیر نشان داده شده است:
نتیجه تصویری درباره فناوری اطلاعات
شکل۱-۱ مدل مفهومی بکار گرفته شده برای موضوع تحقیق

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.

۱-۶-فرضیه‌های تحقیق:

۱-۶-۱-فرضیه اصلی تحقیق:

– بین بکارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) با توانمندسازی کارکنان سازمان مرکزی دانشگاه آزاد رابطه معنی‌داری وجود دارد.

۱-۶-۲-فرضیه‌های فرعی تحقیق:

۱- بین بکارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) با بهبود کیفیت عملکرد کارکنان سازمان مرکزی دانشگاه آزاد رابطه معنی‌داری وجود دارد.
۲-بین بکارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) با استقلال و آزادی کاری کارکنان سازمان مرکزی دانشگاه آزاد رابطه معنی‌داری وجود دارد.
۳-بین بکارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) با مسئولیت تصمیم گیری کارکنان سازمان مرکزی دانشگاه آزاد رابطه معنی‌داری وجود دارد.
۴- بین بکارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) با تنوع شغلی کارکنان سازمان مرکزی دانشگاه آزاد رابطه معنی‌داری دارد.
۵-بین بکارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) با خود کنترلی کارکنان سازمان مرکزی دانشگاه آزادرابطه معنی‌داری دارد.
۶- بین بکارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) با آمادگی(توان و تمایل) کارکنان سازمان مرکزی دانشگاه آزاد رابطه معنی‌داری دارد.
۷-بین بکارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) با توسعه حرفه‌ای (رشد حرفه‌ای) کارکنان سازمان مرکزی دانشگاه آزاد رابطه معنی‌داری وجود دارد.

۱-۷- جامعه آماری تحقیق:

در پژوهش حاضر جامعه آماری، کارکنان حوزه ستادی سازمان مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی ،واحد علوم و تحقیقات تهران و واحد تهران مرکز شامل کارکنان رسمی و قراردادی، کارشناس و بالاتر در حوزه معاونت و مدیریت که با سیستم فناوری اطلاعات سازمان کار می‌کنند را شامل می‌شود حجم آماری ۲۲۵نفر می‌باشد.

۱-۸ -برآورد حجم نمونه و روش نمونه‌گیری:

نمونه تحقیق: روش نمونه‌گیری طبقه ای متناسب با حجم جامعه به عنوان نمونه تحقیق می‌باشد.

۱-۹- روش تحقیق:

این تحقیق از نظر روش تحقیق و جمع‌ آوری داده‌ها، از نوع توصیفی– پیمایشی و از نظر هدف کاربردی است.

۱-۱۰- روش و ابزار گردآوری اطلاعات:

روش گرد آوری اطلاعات به صورت کتابخانه‌ای و میدانی است؛ بطوریکه جهت دستیابی به پیشینه پژوهش و ادبیات تحقیق آن با مراجعه به کتابخانه و مطالعه کتب و مقالات مرتبط، اطلاعاتی گردآوری شد. در مرحله میدانی جهت سنجش روایی پرسشنامه در تحقیق حاضر، پرسشنامه استانداردی تنظیم گردید و از نظرات اساتیدمحترم راهنما و مشاور و همچنین متخصصین زیربط و اساتید دانشگاه استفاده شد و روایی محتوا بدست آمد.

۱-۱۱-قلمرو تحقیق:

۱-۱۱-۱- قلمرو موضوعی تحقیق:

در حوزه رابطه بین فناوری اطلاعات و ارتباطات با توانمندسازی کارکنان سازمان مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات و واحد تهران مرکز می پردازد.

۱-۱۱-۲- قلمرو مکانی تحقیق:

این تحقیق شامل حوزه ستادی سازمان مرکزی دانشگاه آزاد، علوم و تحقیقات تهران و واحد تهران مرکز می‌باشد.

۱-۱۱-۳- قلمرو زمانی تحقیق:

زمان انجام این تحقیق از مهر ماه سال ۹۱تا مرداد۹۲ می‌باشد. قلمرو زمانی این تحقیق زمان توزیع و جمع‌ آوری پرسشنامه است.

۱-۱۲ -تعاریف مفهومی و عملیاتی متغیرها:

۱-۱۲-۱- فناوری اطلاعات و ارتباطات[۱۳]:

۱-۱۲-۱-۱-تعریف مفهومی فناوری اطلاعات و ارتباطات:

فناوری اطلاعات و ارتباطات عبارتست از گردآوری، سازماندهی، ذخیره و نشر هر گونه اطلاعات اعم از صوت، تصویر، متن، یا عدد که با بهره گرفتن از ابزارهای رایانه‌ای، شبکه‌ای و مخابراتی صورت می‌پذیرد. (مقدسی، ۱۳۸۷، ص ۲۰۳)

۱-۱۲-۱-۲-تعریف عملیاتی فناوری اطلاعات و ارتباطات:

سیستم‌های اطلاعاتی یکی از مهمترین پارامتر جهت پرورش ایده‌های جدید کارکنان در سازمان می باشد. فرصت‌های جدید را با بهره گیری از سیستم‌های اطلاعاتی می توان در سازمان خلق کرد.هر چه تکنولوژی پیشرفته و به روز در یک سازمان بیشتر باشد تصمیمات بهینه سازتر و در یافتن راه حل‌های جدید برای مشکلات کمک خواهد کرد و به طبع آن باعث سود آوری و کاهش هزینه سازمان می شود.

۱-۱۲-۲- توانمندسازی[۱۴]:

۱-۱۲-۲-۱-تعریف مفهومی توانمندسازی:

توانمندسازی به فرایندی اطلاق میشود که طی آن مدیر به کارکنان کمک میکند تا توانایی لازم برای تصمیمگیری مستقل را به دست آورند. به عبارت دیگر توانمندسازی عبارتست از پرورش کارکنان بگونهای که کمتر به مدیر متکی بوده و به جای آنکه توسط مدیر وادار به انجام کارهایشان شوند، خود، به طور موفقیتآمیز به انجام آنها بپردازند. این فرایند نه تنها در عملکرد افراد بلکه در شخصیت آنان نیز مؤثر است. فرایند تصمیمگیری باید از درجه بالای عدم تمرکز برخوردار باشد و افراد یا گروه های کاری نیز باید مسوول یک قسمت کامل از فرایندهای کاری باشند. (ابطحی، ۱۳۸۶، ص ۲)
۱-۱۲-۲-۲-تعریف عملیاتی توانمند سازی:
ساختار روشن سازمان در انجام بهبود عملکرد کارکنان موثر است.و زمینه برای ابتکار و نوآوری و استقلال و آزادی کافی به کارکنان در مورد چگونگی انجام وظایفشان داده شود.و به نظر آنان در تصمیم‌گیری توجه شود.ساختار سازمان مشارکت افراد در تصمیم گیری را تسهیل کند و به توسعه شغلی کارکنان نیز بپردازد تا کارکنان برای هر نوع شغلی انعطاف داشته و بتوانند به کارهای گوناگون بپردازند.و کنترل بر فعالیت کاری خود داشته و خود هدایتی بوجود بیاورند.یادگیری مستمر جهت افزایش مهارت و تخصص خود مورد تاکید و از مهارت و توانایی‌های خود برای انجام کار استفاده نماید.
۱-۱۲-۲-۳-تعاریف مفهومی ابعاد توانمندسازی:
توانمندسازی کارکنان مربوط به هفت بعد از متغیرها به شرح زیر می‌باشد:
۱-۱۲-۲-۳-۱-تعریف مفهومی بهبود کیفیت عملکرد کارکنان:
از مجموع رفتارهایی در ارتباط با شغل که افراد از خودشان نشان می‌دهند وقتی افراد توانمند هستند آنان احساس خود اثر بخشی می‌کنند افراد توانمند نه تنها احساس شایستگی بلکه احساس اطمینان می‌کنند که می‌توانند کار‌ها را با کیفیت انجام دهند. و نیز دخالت و مشارکت تصمیم‌گیری باعث بهبود عملکرد کارکنان می‌شود. (مورهد[۱۵]، گریفن، ۱۳۷۵، ص ۱۳۲)
۱-۱۲-۲-۳-۲-تعریف مفهومی استقلال و آزادی کاری کارکنان:
میزان آزادی که فرد در کار خود دارد و می‌تواند کارها را به میل خود تنظیم و اجرا کند مسئولیت موفقیت و شکست یک کار خاص را پذیرفتن در کل داشتن توان برنامه‌ریزی، کنترل و دیگر امور مربوطه.(استونر و فریمن، ۱۳۷۵، ص۷۶۰)
۱-۱۲-۲-۳-۳-تعریف مفهومی مسئولیت تصمیم‌گیری کارکنان:
طریقه عمل یا حرکت در مسیر خاص تعریف کرد که با تامل و آگاهانه از میان راه و روش‌های مختلف برای نیل به هدف مطلوب انتخاب شده است. (استونر و فریمن، ۱۳۷۵، ص ۳)
۱-۱۲-۲-۳-۴-تعریف مفهومی تنوع شغلی کارکنان:
انجام کارهای گوناگون با مهارت‌های مختلف. افزایش وظایفی که یک کارمند باید انجام دهد (استونر و فریمن، ۱۳۷۵، ص ۷۶۰)
۱-۱۲-۲-۳-۵-تعریف مفهومی خودکنترلی کارکنان:
این امکان را می‌دهد بدون سد کردن خلاقیت کارکنان و دخالت بی‌جا در کار او بر پیشرقت کارها نظارت نماید. (استونر و فریمن، ۱۳۷۵، ص ۱۲۶۳)
۱-۱۲-۲-۳-۶-تعریف مفهومی آمادگی(توان و تمایل)کارکنان:
توانایی داشتن و مهارت‌های کارکنان اطلاق می‌شود. دانش مربوط به کار، تجربه، قابلیت، انگیزه برای کار را داشته باشد. (هرسی بلانچارد[۱۶]، ۱۳۷۳، ص ۵۱۱)
۱-۱۲-۲-۳-۷-تعریف مفهومی توسعه حرفه‌ای(رشد حرفه‌ای) کارکنان:
به سطح تسهیلات رسمی و آموزشی کارکنان می‌باشد. اگر یک کارمند برای انجام شغل جدید دوره‌های آموزشی را طی کند می‌گویند سازمان و کارکنان حرفه‌ای هستند. (دفت، ۱۳۷۷، ص ۲۹)
۱-۱۲-۲-۴-تعاریف عملیاتی ابعاد توانمندسازی:
۱-۱۲-۲-۴-۱-تعریف عملیاتی بهبود کیفیت عملکرد کارکنان:
حصول نتیجه و دلگرمی کاری که بر عهده فرد می باشد،حفظ ارزش کاری،رفع مشکل کاری، دلسوز بودن نسبت به کار،سعی بر انجام کیفی کار،ایجاد نو آوری و ابتکار فردی در کار،روشن شدن ساختار سازمان جهت انجام کار بهتر.
۱-۱۲-۲-۴-۲-تعریف عملیاتی استقلال و آزادی کاری کارکنان:
ایجاد فرصت به کارکنان نسبت به انجام وظایف شغلی شان توأم با استقلال و آزادی کاری کارکنان، آزادی عمل کافی جهت تعیین چگونگی انجام کار،آزادی عمل در بکار بستن ابتکار و نو آوری در شغل.
۱-۱۲-۲-۴-۳-تعریف عملیاتی مسئولیت تصمیم‌گیری کارکنان:
تصمیم گیری در مورد چگونگی انجام کار،بهینه سازی تصمیم گیری با مسئولیت متناسب با تفویض اختیار،توجه به نظرات در مورد چگونگی تصمیم گیری واحد کاری،احساس مسئولیت نسبت به کار،بر عهده گرفتن عواقب مسئولیت نسبت به کار،نقش ساختار سازمان در تسهیل مشارکت افراد در تصمیم گیری.
۱-۱۲-۲-۴-۴-تعریف عملیاتی تنوع شغلی کارکنان:
شرکت در طرحهای مختلف سازمان،پرداختن به کارهای گوناگون،ایجاد فرصت جهت توسعه شغلی، انعطاف پذیری در شغل.
۱-۱۲-۲-۴-۵-تعریف عملیاتی خودکنترلی کارکنان:

فصل سوم:بررسی سیاست جنایی در قبال تخلفات پزشکی منجر به صدمات بدنی
در این فصل قصد داریم ابتدا به مفهوم شناسی سیاست جنایی بپردازیم. سپس تخلفات مذکور را در این سیاست مورد ارزیابی قرار دهیم.
فصل چهارم: نتیجه گیری
بالاخره دراین فصل از مطالبی که بیان نمودیم نتیجه ای که مد نظر می باشد را ارائه خواهیم کرد.
فصل دوم: مبانی مسئولیت حرفه ای پزشک
۲-۱-مقدمه
در این بخش از پژوهش خود قصد داریم به بررسی انواع مسئولیت های پزشـک بـا توجـه بـه مقـررات مختلـف اشـاره کنیم. با توجه به قوانین موجود می توان به چهار نوع از مسئولیت قایل شد. مسئولیت های مـذکورعبارتند از: اخلاقی، مدنی، کیفری و انتظامی.با توجه به دعاوی مطروحه علیه پزشکان می توان گفت عمده ی شکایت ها از پزشکان در ایران جنبه ی مدنی و مالی دارند تا تعقیب کیفری و یا انتظامی پزشک (دریاباری ،۱۳۸۱، ص۱۷).

پایان نامه رشته حقوق

از طرفی عمده ی خسارات وارده از ناحیه ی پزشکان تحت حمایت بیمـه مـی باشـد کـه در صـورت اثبات تقصیر عهده دار پرداخت خسارات وارده به متضرر می باشند.اثبات تقصـیر نیـز بـه عهـده ی پزشکی قانونی و یـا نظـام پزشـکی اسـت. در صـورت طـرح دعـوی در محـاکم قضـایی بـه لحـاظ تخصصی بودن موضوع مراتب به متخصصین مذکور ارجاع داده مـی شـود.اقـدامات قضـایی فقـط صدور حکم و الزامی بودن اجرای حکم است والا اقدام دیگری متصور نیست.در صـورت تخلـف پزشک از موازین مسلم پزشکی از باب تخلف نیز پزشک قابل تعقیب است کـه آن هـم در هیـات های انتظامی پزشکی قابل رسیدگی می باشد و دادگستری در این قضـیه نیـز دخـالتی نـدارد. وقتـی مرجـع تعیـین خسـارت نظـام پزشـکی و یـا پزشـکی قـانونی است. وقتی در فرض اثبات پرداخت خسـارت از ناحیـه بیمـه صـورت مـی گیـرد و زمـانی کـه ایـن موضوع از ناحیه ی طرفین دعوی قابل قبول بوده و مورد اعتراض نمی باشد، چه نیازی بـه حکمیـت و داوری و شکایت کیفری از پزشک اسـت و چـه نیـازی بـه مداخلـه دسـتگاه قضـایی اسـت، علی الخصوص که عمده دعاوی مطروحه، صدمات وارده به بیمار می باشد که این موارد نیز بـه لحـاظ قصور پزشک است و جرم در معنای عمدی مد نظر نمی باشد. در ایـن گونـه مـوارد پاسـخ کیفـری دیه تعیین می شود که هر چند از لحاظ قانونی دارای ماهیت هـای گونـاگونی اسـت، ولـی در ایـن موارد جنبه ی مدنی صرف دارد. با قایل شدن به چنین نظریـه مـی تـوان بـدون مراجعـه بـه دسـتگاه قضایی و قضازدایی از موضوع از رسیدگی به این دعاوی در مراجع قضایی خـودداری یـا اجتنـاب نمود(رست، ۱۳۹۰، ص ۲).
۲-۲-مفهوم مسئولیت
در مفهوم شناسی مسئولیت، از دو دیدگاه لغوی و حقوقی می توان تعریف نمود.
۲-۲-۱-مفهوم لغوی مسئولیت
در فرهنگ لغت در توضیح و معنی مسوول چنین آمـده اسـت:«۱-چیـز خـواهش شـده …۲-کسی که فریضه ای بر ذمه دارد که اگر به آن عمل نکند از او بازخواست می شود…». واژه ی مسئولیت نیز بدین صورت تعریف شده است:«مسوول بودن، موظـف بـودن بـه انجـام دادن امری»(معین،۱۳۸۶، ص ۲۸۱۳).
۲-۲-۲-مفهوم حقوقی مسئولیت
مفهوم مذکور تا حدودی از مفهوم لغوی تبعیت کرده و بدین صورت در فرهنگ اختصاصی حقوقی بدین صورت تعریف شده است:« …تعهد قانونی شخص بر رفع ضـرری کـه بـدیگری وارد کرده است خواه این ضرر ناشی از تقصیر خود وی باشد یا ناشی از فعالیت او شده باشد. در فقـه در همین معنی لفظ ضمان را بکار بـرده انـد و معنـی آن هـر نـوع مسـئولیت اعـم از مسـئولیت مـالی و مسئولیت کیفری است»(جعفری لنگرودی،۱۳۷۲، ص۶۴۲).
حقوقدانان نیز سعی نموده اند تعریفی از مسئولیت ارائه نمایند:«آنچه انسـان عهـده دار و مسـئول آن باشد و از وظایف و اعمال و افعال…بنابراین ترتیب از نظر لغوی مسئولیت با مفهوم وظیفه و عهـده ملازمه دارد. ولی برای آنکه از نظر منطقی شخصی را مسئول بشناسیم،علاوه بر وجود وظیفه وجـود عوامل دیگری نیز ضروری است.این عوامل را می توانیم بصورت زیر خلاصه کنیم:
۱-وجود وظیفه در انجام یا خودداری از انجـام عملـی کـه خـود ایـن وظیفـه ممکـن اسـت در اثـر مقررات قانونی یا روابط اجتماعی بوجود آمده باشد.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
۲-اطلاع از وجود وظیفه زیرامنطقا نمی توان شخصی را که نسبت به وظایف خـود آگـاهی نـدارد مسئول شناخت. عدم اطلاع ممکـن اسـت معلـول نقـص قـوای عقلانـی و عـاطفی یـا نقـص تربیـت اجتماعی باشد و یا عملا وجود وظیفه و محتوی آن به شخص موظف و مامور ابلاغ نشده باشد.
۳-توانایی در انجام وظیفه به فرض آنکه دو عامل اول تحقق پیدا کند منطقا نمی توان کسـی را کـه از انجام وظیفه عاجز است مسئول شناخت. عجز و نـاتوانی مـامور در انجـام وظیفـه هـم ممکـن اسـت معلول عوامل شخصی یا اجتماعی باشد(صانعی، ۱۳۷۲، ص۶).
۲-۳- سیر تحولات مسؤولیت پزشک
مسؤولیت پزشکی، از ادوار گذشته تاکنون، فراز و نشیب‎ های فراوانی را پشت سر گذاشته است، گاهی مبتنی بر قهری بودن و گاهی بر پایه قراردادی بودن، تفسیر شده است. مطالعه ریشه‎ های مسؤولیت پزشکی در فهم مبانی آن بسیار مؤثر است. از این رو در این قسمت از پژوهش تحولات مسؤولیت پزشکی در تمدنهای باستانی و آیین اسلام، بررسی شده است.
۲-۳-۱-تمدنهای ابتدایی
در تمدنهای ابتدایی که جوامع بشری بصورت قبیله ای بود، مردان روحانی قبیله با احاطه بر شناخت گیاهان دارویی، طبابت نیز می کردند. یعنی علاوه بر منصب قضاوت، به امور پزشکی نیز می پرداختند. کلمه طبیب که معنای آن جادوگر یا افسونگر است، از زمان های قدیم مصطلح شده و به اینگونه روحانیون پزشک اطلاق می شد(گودرزی،۱۳۷۷،ص ۵۴).
در آن زمان، چون روحانیون، این فکر را که بیماریها، ناشی از خشم خدایان هستند، گسترش داده بودند، مسؤولیتی متوجه آنها نبوده است. بعدها که تمدن پیشرفت کرد و طبابت از روحانیت جدا شد، به تدریج برای پزشکان مسؤولیت قائل شدند. البته در آغاز به دلیل آنکه مسؤولیت مدنی و مسؤولیت کیفری از هم جدا نبودند، جبران خسارت مفهومی نداشت. مجازات نیز به جهت تسکین آلامی بود که به یک الهه وارد می آمد. بعدها، با توجه به گسترش اندیشه فردگرایی، مسؤولیت کیفری از مسؤولیت مدنی جدا شد و در نتیجه مسؤولیت پزشکی نخستین تحولات خویش را تجربه نمود(پیشین، ص۵۵).
۲-۳-۲-بابل، یونان و روم باستان
در بابل باستان، حمورایی، مجموعه قوانینی وضع نمود که به موجب آن در صورتی که پزشکان در اثر عدم آگاهی از اصول مسلم دانش پزشکی و خطاء در معالجه، موجب بروز ضرر و زیان به بیماران می شدند، مسؤولیت داشتند( فرقانی، ۱۳۵۶، ص۲۱).
در یونان باستان در صورتی که پزشک به علت خطاء در معالجه موجب مرگ بیمار می شد، مستوجب مرگ بود. در ماجرای هفستیون، اسکندر مقدونی، دستور اعدام پزشک معالج او را به علت عدم شفای نامبرده، صادر نمود. رومیان باستان نیز که وارث علوم، فنون و طب یونانی و ایرانی بودند، جهل و خطای پزشکی را موجب مسؤولیت می دانستند و در صورتی که یک پزشک در معالجاتش، از اصول و ضوابط مسلم پزشکی تخطی می کرد، او را به جبران خسارات وارده به متضرر ملزم می نمودند(محتسب بالله، ۱۴۰۴ه.ق، ص۴۰).
۲-۳-۳-ایران باستان
فتح بابل توسط کوروش کبیر در سال ۵۰۵ قبل از میلاد، موجب آشنایی ایرانیان با دستاوردهای پزشکی چند صد ساله بابل شد. افزون بر این، در دوران پادشاهی هخامنشیان، ارتباط فرهنگی میان ایران و یونان وجود داشت و حتی عده ای از پزشکان یونانی در کنار اطبای ایرانی، در دربار پادشاهان ایران، به طبابت اشتغال داشتند(نجم آبادی،۱۳۶۶، ص۳۳).
در دوران ساسانیان پزشکان دارای اعتبار خاصی بودند. در این دوره پزشکان به چهار دسته تقسیم می شدند که عبارت از دارو پزشکان و تن پزشکان، کرتوپزشکان(جراحان)، دات پزشک(پزشک قانونی) و مهتر پزشکان(روانپزشکان) بودند(گودرزی، پیشین، ص۵۶).
آنان در دانشگاه مجهز جندی شاهپور و بیمارستان آن به تحصیل پرداخته بودند. دروس پزشکی در دانشگاه جندی شاهپور، مخلوطی از طب ایران، هند و یونان بود. در آنجا روش های جدید داروشناسی توسعه یافت. بدین معنی که اطبای جندی شاهپور روش های علمی دیگر ملتها را اخذ و با معلومات و نظرات و اکتشافات خود، آن را تکمیل کردند و روشی اتخاذ کردند که ایرانی بود.از همین دانشگاه افرادی چون برزویه طبیب، بزرگمهر و نیز خرداد برزین فارغ التحصیل شدند که سرآمد پزشکان آن دوران بودند. برای نمونه در بیماری سخت دختر ملکه چین که پزشکان چینی از درمان آن عاجز ماندند، خرداد برزین، پزشک مشهور عصر خسروپرویز، به چین رفت و بیماری او را درمان نمود. با توجه به مراتب فوق اهمیت علم پزشکی در ایران باستان مشخص می گردد. افزون بر این، پزشکان برای بیماریها، ماهیت مادی قائل بودند و در قبال بیماران، خود را مسؤول می شناختند. بنابراین در ایران باستان نیز، پزشکان افزون بر مسؤولیت اخلاقی و کیفری که در «وندیداد» پیش بینی شده بود، دارای مسؤولیت مدنی نیز بوده اند(نجم آبادی، پیشین، ص۷۴).
۲-۳-۴-دوران اسلامی
با توجهی که دانشمندان بزرگ اسلامی به این دانش داشتند، شعبه ها و فروع زیادی در آن پیدا شد. این شعب، به موضوعات آن علم مربوط می شد که گاهی به کیفیت درمان و گاهی به حالتهای مختلف انسانها هنگام معالجه می پرداخت. مانند تدبیر الاصحاء(تندرستی اشخاص)، تدبیر الحبالی(سلامتی زنان آبستن جهت سالم نگاه داشتن جنین)، تدبیر المولودین(پزشکی نوزادان)، تدبیر الصبیان(پزشکی کودکان)، تدبیر المشایخ (پزشکی سالخوردگان)( محقق،۱۳۷۴، ص۳۹).
رشد و اعتلای پزشکی اسلامی بیش از هر چیز مرهون تلاشهای پزشکان برجسته ایرانی مانند ذکریای رازی، ابوعلی سینا و … بود. ذکریای رازی، پزشک مسؤول بیمارستان ری بود. هر بیماری که به بیمارستان مراجعه می کرد، ابتدا توسط شاگردان او معاینه می شد و اگر مسأله برای آنان، بسیار پیچیده و غامض بود، به شاگردان بلافصل استاد و در نهایت به خود او ارجاع می شد. ذکریای رازی، بعدها پزشک مسؤول بیمارستان بزرگ بغداد شد. تصدی مسؤولیتهای فوق، در حقیقت پذیرش مسؤولیت دوگانه بود. زیرا که در فقه اسلامی، پزشکان به موجب روایاتی که از پیامبر و ائمه(ع) وارد شده بود، مسؤول بودند و افزون بر این، با قبول مسؤولیت بیمارستان، می بایست پاسخگوی اقدامات خدمه و کارکنان خود نیز می بودند(رجب نیا، ۱۳۷۱، ص۷۹).
۲-۴-ا نواع مسئولیت های پزشک
در این قسمت به گونه های مختلف مسئولیت های پزشکان پرداخته می شود که مهمتـرین آن ها عبارتند از: اخلاقی، مـدنی، کیفری و انتظـامی. عمـده ی مسـوولیت پزشـک در دنیـا و حتـی نظـام حقوقی ایران از نوع مسئولیت مدنی است که تفصیل در ادامه مباحث خود به شرح آن خواهیم پرداخت.
۲-۴-۱-مسئولیت اخلاقی
۲-۴-۱-۱-مفهوم مسئولیت اخلاقی
مسؤولیت اخلاقی، عبارت است از اینکه انسان در مقابل وجدان خویش پاسخگوی خطای ارتکابی خود باشد. بنابراین مسؤولیت اخلاقی، کاملاً جنبه درونی و شخصی دارد و برای مسؤول شناختن فاعل، لازم است که اندیشه و وجدان وی بازرسی شود(اشتری، ۱۳۷۵، ص ۲۹).
به عبارت دیگر مسؤولیت اخلاقی، الزامی است که شخص در وجدان خویش در برابر گفتار، اعمال و افکار خود دارد. اگر عمل با حسن نیت باشد، شخص مورد مؤاخذه قرار نمی گیرد و اگر فاعل، قصدی خلاف قواعد اخلاقی داشته باشد. مسؤول است، اگر چه هیچ اثر مادی در خارج ایجاد نکند(برعکس قواعد حقوقی که به جنبه بیرونی آنها اهمیت داده می شود.) یکی از تفاوتهای مسؤولیت اخلاقی و حقوقی، ضمانت اجرای آن دو است. زیرا، هر چند مسؤولیت اخلاقی، ضمانت اجرای قواعد اخلاق است، اما اعمال آن در خارج و مطالبه آن از دادگاه غیر ممکن است. به علاوه، ممکن است حدود خصوصیات موضوعات قوانین، با حدود و ویژگی های موضوعات اخلاقی متفاوت باشد. مثلاً برخی قوانین رنگ و بوی سیاست داشته باشد(یزدانیان، ۱۳۷۹، ص۳۰).
بنابراین مسؤولیت اخلاقی، پاسخگویی انسان در برابر وجدان خویش و در برابر پروردگار است. مسؤولیت حقوقی، مسؤولیتی است که شخص در برابر دیگران دارد و معمولاً به وسیله پرداختهای مالی، جبران می گردد برخلاف مسؤولیت اخلاقی که قابل تقویم به پول نمی باشد(حسینی نژاد، ۱۳۷۰، ص۱۳).
۲-۴-۱-۲-ماهیت مسئولیت اخلاقی پزشکی
اخلاق پزشکی، اصول و قواعد اخلاقی است که یک پزشک باید آن را رعایت کند. اهمیت آداب و اصول اخلاقی لازم الرعایه برای پزشک، از لحاظ شدت و ضعف بستگی به اثری دارد که به روان بیمار وارد می کند. مهمترین آداب پزشکی، راستگویی و برخورد ملاطفت آمیز با بیمار است. پزشک در صورتی که مصلحت بیمار اقتضاء کند، باید او را از نوع بیماری اش آگاه کند(عباسی،۱۳۷۷، ص ۳۳).
افلاطون که میان هنر و حرفه تفکیک قائل بود، بر‌ آن بود که پزشکی یک هنر است. از دیدگاه افلاطون، هنر، ابزارهای فنی سودمند را برای غایت و هدفی اخلاقی به کار می گیرد و پزشک، هنرمندی است که هدف او، درمان بیمار است. «هانمان» در کتاب «ارغنون پزشکی عقلی» می نویسد:« از سه گروه پزشک باید دوری جست: اول کسانی که تنها به ظاهرشان می اندیشند. دوم آنان که در اندیشه دیدن بیمار بیشترند، به گونه ای که نمی توانند به هر بیمار، وقت کافی اختصاص دهند. سوم گروهی که نگرش مادی دارند و هیچ چیز را بهتر از سخن گفتن های کوتاه، حرفهای بیهوده و شایعه های رسواکننده دوست ندارند». او پزشک را از لحاظ اخلاقی، ملزم به فروتنی بردباری، نیکومنشی و … می داند(ساکت،۱۳۷۸، ص۲۵).
بقراط حکیم نیز مسؤولیت اخلاقی پزشک را با شرح بایدها و نبایدها، تبیین نموده است. این بایدها و نبایدها عبارتند از:
الف) بایدها:
۱-باید در گرفتن بهای درمان خود، منطقی و خردمند باشد و اگر لازم بود، از آن چشم بپوشد.
۲-پزشک باید در صورت دودلی یا سرگشتگی، به رایزنی بپردازد.
۳-پزشک باید پاک، پارسایانه و اخلاقی زندگی کند و به گسترده ترین و والاترین مفهوم، یک فیلسوف بماند.
۴-او باید از هر گونه خودنمایی در پوشاک یا رفتار، بپرهیزد و بکوشد تا با داد و فریاد بی مورد یا آزاردهنده، بیمار را نرنجاند.
ب) نبایدها:
۱-پزشک نباید داروی کشنده بدهد و نه آن را سفارش کند.
۲-او نباید سقط جنین را تشویق کند.
۳-پزشک نباید با سوء استفاده از مقام و پایگاه خود، عضوی از خاندان بیمار را گمراه سازد.
۴-او نباید هیچ گونه اطلاعات و گزارشی درباره بیمار، فاش سازد، خواه در راستای پیشه او، یا به وابسته پیوند عادی اش با جامعه.
۵-او نباید دست به تبلیغات و بازارگرمی بزند(پیشین، ص۳۰).
مسؤولیت اخلاقی پزشکی و مسؤولیت مدنی پزشکی، رابطه عموم و خصوص من وجه دارند. از این رو، در پاره‎ ای موارد، پزشک، علاوه بر مسؤولیت اخلاقی، ملزم به جبران خسارت بیمار نیز می باشد. همچنین مسؤولیت اخلاقی، گاهی با مسؤولیت کیفری تداخل پیدا می کند که نمونه آن، افشای اسرار پزشکی است که در قوانین برخی کشورها از جمله ایران جرم تلقی شده، مستوجب مجازات است. لزوم رعایت اصول اخلاقی پزشکی در قوانین مربوط به پزشکان در فرانسه نیز مورد تأکید است. برای نمونه در ماده(۵) قانون الزامات پزشکی فرانسه، لزوم معالجه و درمان همه افراد از هر طبقه اجتماعی و از هر ملیت مورد تأکید است(پیشین، ص۳۱).
۲-۴-۲- مسؤولیت کیفری پزشک
کی دیگر از مسئولیت های مهم پزشکان مسئولیت کیفری اسـت. ابتـدا تعریـف مسـوولیت و سپس موارد و مصادیق آن موضوع این گفتار را بیان خواهیم نمود.
۲-۴-۲-۱-تعریف مسؤولیت کیفری
در تعریف مسئولیت کیفری اتفاق نظر وجود نـدارد و تعـاریف متعـددی از ناحیـه حقوقـدانان ارائه شده است. ذکر برخی از این تعاریف برای تبیین مساله ضروری است:
۱-مسئولیت کیفری عبارتست از قابلیت یـا اهلیـت شـخص بـرای تحمـل تبعـات جزایـی رفتـار مجرمانه خود(صانعی، ص۲۱).
۲-مسئولیت کیفری عبارت از اینست که تبعات جزایـی رفتـار مجرمانـه شـخص بـر او الـزام یـا تحمیل گردد(میرسعیدی، ص۲۱۷).
۳-التزام یا مجبور بودن شخص نسبت به تحمل تبعات جزایی رفتار مجرمانـه خـود، مسـوولیت کیفری نامیده می شود(پیشین، ص۲۱۸).
۲-۴-۲-۲-مصادیق مسئولیت کیفری
وقتی موضوع مسئولیت کیفری پزشک مطرح می شود،این مسئولیت مساوی است با مسئولیت سایر بزهکاران الا در جرایم غیر عمدی که موضوع تا حدودی متفاوت می باشـد. بـدین معنـی کـه جرایم ارتکابی از ناحیه ی پزشکان یا عمدی است و یا غیرعمدی. در جرایم عمدی علم، سوء نیـت عام، سوء نیت خاص و در برخی از موارد انگیزه لازم است و پایه ی مسـوولیت کیفـری را تشـکیل خواهنـد داد. در جـرایم غیـر عمـدی تقصـیر لازم اسـت و تقصـیر اعـم اسـت از بـی احتیـاطی، بی مبالاتی،ع دم رعایت نظامات دولتی و یا حرفه ای، غفلت، کوتاهی، مسامحه، سهل انگاری، بی تفاوتی و …(خلیلی فر،۱۳۸۹، ص۲۵).
جرایم عمدی منتسب به پزشکان دو نوع می باشد. ۱-جرایم عمومی پزشـکان ۲-جـرایم خـاص پزشکان. در مورد دسته ی اول مثل قتل عمدی در مورد دسته ی دوم مثل سقط جنین، خـودداری از کمک به مصدومین، افشای سر و… که این نوع از جرایم عمدتا توسط ایـن طیـف خـاص صـورت می گیرد. در هر دو دسته قایل به مجازات خواهیم بود و تمامی خسارات وارده به زیـان دیـده بایـد از ناحیه ی پزشک پرداخت شود و به مجازات قانونی نیـز خواهـد رسـید.در صـورتی کـه پزشـک تحت حمایت بیمه هم باشد. این موارد حتی مجازات های مالی خارج از تعهدات بیمه خواهد بود. اما در جرایم غیر عمدی موضوع به طور کامـل متفـاوت اسـت و نـه تنهـا در مـورد جـرایم غیـر عمدی پزشکان می بایستی در قوانین تجدیـدنظر شـود، بلکه در مـورد اکثریـت جـرایم غیرعمـدی مجرمین عادی نیز لازم است اقدامات قانونی نسبت به جرم زدایی به طور وسیعی صورت گیرد. جنبش جرم زدایی در علم جرم شناسی مدت هاست که مطرح است و به تدریج جایگاه قـانونی نیز پیدا نموده و در برخی از کشورها جنبه و نمود عملی نیز پیدا نموده اسـت. در مقـررات ایـران بـه خصوص جرایم غیرعمدی امکان جرم زدایی وجود دارد. دستگاه قضایی زمانی باید مداخله نمایـد که ضرورت مداخله مهم باشد والا چنین ضرورتی اگر نباشد، نیازی به ورود نهـاد عـدالت کیفـری نمی باشد.اگر بار دستگاه قضایی بیشتر شود، به طور قطع ناتوان از رسیدگی شـده و محکـوم بـه آن می گردد. هر چقدر بار دستگاه قضایی کمتر شود، می توان به جرایم مهمتری رسیدگی کـرد. سـایر موارد یا موارد و جرایم غیر مهم را می توان به سایر نهادها سپرد. از جمله مواردی که می تـوان جـرم زدایـی و یـا قضـازدایی نمـود. برخـی از جـرایم غیرعمـدی پزشکان است. برخی از این جرایم که مهم است و به تمامیـت جسـمی و یـا روانـی شـخص صـدمه وارد نموده و یا تخطی از ارزش هاسی اساسی جامعه صورت گرفته است، باید در دسـتگاه قضـایی رسیدگی شود، مثل تقصیر منتهی به قتل غیرعمدی و یا نقص عضو شدید. در سایر موارد که قصـور صورت گرفته و پزشک نیز قبول تقصیر می نماید و موضوع جبـران خسـارت بـه بیمـار اسـت و در صورت طرح موضوع در دادگستری مساله جبران خسارت مورد حکم قرار می گیرد. در این گونـه از موارد چه نیازی به حکمیت است. وقتی بیمار زیان دیده و طلبکار است و پزشک زیـان رسـاننده و مقصر و بدهکار است و هر دو نیز قبول داشته و توافق بـر ایـن امـر دارنـد و هـیچ گونـه اختلافـی نیست که نیاز به حکمیت داشته باشد، چرا باید پرونده در دادگاه تشکیل شود و حکم صادر گـردد تا پزشک پرداخت نماید. وقتـی از ابتـدا خصـومت نیسـت چـه نیـازی بـه مداخلـه دسـتگاه قضـایی است. تنها اقدامی که دادگاه کیفری می نماید ارجاع موضوع مطروحه به پزشکی قانونی و یـا نظـام پزشکی است تا میزان خسارات مشخص شود(دریاباری، ص ۳۶).
آیـا ایـن مسـاله در نظـام پزشـکی امکـان رسـیدگی نـدارد.آیـا وقتـی موضـوع جبـران خسـارت اسـت بایـد در دادگـاه آن هـم کیفـری رسـیدگی شود. حداقل اگر قایل به رسیدگی دادگاه شـویم بهتـر نیسـت کـه دادگـاه هـای حقـوقی رسـیدگی نماینــد. در ایــن صــورت حــداقل مزایــایی بــرای شــاکی، متهم، نهــاد پلیس، دادســرا و دادگســتری و…خواهد داشـت و نیـز ضـمن ایـن کـه جـرم زدایـی مـی شـود و بـار دسـتگاه قضـایی کمتـر مـی شود. نیازی به تعقیب کیفری پزشک نبـوده و پزشـک بـه شـغل شـرافتمندانه خـویش پرداختـه و از تعقیب و گریز و اعمال مجازات های بی فایده و بی اثر مصـون مانـده و از گـرفتن اوقـات پزشـک خودداری شده و در صورت محکومیت مدنی بیمه عهده دار پرداخت خسـارات خواهـد بـود. کمـا این که ما معتقد هستیم حتی نیاز به صدور حکم مدنی هم نیست، چون بین طرفین اخـتلاف نیسـت و فقط می باید میزان خسارت و یا تقصیر پزشک مشخص شـود کـه ایـن مهـم را مـی تـوان بـدون مداخله ی دستگاه قضایی به نهادی مثل نظام پزشکی ارجاع نمود. چون وقتی مساله در دادگاه چه کیفری و چه مدنی مطرح شود، تنها وظیفه دادگاه که ضرورت به رسـیدگی دارد همـین موضـوع است. بنابراین یک طرف قضیه پزشک، یک طرف دیگر نظام پزشکی و یا پزشـکی قـانونی و نهایتـا پرداخت خسارت به بیمار آن هم نه از طرف پزشک، بلکه امروزه از طرف بیمه مسئولیت پزشکان صورت می گیرد، کافی است که نهاد بیمه را قانع نموده و یا قراردادها به کیفیتـی تنظـیم شـود کـه در صورت اثبات تقصیر پزشک بدون حتی صدور حکم قضایی خسارات به بیمار پرداخت شود. در امور جزیی و خسارات خفیف در سایر حوزه ها این امر اتفاق افتاده و نیازی به صدور حکـم نمی باشد. از جمله در تصادفات جزیی و با خسارات کم ،وقتی کـوپن بیمـه در اختیـار زیـان دیـده قرار می گیرد تا سقف خاصی از ناحیه ی بیمه پرداخت می شود نه شکایتی مطرح است نه حضـور حتی مقصر لازم است نه محکومیتی لازم است و نه مداخله دستگاه قضایی(خلیلی فر، پیشین، ص۲۶).
آیا مورد مشابه در جرایم غیرعمدی پزشکان قابل اعمـال نیسـت.آیـا ایـن قشـر نیـاز بـه حمایـت قانونی ندارد. تنها ایرادی که ممکن است گرفته شود، مجازات تلقی نمودن دیه است. به نظر می رسد دیه مجازات نمی باشـد. چـون در مـوارد مشـابه و جـرایم غیرعمـدی پزشـکان دیـه جنبـه پرداخـت خسارت را دارد، هر چند میزان دیه ثابت است، هر چند خسارت نمی توانـد معـین باشـد و هـر چنـد نظام دیه امروزه جوابگوی مشکلات و خسارات وارده نیسـت. بـا ایـن وجـود دیـه همـان خسـارات است که باید پرداخت شود.اگر در مورد پزشکان مجازات باشد که باید پزشک پرداخت نماید نـه این که نهاد بیمه عهده دار پرداخت باشد. اگر مجـازات باشـد مشـمول بیمـه و جـزو تعهـدات بیمـه نخواهد شد. پس دیه جنیـه مـالی دارد و چنانچـه پزشـک مقصـر شـود پزشـک مسـوولیتی نداشـته، مجازات هم نمی شود، بلکه در نهایت بیمه پرداخت خسارت را به عهده می گیـرد. پـس مـی تـوان بدون مداخله دستگاه قضایی و بدون صدور حکم و ارجاع کل مساله به نظام پزشکی قایل به جـرم زدایی شد.این مساله نیاز به حمایت قانونگذار داشـته و تـا رسـیدن بـه آن زمـان مطلـوب مـی تـوان سیاست قضایی و اجرایی را هماهنگ با این نظر کرد.امید است که در آینده جرایمی که مجـازات آن ها دیه می باشد. در وهله ی اول از قانون مجازات اسـلامی حـذف شـود و در مـوارد خـاص در صورت ضرورت دیه از قانون مجازات اسلامی به قانون مدنی منتقل گردد. در این صورت پزشکان فقط در مورد جرایم عمدی تعقیب شده و لازم است که برخی از شـعب بـه صـورت تخصصـی بـه جرایم پزشکان رسیدگی نمایند که هم رعایت اصل فردی کردن شود و هـم بـه جـرایم خـاص بـه صورت ویژه و افتراقی رسیدگی شود تا عدالت واقعی به نحو احسن در جامعه اجرا شود(پیشین، ص ۲۸).
مسؤولیت کیفری، مبتنی بر قصد و سوءنیت است. در صورتی فاعل فعل زیانبار مجازات می گردد که فعل او جرم تلقی گردد. هنگامی یک عمل جرم است که دارای عنصر معنوی(سوءنیت عام و سوءنیت خاص) و عنصر مادی باشد. بعلاوه قانون نیز باید آن عمل را جرم و مستوجب مجازات بداند. در مسؤولیت کیفری، علاوه بر مجنی علیه، جامعه نیز از وقوع جرم متضرر می شود در حالی که در مسؤولیت مدنی، متضرر یک شخص خصوصی است(پیشین).
۲-۴-۲-۳-ماهیت مسؤولیت کیفری پزشک

ـ پرورش اراده و عزم
ـ به طور دائم فعالیت سودمند كردن
ـ خویشتن‏شناسى و مراقبه و محاسبه
ـ پیوسته به یاد مرگ بودن
مردان حق ، همیشه از سلامت روح و جان برخوردار بودند و از پرتو سلامت روح داراى توانایى جسمى بودند و از بركت این دو سلامت در تمام شؤون حیات به بهترین صورت به بندگى حضرت حق مشغول بوده و وجودشان براى دیگران شمع هدایت و چراغ راه بوده است “. (انصاریان،1386)

2-25 تاثیر مثبت دین و معنویات بربهداشت روان وافزایش امید
آرامش روانی هدف ارزشمند تربیت است و میزان مطلوبیت آن به اندازه ای است که هدف افعال عبادی تربیتی مانند اقامه ، نماز ، زکات و روزه دار بودن است .(لواسانی ،1387)
خداوند بندگانش را برای نماز ، زکات و مجاهده و گرفتن روزه واجب حراست کرده است تا اعضا و جوارح آن ها آرام و چشم هایشان خاشع و نفوس آنان نیز آرام و قلب هایشان خاضع گردد و تکبر از آن ها رخت بر بندد . ( نهج البلاغه ، خطبه/ 192 )
کوشش در جهت فراهم آوردن زمینه آرامش روانی نه تنها مستحسن بلکه وظیفه است . امام علی بعد از بیان این وظیفه برای این که این عمل انجام شود و انگیزه تلاش ایجاد شود می فرمایند : بر تو باد که آرامش داشته باشی زیرا که برترین زیبایی است و هیچ نعمتی گوارا تر از امنیت و آرامش روانی نیست . ( همان)
افراد متدین به هر نسبت که ایمان قوی ومحکم داشته باشند در مقابل بیماری های روانی مصون ترهستند ایمان دینی به انسان ،در معامله ای که در یک طرف آن او و در طرف دیگر هیجان قرار دارد ،نسبت به هیجان که طرف دیگر معامله است ،اعتماد و اطمینان می بخشد دلهره و نگرانی نسبت به رفتار جهان را در برابر انسان از بین می برد و به جای آن به او آرامش خاطر می دهد (مطهری ،1369)
دانشمندان و روان شناسان معتقدند که آلام روحی و هیجانات خارجی می تواند بدن انسان را تحت شعاع قراردهد و موجب بیماری گردد. چون زندگی مرتب با نگرانی و اضطراب و مشقت روحی توام است و فرد با ایمان وقتی با مشکلی روبرو شود از نیروی ایمان کمک گرفته این امید را دارد که قدرت مافوق انسانی مشکل را حل و گره را باز می کند . و معتقد است که خدا در رفع ناراحتی و مشکلات به آدمی یاری خواهد رساند . دین عامل مهم شخصیت سالم و روان متعادل انسان ،در رسیدن به اهداف متعالی او است .از نظر روان شناسان ،دین انسان عمیقترین و خردمندانه ترین چیزی است که در حیات او وجود دارد .(جابر ،1390)از این رو تاثیر دین بر بهداشت روان و افزایش امید به قرار ذیل است :
– دین موجب امیدواری می شود و خوش بینی افراد را افزایش میدهد .(مطهری ،1369)
– دین به افراد متدین نوعی احساس کنترل و کارایی می بخشد که ریشه خدایی داردو می تواند کاهش کنترل شخصی را جبران کند و امید به آینده را افزایش دهد . یادخدادر دلها آرام بخش قلبهاست .( رعد /28)
– دین می تواند موجب ایجاد معنا شود بنابراین دین به زیستن و مردن انسان معنا می دهد . (آذر بایجانی و موسوی اصل ،1385)
-دین ایجاد اطمینان و آرامش باطن می کند که نتیجه اش در مورد دیگران ،اظهار احساس و عواطف بیدریغ است . (همان)
– دین داری موجب شفای دردهای روحی و روان آدمی (انگیزه و امید ) است و خلاء آن سبب بیماری(عدم اعتماد و امید ) می شود . (همان)
در سوره حج آیه 31 باری تعالی می فرمایند :کسانی که به خدااعتقاد نداشته باشند و قلبشان خالی از موهبت الهی باشد ،در چنگال ناراحتی های گیتی ،زبون و بیچاره در افتند و قهر طبیعت وجودشان را پژمرده گرداند.

2-26 مبانی هستی شناختی و انسان شناختی امید
نحوه نگاه انسان به هستی و نظام آفرینش نقش مهمی در ایجاد امید دارد زیرا خداوندرا محور هستی دانستن و داشتن هدف برای زندگی دو عامل اصلی هستن که انسان را نسبت به آینده و هستی خویش امیدوار ساخته و باعث میشوند که انسان همواره شاد و خرسند باشد . (خاکپور و همکاران 1392) واما مبانی هستی شناسی و انسان شناسی امید شامل :
1-خدا محوری
از نگاه قرآن اگر انسان خود را عبد بداند و خداوند را ربّ ، پس می داند که جهان صاحب اختیاری دارد که همیشه بر هستی نظارت میکند و او همیشه در محضر خداست ،” الله ملک السماوات و الارض” . (مائده،40)
2- هدفداری نظام آفرینش
هدف خداوند از افرینش آسمان و زمین بهره مندی کامل انسان ها می باشد،انسان با نیروی عقل که ودیعه الهی است بهترین ابزار برای بهره برداری از جهان ، آباد کردن زمین و حکومت کردن را در اختیار دارد و خداوند در این جهت راه و رسم زندگی را به او آموخته و انسان هارا از نافرمانی ها بر حذر داشته تا بتوانند استعداد های نهفته خود را آشکار نموده و به کمال مطلوب نائل شود و هیچ گاه دچار یاس و نا امیدی نگردد . (حسینی کوهساری ، 1383)
تعابیر مختلفی از هدفمندی هستی در قرآن
در آیات فراوانی از قرآن کریم به حق بودن هستی و آفرینش الهی اشارت رفته و با بیش از ده آیه بر این معنا تصریح شده است؛ مثلا می فرماید:
-آسمان ها و زمین و موجودات میان آن دو را جز با حق (و به حق) نیافریدیم .( سوره احقاف، آیه3).
و همین قضیه اثباتی، یعنی حق بودن خلقت هستی را با لسان نفی باطل نیز بیان می دارد و می فرماید:
– آسمان و زمین و آنچه را میانه آن دو است، باطل و عبث نیافریدیم؛( سوره حجر، آیه85)
از این جهت در کتاب الهی، سخن از حشر و بازگشت موجودات به سوی خدای سبحان نیز فراوان است؛ مثلا خطاب به انسان ها آمده است:
همه جنبنده ها وپرندگان، چون شما امت هایی هستند و همگی به سوی پروردگارشان محشور می شوند؛ وما من دابة فی الارض ولا طئر یطیر بجناحیه إلا أمم أمثالکم ما فرطنا فی الکتب من شی ء ثم إلی ربهم یحشرون . (سوره انعام، آیه38)
و گاهی با بیان تسلیم اختیاری و اجباری موجودات زمین و آسمان در برابر خدای سبحان از بازگشت همه آنان به سوی خداوند یاد شده است؛
و له أسلم من فی السموت والأرض طوعا وکرها و إلیه یرجعون. ( سوره آل عمران، آیه83)
گرچه به حساب عمومی و نفسی، همگان و همگی با طوع و رغبت به سوی خداوند شتابانند.
با چنین نگاهی به هستی است که امید به وسیله ای برای حیات تبدیل می شود ، امید رحمت و هدیه الهی برای انسان است زیرا انسان را فعال و حرکت در آدمی ایجاد می کند ، اگر این عامل حیات و تحرک از حدّ و مرز فرا تر رود انسان را به اوهام دچار می کند و به سمت غیر واقعی سوق می دهد (خاکپور و همکاران ، 1392).
امید باید با در نظر گرفتن واقعیّات ، امکانات ، حقایق عالم هستی ، توان و طاقت فرد همراه باشد ، این معیار ها در حقیقت نوعی اعتدال در امید سازی ایجاد می کند و انسان را از امید های غیر واقعی ، کاذب ، کم ارزش و بی ارزش باز می دارد و او را واقعا به امیدواری می کشاند (محمّدی ری شهری، 1377)
در حقیقت امید از نگاه قرآن به واسطه دو رویکرد شناختی و رفتاری حاصل می شود ، در رویکرد شناختی توجه به مبدا هستی ، امید به رحمت لایزال الهی ، عدالت ، یقین به لطف و بخشش خدا و . . . مورد نظر است و در رویکرد رفتاری انجام رفتار شایسته و به هنجار است و در حقیقت معرفت های بنیادین به همراه رفتار شایسته باعث امید و بهداشت روانی می شود (خاکپور وهمکاران 1392)
3-هدفداری آفرینش انسان
وجود هدف ، باعث افزایش قدرت ، پویایی و حرکت انسان برای وصول به مقصد می شود ، به تعبیر دیگر هدفداری یکی از شرایط رسیدن به امید است.
یكى از اسماى الهى كه در قرآن بر آن تكیه شده, حكیم است. اقتضاى این صفت آن است كه تمام افعال خدا حكیمانه باشد; بر این اساس, خلقت انسان نیز هدف خاصى را دنبال مى كند. البته هدف افعال الهى با هدف افعال بشرى متفاوت است. ما كارى مى كنیم تا از آن نتیجه اى عاید خودمان شود و به عبارت دیگر در تمام موارد, هدف اصلى, تأمین مصالح شخصى است; اما خداوند متعال نیاز به چیزى ندارد تا براى تأمین آن كارى انجام دهد. او كمال مطلق است و هیچ كارى را براى خود انجام نمى دهد, بلكه براى نفع رساندن به مردم انجام مى دهد.
باید گفت هدف نهایى از آفرینش انسان, خود ذات پروردگار است; یعنى فیاض بودن خدا ایجاب مى كند كه موجودى به نام انسان خلق شود. اقتضاى ذات خدا این است كه بیش تر رحمتش را به بندگانش افاضه كند. پروردگار به حكم بخشنده بودن باید جهانى زیبا و كامل بیافریند. از این رو آسمان و زمین و آن چه را كه در میان آن ها قرار دارد آفریده و موجودى به نام انسان را كه مجهز به نیروى عقل و خرد است, پدید آورده است. اقتضاى وجود خدا, نفع رساندن به دیگران است. به زبان فلسفى, هدف از افعال الهى خود ذات است و به زبان عرفانى, خدا دوست دارد صفاتش تجلى كند .(مصباح ،1384)
وما خلقت الجن والانس الاّ لیعبدون; ما جن و انس را جز براى عبادت و پرستش نیافریدیم. –
.البته خلقت انسان ها براى عبادات ظاهرى نبوده است, بلكه مراد, حقیقت عبادت است. علامه طباطبائى(ره) مى فرماید:
حقیقت عبادت آن است كه بنده خود را در تمام ذلت و عبودیت واداشته, رو به سوى مقام رب خود آورد, پس غرض نهایى از خلقت, همان حقیقت عبادت است; یعنى بنده از خود و از هر چیز دیگر بریده به یاد پروردگار خود باشد و ذكر او بگوید( طباطبائی ،1414)
این تفسیر, سخن گهربار حضرت سیدالشهدا(ع) است كه امام صادق(ع) از آن حضرت نقل فرموده اند, آن جا كه مى فرماید: خداوند بزرگ, بندگان را نیافریده مگر به خاطر این كه او را بشناسند, هنگامى كه او را بشناسند عبادتش مى كنند و هنگامى كه بندگى او كنند از بندگى غیر او بى نیاز مى شوند . (همان)
استاد شهید مطهرى(ره) نیز مى گوید:ا ین كه قرآن گفته ما جن و انس را جز براى عبادت خلق نكردیم و از طرفى عبادت مراتبى دارد, معلوم است كه هدف اصلى, مرتبه پایین نیست; بلكه مرتبه عالى است… هدف, همان حقیقت است; یعنى خدا هدف است. در منطق اسلام, هدف فقط یک چیز است و آن خدا است. اصولاً توحید اسلام جز این اقتضا نمى كند. توحید اسلام اگر هم هدف دیگرى معرفى مى كند; مانند بهشت و یا فرار از جهنم, هدف هاى درجه دوم است, براى انسان هایى كه از هدف هاى خیلى پست جهنمى باید رهایى پیدا كنند .( مطهرى,1369)
در آیه دیگر غرض از خلقت انسان, امتحان و آزمایش او ذكر شده است, آن جا كه مى فرماید: الذى خلق الموت والحیاة لیبلوكم ایكم احسن عملاً; خدا مرگ و زندگى را آفرید تا شما را بیازماید كه كدام نیكوكارترید.( ملك آیه 2 . 8،مصباح یزدى , 1384)
هدف از آفرینش انسان, امتحان او است تا از این راه او بندگى را برگزیند و به كمال نهایى كه قرب به پروردگار است, نایل گردد. ممكن است گفته شود كه چرا خداوند انسان ها را از همان نخست كامل نكرد؟ در پاسخ باید گفت: اگر انسان از نخست كامل خلق مى شد, دیگر انسان نبود. موجوداتى كه كمالات خود را از اول دارند, مجردند. ( مجلسی، 1387 ق )
هدف انسان ” رسیدن ” به کمال است و هدف رحمان رساندن به کمال است . چرا که خداوند کمال محض است و هیچ نقص و کاستی در او راه ندارد. (عماری،1390).
4- خودشناسی
پیامبران الهی اوّلین کسانی هستند که انسان را به شناخت خود و شناخت خدا راهنمایی کرده اند هدف بعثت تمامی پیامبران نیز رسیدن به توحید است .
امّا شناخت خدا به مقدمه با ارزش نیاز دارد که آن شناخت خود است زیرا هر کسی خود را به خوبی بشناسد خدای خود را بهتر خواهد شناخت ، امیرالمومنین علی (ع) می فرمایند : کسی که خود را بشناسد خدایش را خواهد شناخت (آمدی.1382)
خدا خلقت انسان را از روح خود می داند (حجر /29)و این نشان از جایگاه والای خود شناسی در آموزه های دینی دارد .

2-27-آثار تربیتی آموزشی امید در زندگی روانی
از نگاه قرآن ” امید ” با بهره گرفتن از رویکرد های شناختی حاصل می شود که ارکان آن را “خود شناسی “،”خداشناسی “،”خود باوری “و “خدا محوری “تشکیل می دهد . همه اینها وقتی امید پایدار را بهمراه دارند که با عمل صالح همراه شوند و از اعتدال خارج نگردند بر همین اساس کارکرد های آموزشی و تربیتی امید زمانی حاصل می شود که موارد گفته شده در انسان ساری و جاری باشد . آثار تربیتی آموزشی امید در زندگی روانی به قرارذیل می باشد:
ا-حرکت آفرین و باعث عمل
«امید» به عنوان یكی از عوامل مهم در تربیت انسان از دیدگاه قرآن است «امید» یک حالت روحى و روانى وبرانگیزاننده انسان به كار و فعالیت است.امیدی که از معرفت و شناخت به مبدا و معاد حاصل می شود اساس همه تلاشها و منشاءاصلاح امور در جامعه ورسیدن به سعادت ابدی است . طورطبیعى، انگیزه بشر دركارهاى اختیارى امید به نفع یا ترس اززیان است. در واقع، خوف و رجا به منزله نیروى اجرایى براى حركت بوده، عامل مستقیم تلاش ها و رفتارهاى انسانى است. (داودی 1386)
از نظر غزالی امید عامل و انگیزه حرکت انسان به سوی خداست چنان که اگرانسان امیدی به لذت دیدار جمال حق نداشته باشد راه های سخت سیر و سلوک را نمی پیماید. (آرائی ،1391)
یکی از شرایط امیدواری، تلاش و کوشش در کارهاست، چرا که اگر انسان امید چیزى را دارد باید خود را براى استقبال از آن آماده كند و اگر اثرى در عمل او نمایان نباشد، در واقع مدعى دروغینى بیش نیست.
فَمَنْ كانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صالِحا.(کهف 110)
پس هر كه به لقاى پروردگارش امید دارد، باید كارى شایسته انجام دهد.