تمایل به بررسی مسایل و موضوع ها در یک چشم انداز فکورانه که در دامنۀ تجارب شخص رخ می دهد.

دانش روش های بررسی منطقی و استدلال

مهارت در به کار گیری این روش ها

نتایج مطالعۀ انجمن فلسفۀ آمریکا نیز که به روش دلفی به منظور رسیدن به یک اجماع نظر در مفهوم تفکر انتقادی صورت گرفته بود، به دو مؤلفه تفکر انتقادی اشاره می کند. نتایج این بررسی نشان می دهد که تفکر انتقادی را باید در دو بُعد مد نظر قرار داد: بُعد توانایی های شناختی و بُعد عاطفی یا تمایلی (فاشین و فاشین، ۱۹۹۴، همان) . بر اساس یافته های این پژوهش، در فرایند تفکر انتقادی، فرد مجموعه ای از مهارت های شناختی نظیر تجزیه و تحلیل، تعبیر و تفسیر، استنباط، تبیین، ارزیابی و خودگردانی را به کار می گیرد.در ذیل به توضیح مختصری از این مهارت ها می پردازیم:
۱٫ تفسیر :درک و بیان معنی یا اهمیت انبوهی از بیانات، موقعیتها، اطلاعات، وقایع، قضاوتها، قراردادها، گمانها، قوانین، رویه ها و معیار به کار می رود که شامل خرده مهارت های طبقه بندی، رمز گشایی امور و معنی کردن دقیق است.
۲٫ تحلیل : مشخص کردن روابط استنباطی واقعی قصد شده و میان گفته ها سؤالات مفهوم ها، توصیفات یا شکل های دیگر برای اظهار گمان، قضاوت، تجارب، دلایل، اطلاعات یا عقاید است.
۳٫ ارزشیابی : تعیین و برآورد اعتبار و صحت گفته ها یا دیگر اشکال بیانی که نشانگر درک و فهم، تجربه، موقعیت باور و اعتقاد شخص بوده و نیز به تعیین و برآورد رابطه منطقی بین گفته ها، توضیحات سؤالات و دیگر گونه های کلامی تأکید دارد.
۴٫ استنباط ::تشخیص عناصر و شواهد مطمئن برای نتیجه گیری است. خرده مهارتهای آن شامل پرسش از وقایع، حدس متناوب و ترسیم نتایج است.
۵٫ توضیح : توانایی بیان این که چگونه به یک قضاوت دست می یابیم و توانایی برای ارائه یک راه متقاعد کننده نتایجی از تفکر فردی است. خرده مهارت های آن شامل متدها و قوانین، روش های توجیهی، هدف داشتن با دلایل خوب و بیانیه های مفهومی از وقایع یا دیدگاه ها و ارائه کامل و خوب مدلل شده از بحث ها برای بیان بهترین فهم ممکن است.
۶٫ خود تنظیمی : عقاید قبلی خود را گسترش داده و اصلاح کنند. به عبارتی تجدید نظر و دوباره شکل بندی کردن، گام برداشتن به عقب و بررسی چگونگی فرایند انجام کار است. خرده مهارت های آن شامل ارزشیابی و تصحیح کردن خود می شود(فاشین و فاشین،۲۰۰۶ ، به نقل از علی پور،۱۳۹۲)
همچنین در این فرایند، هفت تمایل شناسایی شده است: ۱٫ بی تعصبی ۲٫ تحلیلی بودن ۳٫ حقیقت جویی ۴٫ بلوغ ۵٫ نظام مند بودن فکر ۶٫ کنجکاوی ۷٫ اعتماد به نفس.
تبیین مؤلفه های تفکر انتقادی در دو بُعد مهارت ها و تمایلات به وسیلۀ پژوهشگران دیگری همچون بایلین، کیس، کامبز و دانیالز (۱۹۹۹) مورد تاکید واقع شده است. همچنین در یک بررسی که به وسیلۀ جانسون در مورد تعاریف پائول (۱۹۸۹) انیس (۱۹۸۷، ۱۹۸۹) مک پک (۱۹۸۱)، سیگل (۱۹۸۹) و لیپمن (۱۹۸۸) به انجام رسیده، به خوبی نشان می دهد که در سه مورد، تمامی تعاریف شبیه هم هستند:

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.

تفکر انتقادی نیازمند مهارت های شناختی زیادی است.

همۀ تعاریف به ضرورت دانش و اطلاعات اذعان دارند.

همۀ تعاریف شامل یک تمایل یا بُعد عاطفی هستند. ( همان )

۲-۱-۴-۲- ضرورت توجه به هر دو مؤلفۀ تفکر انتقادی
اگر تفکر مستلزم توانایی ها و مهارت های اندیشیدن به صورت انتقادی است، توانایی و مهارت فکر کردن نیز مستلزم روحیه، علاقه و تمایل انتقادی است. اگر شخص دارای استعداد و توان اندیشیدن به صورت انتقادی باشد، اما میلی به کنکاش و کاربرد آن نداشته باشد، آن استعداد ـ به قول نیچه ـ بی روح و تنفر آمیز می شود:
هرکجا استعدادی هست، ولی این آرزو [ میل و خواهش خردورزی] را فاقد است، [چه] در دنیای دانشمندان و [چه] در طبقۀ به اصطلاح فرهیخته، ما از آن استعداد بی روح، متنفر می شویم، زیرا حس می کنیم که چنین کسانی با همۀ عقلانیت شان ترویج فرهنگ تکاملی و تولید نوابغ که هدف فرهنگ است، هیچ نقشی ایفا نمی کنند، بلکه باعث کندی آن نیز می شوند. این رکود و سنگواره گی، از نظر ارزش، مساوی آن سردی فضیلت مآبانه ای است که از حقیقت تقدسی بسی دور است (نیچه، ۱۳۸۳: ۲۴۷).
چه بسیار کسانی که به دلیل نداشتن تمایلات انتقادی از دایرۀ متفکران انتقادی خارج می شوند. جامعه شناسی را در نظر آورید که از توان لازم برای تحلیل مسائل و مشکلات اجتماع برخوردار است، اما تمایلی به انجام آن ندارد و یا این که یافته های پژوهش خویش را فدای منافع فردی خویش می کند. همچنین وکیلی را در نظر بگیرید که از توانایی تجزیه و تحلیل انتقادی در سطح بالایی برخوردار است، اما به دلیل منافع شخصی، میلی برای دفاع از موکل خویش نمی بیند و داد و انصاف را قربانی تمایلات غیر انسانی خویش می کند. از این رو بی میلی، بی انصافی و سوء استفاده از قدرت انتقادی همه برای یک اندیشمند انتقادی، به عنوان یک نقیصه مطرح می شود.
در تاریخ جنبش های اجتماعی و سیاسی، متفکران انگشت شماری را می توان یافت که قدرت انتقادی خویش را با تمایل و احساس انسانی همراه کرده باشند. زمانی جنبش های مردمی موفقیت آمیز و تأثیر گذار جلوه گر شده اند که اندیشیدن به صورت انتقادی با احساس و میل بشری همراه شده است.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
بنابراین، داشتن مهارت و توانایی زیاد در تفکر انتقادی نمی تواند ضامن تحقق آن شود و بر محدودیت های یک میل خفته، غلبه کند. جست و جوی اندیشمندانه و تفکر به طور انتقادی نیازمند نوعی انگیزۀ غایی و نوعی امیدواری پارسایانه است که بیانگر تمایلات فرد در به کارگیری مهارت های شناختی خویش است.
تمایلات به عنوان یک انگیزش درونی با ثبات، شخص را برای بهبود به کارگیری مهارت های تفکر انتقادی برمی انگیزد. پژوهش های زیادی نیز در تایید ارتباط بین مهارت های تفکر انتقادی و تمایلات صورت گرفته است. برای مثال کیانگارلو و فاشین (۱۹۹۴) یک همبستگی مثبت(۴۱/۰=R) بین آزمون های مهارت های تفکر انتقادی و پرسشنامۀ تمایلات تفکر انتقادی بین ۱۹۹۳ نفر از دانش آموزان کلاس دهم یافتند.
۲-۱-۴-۳- مهارت ها و تمایلات در تفکر انتقادی
همانطور که در قسمتهای پیشین گفته شد، تفکّر انتقادی، به طور عام، قـرین بـا یـک سلسله مهارت است که از دید افراد مختلف، تفاوتهایی میان ایـن مهـارتهـا وجـود دارد. یکی از نخستین کسانی که به تفصیل، بـه مهـارتهـای تفکّـر انتقـادی پرداخـت، رابرت انیس بود. پس از انیس افراد بسیاری از جمله پیتر فاسیونه، الـک، فیشر، ادوارد گلیزر و… فهرست هایی مشتمل بر مهارتها و تمایلات درتفکّر انتقـادی ارائـه کردنـد کـه بعـضاً شباهت ها و تفاوت هایی نیز با فهرست انیس داشت و آوردن همه ی آنها در این مجـال امکان پذیر نیست. برخی صاحبنظران مانند ریچارد پل (از متفکرین متأخر در تفکر انتقادی) بـرای افـرادی کـه اندیـشه ی انتقـادی دارنـد ویژگی هایی را بر می شمارند. فهرست پل نسبت به دیگر صـاحب نظـران همـه جانبـه تـر و روزآمدتر است. با توجه به مطالب پیش گفته نگارنده فهرست پل را به عنـوان مبنـای ایــن پــژوهش قــرار داده بخــشی از خصوصیت های تفکّر انتقادی (مهارت ها و تمایلات ) استاندارد از نظر وی را به شرح زیر ارائه می نماید:
۱٫ هدف: افرادی که منتقدانه می اندیشند، اهداف کلی، عینی و آرمانی خود را که در عین حال واضح، مستدل و بیطرفانه هستند، صورت بندی می کنند. به علاوه، اهداف مبهم، غیر واقعی، ناپایدار و جانب دارانه را نیز می شناسند.
۲٫ طرح پرسش: افرادی که منتقدانه می اندیشند، به این نکته واقفند که همه انواع تفکّر در حقیقت تلاشی است برای پی بردن به یک نکته، صورتبندی یک پرسش، یا حل یک مسأله.
۳٫ اطلاعات، داده ها، شواهد و تجربیات: افرادی که منتقدانه می اندیشند، بر این نکته واقفند که همه انواع تفکّر بر مبنای یک سلسله داده، اطلاعات، شاهد و مدرک، تجربه یا پژوهش استوار است.
۴٫ استنباط ها و تفاسیر: همه انواع تفکّر شامل استنباط هایی است که ما بر مبنای آنها نتیجه گیری میکنیم.
۵٫ پیش فرضها: افرادی که منتقدانه میاندیشند، به این نکته واقفند که تمامی انواع تفکّر بر مفروضات استوار است.
۶٫ دیدگاه های گوناگون: برای داشتن تفکّری بیطرفانه درباره ی یک مسأله، باید دیدگاه های مرتبط با آن مسأله را شناسایی کرده و با نوعی حس همدلی به آن وارد شویم و شرایط زمانی، شغلی، نژادی، قومی، جنسیتی و… که در شکل گیری این دیدگاه ها مؤثر بوده است را در نظر بگیریم.
۷٫ انصاف ذهنی: افرادی که منتقدانه می اندیشند، می کوشند از نظر ذهنی منصف باشند و انصاف ذهنی مستلزم این است که ما بدون توجه به احساسات یا منافع شخصی خود، یا گروهمان، با تمام دیدگاه ها برخورد مشابهی داشته باشیم.
۸٫ تواضع فکری: تواضع فکری رشد آگاهی فرد نسبت به جهل خویش است. چنین چیزی مستلزم آگاهی فرد از سوگیریها، تعصب، محدودیت در دیدگاه ها و میزان عدم آگاهی های اوست.
۹٫ رشادت فکری: افرادی که منتقدانه می اندیشند، با باورهای عامیانه می ستیزند. ذهن معمولاً از کشف باورهای غلط خود پرهیز کرده و حتی می هراسد و البته چنین حسی نوعی هراس از مورد تمسخر واقع شدن و طرد شدن از سوی جمع را نیز در خود دارد.
۱۰٫ همراهی ذهنی: افرادی که منتقدانه می اندیشند، توانایی همراهی با دیدگاه های مخالف را در خود پرورش می دهند و آن دیدگاه ها را با روش های هوشمندانه و بخردانه ای به روشنی بیان می کنند.
۱۱٫ استحکام فکری: استحکام فکری در تعهد ما نسبت به تبعیت از استانداردهایی ظاهر میشود که از دیگران (به ویژه مخالفان مان) توقع انطباق با آنها را داریم.
۱۲٫ پشتکار فکری: افرادی که منتقدانه می اندیشند، می آموزند که در شرایط دشوار و در عین ناکامی کار کنند اما ناامید نشوند. چرا که کشف حقیقت همیشه آسان نبوده و دارای پیچیدگی ها خاصی است.
۱۳٫ اطمینان در تفکّر: اطمینان در تفکّر در این باور است که به مردم آزادی تفکّر داده شود و از آنها دعوت شود که در نتیجه گیری ها سهیم شوند.
۱۴٫ خودگردانی ذهنی مستقل: افرادی که منتقدانه می اندیشند، به لحاظ فکری مستقل هستند و مسؤولیت افکار خود را می پذیرند.
۱۵٫ تسلط بر خودمحوری: افرادی که منتقدانه می اندیشند، می کوشند بر خودمحوری خود غلبه کنند.
۱۶٫ قابلیت‌های استدلال اخلاقی: مبنای اصلی استدلال (تفکّر) اخلاقی این است که رفتار انسان منجر به رفاه دیگران شود. ما این قابلیت را داریم که رفتارمان کیفیت زندگی دیگران را دستخوش دگرگونی کند. به سخن دیگر ما میتوانیم به دیگران کمک کنیم یا آنها را بیازاریم.
۱۷٫ مهارت هایی در کشف سوگیری های رسانه ای: یک شنونده ی منتقد باید به منطقی که پشت رسانه است و منظوری که از انتشار خبر دارد توجه کرده و آن را بی و چون و چرا نپذیرد. (پل و الدر، ۲۰۰۵٫ به نقل از کوکبی و همکاران )
در جدول ۱، دسته بندی کامل تری (نیستانی و امام وردی، ۱۳۹۲) که حاصل جمع بندی اندیشمندان است ارائه می شود:
جدول۱ـ۲ مهارت ها و تمایلات انتقادی

مهارت های انتقادی تمایلات انتقادی
ارزیابی و داوری کردن، تجزیه و تحلیل کردن، مقایسه کردن، استنباط درست از مسائل داشتن، تعیین نیرومندی و استحکام یک استدلال، بازشناسی مغالطه ها و تناقض ها در یک رشته از استدلال ها، شناسایی سوگیری و ادعاهای مبهم، پردازش درست اطلاعات، توانایی طرح پرسش و استدلال کلامی، فرمول بندی فرضیه ها، بهره گیری درست از شواهد و اطلاعات جمع آوری شده، درک ارتباط میان مطالب، داشتن یک ساخت شناختی درباره مسائل، تشخیص پیش فرض های یک مسأله، توانایی مقایسه دقیق بین مسائل مرتبط، بررسی دقیق و منظم یک مسأله، توانایی ترکیب و خلق یک اندیشۀ جدید، توانایی نتیجه گیری جامع از یک رشته از اطلاعات و شواهد. صداقت داشتن، حیقت جو بودن، نظام مند و تحلیلی بودن، کنجکاو بودن، داشتن اعتماد به نفس، بی تعصبی و دوری از تفکر سیاه و سفید، ایمان داشتن در استدلال، تمایل به دفاع از اندیشه های خویش، امید داشتن به تغییر و غلبه بر موانع، اهل مدارا بودن، عادت به اندیشیدن پیش از سخن گفتن، تمایل به خود اصلاحی، اهل دیالوگ بودن، مورد پرسش قرار دادن چارچوب فکری خویش و توانایی اندیشیدن دربارۀ اشتباهات ذهنی خود، دوری کردن از پیشداوری و باورهای غلط، تعصبات، سلیقه های شخصی و ارزشی، تعلیق کردن قضاوت، کم گو و گزیده گو بودن، آگاه نسبت به سنگیری های شخصی خود، طراحی و تدوین منظم برنامه های عملی، ارزیابی مسائل و مشکلات از چشم انداز های چندگانه، داشتن روحیۀ شک گرایی، اندیشۀ باز، توانایی نقد و داوری درباره ارزش ها و هنجار های جامعه، داشتن باور معرفتی نسبیت گرا، منعطف و قابل تغییر، دوری از خود محوری.

۲-۱-۴-۴- رویکردهای تفکر انتقادی
به طور کلی دو رویکرد در زمینۀ تفکر انتقادی وجود دارد. رویکرد نخست معتقد است که تفکر انتقادی شامل مجموعه ای از مهارت ها و نگرش های عام است که اگر کسی به آنها دست یابد، می تواند توانایی خویش را در رشته های مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فنی و غیره به کار بگیرد. بر اساس این دیدگاه، کسی که دارای مهارت های عام تفکر انتقادی باشد، معمولاً می تواند منطقی فکر کند، به حل مسأله بپردازد، اطلاعات را تجزیه و تحلیل و ترکیب کند، استدلال قیاسی و استقرایی نماید، طرح پرسش کند و به طور استنتاجی و اندیشمندانه بیندیشد و در یک بررسی خودانگیخته، درگیر شود.
عکس مرتبط با اقتصاد
رویکرد دوم بر این باور است که هیچ مهارت و نگرش عامی در زمینۀ تفکر انتقادی وجود ندارد و هر رشته و حوزۀ ویژه ای از دانش، نیازمند مهارت های خاص آن حوزه است و کسی نمی تواند در زمینه ای که تخصص ندارد به تجزیه و تحلیل، استنباط، ارزیابی و قضاوت بپردازد. این رویکرد با عنوان کسب مهارت انتقادی در یک حوزۀ خاص نیز نامیده می شود. رویکرد کسب مهارت در یک حوزۀ خاص، تفاوت فراوانی با رویکرد کسب مهارت های عام دارد. در ادامه به تشریح این رویکرد ها می پردازیم.
۲-۱-۴-۴- ۱- تفکر انتقادی به عنوان یک مهارت عام
بسیاری از پژوهشگران، استدلال می کنند که تفکر انتقادی یک مهارت عام است و باید در سراسر برنامۀ آموزشی آموخته شود (هالپرن ۱۹۸۹، لاوسن ۱۹۹۳، به نقل از نیستانی،۱۳۹۲). انیس وپائول از این ایده دفاع می کنند که تفکر انتقادی، مهارت های ویژه ای است که در کل رشته های علمی، عام و مشترک است. از دیدگاه انیس داشتن آگاهی و اطلاعات کافی در یک زمینۀ خاص و درک مفاهیم اساسی آن به تولید تفکر انتقادی منجر نمی شود. در عوض او نتیجه گیری می کند که راهبرد های کلی در بسیاری از موضوع ها قابل استفاده است و لازم است تا تفکر انتقادی به عنوان موضوع جداگانه و فارغ از محتوای خاص آموزش داده شود (انیس ۱۹۸۵،همان). بر اساس این دیدگاه، می توان تفکر انتقادی را بر روی رشته های تعمیم یافته، پایه ریزی کنیم نه بر روی حوزۀ محدود یا مشخص و یا در رشته هایی با مهارت های موضوعی ویژه.
رابرت انیس(۲۰۰۲) فهرستی از مهارت های تفکر را مطرح می کند که از ساده به پیچیده، مرتبط با رشد شناختی تنظیم شده است: منطق، تجزیه و تحلیل، ترکیب، حل مسأله، استدلال استقرایی، استدلال قیاسی، طرح پرسش، تفکر استنتاجی، تفکر سازنده و تحقیق خود انگیخته. انیس این مهارت ها را قابل آموزش و یادگیری می داند.
یکی دیگر از نظریه های با نفوذ در زمینۀ تفکر انتقادی که می توان آن را در رویکرد نخست جای داد، نظریۀ بنجامین بلوم است. در واقع، سهم بنجامین بلوم در حوزۀ تعلیم و تربیت، طبقه بندی های سه گانۀ وی از انواع یادگیری است: شناختی، روانی ـ حرکتی و عاطفی. طبقه بندی بلوم از اهداف آموزش و پرورش (۱۹۷۴) که به طور مکرر به عنوان راهبرد تعلیم و تربیت به کار می رود، بر مفهوم تفکر انتقادی متمرکز است. این طبقه بندی ها بیانگر سلسله مراتب شناخت است و دربرگیرندۀ رفتارهایی است از ساده به پیچیده و عینی به ذهنی(انتزاعی). حوزۀ شناختی طبقه بندی بلوم، به شش سطح تقسیم می شود: دانش، درک فهم، کاربرد، تجزیه و تحلیل، ترکیب و ارزیابی.
دانش: به خاطر آوردن اطلاعاتی که پیش تر فراگرفته شده اند. افعالی که بیانگر سطح دانش هستند، شامل موارد زیر است: مرتب سازی، تعریف کردن، توصیف کردن، شمردن، تکرار کردن، شناسایی کردن، برچسب زدن، فهرست کردن، نشاندن، تطبیق دادن، به خاطر سپردن، نام نهادن، منظم کردن، خواندن، به خاطر آوردن، شناختن، انتخاب کردن، توضیح دادن، نگاه کردن.
درک: شناخت معنی اطلاعات. افعالی که بیانگر سطح درک هستند شامل موارد زیر است: طبقه بندی کردن، تبدیل کردن، نمایش دادن، توصیف کردن، بحث کردن، توضیح دادن، بیان کردن، عمومیت دادن، شناسایی کردن، نشان دادن، جا دادن، پیش بینی از روی نمونه های مشابه، ارتباط دادن، خلاصه کردن.
کاربرد: استفاده از اطلاعات پیش تر آموخته شده برای حل مسائل به روش های جدید. افعالی که بیانگر سطح کاربرد هستند شامل موارد زیر است: اجرا کردن، تغییر دادن، انتخاب کردن، ساختن، تشریح کردن، به کار بردن، توضیح دادن، تفسیر کردن، خلق کردن، کنار هم قرار دادن، حل کردن، ترجمه کردن.
تحلیل کردن: تجزیۀ اطلاعات به اجزای سازندۀ آن و بررسی نقش آن در کل. افعالی که بیانگر سطح تحلیل هستند شامل موارد زیر است: تجزیه کردن، محاسبه کردن، طبقه بندی کردن، مقایسه کردن، نقد کردن، تمییز دادن، بررسی کردن، تفسیر کردن، پرسش کردن، به قسمت های کوچک تقسیم کردن، آزمودن.
ترکیب: قرار دادن اجزاء در کنار یکدیگر برای خلق یک کل جدید و تازه. افعالی که بیانگر سطح ترکیب هستند شامل موارد زیر است» افزودن، مرتب کردن، مونتاژ کردن، جمع آوری کردن، ترکیب کردن، ساختن، ایجاد کردن، طراحی کردن، توسعه دادن، پیش بینی کردن، فرض کردن، تصور کردن، اختراع کردن، برنامه ریزی کردن، به وجود آوردن.
ارزیابی کردن: قضاوت بر اساس اطلاعات. افعالی که بیانگر سطح ارزیابی هستند شامل موارد زیر است: بحث کردن، برآورد کردن، انتخاب کردن، نقایسه کردن، نقد کردن، دفاع کردن، پیش بینی کردن، توصیه کردن، وزن دادن.
سلسله مراتب حوزۀ شناختی بلوم نشان می دهد که معرفت در سطح دانش آسان تر و تحت شمول سطح درک فهم است و همین طور تا سطح تجزیه و تحلیل. برخی بر این عقیده اند که ارزیابی انتقادی، بالاترین سطح طبقه بندی مهات های شناختی بلوم است. زیرا دربرگیرندۀ همۀ سطوح معرفت است(کاستل، ۲۰۰۳،همان).
۲-۱-۴-۴- ۲- تفکر انتقادی به عنوان یک مهارت در حوزۀ خاص
با وجود ایده عام دربارۀ تفکر انتقادی، مک پک(۱۹۸۱) مدعی است که تفکر انتقادی کسب مهارت دربارۀ یک موضوع خاص است. بر طبق دیدگاه مک پک، فرایند و ملاک های تفکر انتقادی از رشته ای به رشتۀ دیگر تغییر می کند. او استدلال می کند که شخص نمی تواند در زمینۀ X به همان خوبی زمینۀ Y دارای تفکر انتقادی باشد. بنابراین تفکر انتقادی باید در یک زمینۀ خاص و در یک دورۀ ویژه آموخته شود.

(همان: ۴۳)
عبدی بیگ شیرازی در باره‌ی فتح هند و سایر رخدادهایی که در جریان حمله ی اسکندر به سرزمین عجایب رخ داده است کار را به اختصار برگزار می کند و تنها به همین نکته که اسکندر به هندوستان حمله کرد و تاج را از سر فور هندی ربود اکتفا می کند:
وزآنجا به اسبان تازی نـــــــژاد ســـواره به هندوستان رو نهاد
جهان را سیه کــرد بر چشم کید به رأی قوی کید را کــرد صید
چـــو شد کشور هند از کید دور ستد تاج فــالفور از فـــرق فور
(عبدی بیگ ، ۱۹۷۷ م: ۳۸)
« گویا اسکندری که اسکندرنامه نویسان به عنوان پیامبر ، مرد دین ، خردمند ، حکمت شعار ،حامی مردم ، رهایی بخش ، دین گستر ودارای دیگر صفات مستحسن از او نام می برند، در آغاز یورش به سرزمین هندوستان قصد داشت ناگهان چون صاعقه‌ی خشم ابلیس دیوانه وار و افسار گسیخته ،مانند اهریمن ویرانگر ، چنان که خوی و شیوه‌ی او بود آتش نیستی و هلاک در ملک هند دراندازد و جاندار و بی جان را آماج تیر و شمشیر کند. لیکن با مخالفت افراد دانا در لشکرش از این کار باز داشته می شود.»
(صفوی ، ۱۳۶۴ : ۱۶۲)
نظامی در این خصوص می گوید :
بر آن شد که در مغز تاب آورد سوی کید هندو شتاب آورد
به تاراج ملکش درآید چو میغ دهد ملـک او را به تاراج تیغ
دگــــر ره به فرمان فرزانگان نکرد آنچه آید ز دیــوانگان
(نظامی گنجوی، ۱۳۸۸ : ۳۱۷)
از اقبال بلند اسکندر است که به هرجای که روی می کرد با حریفانی ضعیف و از پیش تسلیم شده مواجه می گردید. فور هند نیز به سیاق اقران بدون هیچ مقاومتی تسلیم اسکندر می گردد و با این تدبیر تاج و تخت خود را نجات می دهد:
اگر گنج خـواهد فدا سازمـش گر افسـر هم از سر بینــدازمش
وگر میل دارد به جان خوشـم به دندان گرفته به خدمت کشم
وگـــر بنده‌ای را فرستد ز راه سپارم بدو گنج و تخــت و کلاه
ز مولائی و چــاکری نگــذرم سکندر خداوند و مـــن چاکرم
گر او نازش آرد من آرم نــیاز مـــگر گردد از بنده خشنود باز
(همان: ۳۱۹)
فور هندی برای آرام ساختن اشتهای اسکندر و نجات خود چهار چیز بی مانند به او هدیه می کند و به این روش او را تطمیع کرده و می خرد . این چهار چیز که هر کدام در نوع خود بی مانند بوده عبارت بوده‌اند از دختر بسیار زیبای فور هند ، جامی که هرچه از آن می نوشیدند تهی نمی شد.فیلسوفی دانشمند و پزشکی بسیار حاذق:
دهم چار چیزش که بی پنجمــند به نــوبـــاوگی برتر از انـــجمند
یکی دختر خود فرستم به شــــاه چه دختر که تابنده خورشید و ماه
دویم نوش جـامی ز یاقوت نـــاب کزو کـم نگردد به خوردن شــراب
سـوم فیلسوفـی نهـــانی گــشای که باشد به راز فلـــــک رهنمای
چهارم پزشکی خردمند و چــست کــــه نالنـدگان را کند تندرست
بدین تحفه شه را شوم حق شناس اگــــــر شه پذیرد پذیرم سپاس
(نظامی گنجوی، ۱۳۸۸ : ۳۱۹)
شرح ماوقع این داستان در آیین اسکندری نیامده است ودر واقع آغاز داستان او در این کتاب از همین نقطه و حمله‌ی اسکندر به قنّوج و ترکستان چین آغاز می گردد. عجایبی که او در بین راه می بیند تا به چین می رسد نیز هیچ کدام در گزارش عبدی بیگ شیرازی نیست .نظامی پس از گزارش کار اسکندر در هند از زبان او می گوید:
زکین خـــــواهی کید پرداختم چو شد دوست با دوست در ساختم
به قنّوج خواهم شدن سوی نور خـــدا یـــار بــادم در این راه دور
(همان: ۳۲۰)
۵-۲۶٫ گزارش نظامی گنجوی در اسکندر نامه از جنگ اسکندر با چین
نقطه ی تلاقی و اشتراک اسکندرنامه ی نظامی و آیین اسکندری عبدی بیگ از همین جاآغاز می گردد. در واقع تنها رخدادی که در سرگذشت پر فراز و فرود اسکندر وفق گزارش نظامی در آیین اسکندری بازتاب یافته است ، داستان حمله‌ی اسکندر به چین و ماجراهای آن است . اسکندر پس از گذشتن از بیابان‌ها و آبادی های بین چین و هندوستان و درنوردیدن تبت به دروازه‌های چین می رسد.طرفین پس از سبک وسنگین کردن همدیگر، با نامه‌نگاری تلاش می کنند همدیگر را ترسانده و هرکدام سعی دارد با اولتیماتوم و بلوف‌های جنگی و به رخ کشیدن قدرت خود ، دل حریف را خالی کرده و او را بترساند.
که این نامه ز اسکندر چیره دست به خاقان که بادا سکندر پرست
(همان: ۳۳۵)
رجزخوانی های اسکندر به شیوه‌ای که در برابر فور هند به کار برد در خان خانان در نمی گیرد و او عزم خود را برای جنگ با اسکندر جزم می کند.
بیان شاعرانه و استعاره‌های زیبای نظامی در این رویا رویی با قدرت زبان آوری وتخیّلات شاعرانه‌ی عبدی بیگ شیرازی قابل قیاس نیست . عبدی بیگ به شیوه‌ی روایی و با اکتفا کردن به ذکر حوادث به گفتن این داستان می پردازد و نظامی با قدرت آفرینندگی خود تابلویی زیبا وآراسته به هنرمندی در عرصه‌ی شعر کار خود را آغاز می کند. هدف این دو نیز در سرودن این داستان متفاوت است. عبدی بیگ این تلاش را در راستای وظیفه‌ای دینی برای ذکر کوشش ‌های پیامبری دین ‌آور تلّقی می کند ، در حالی که نظامی با به صحنه کشیدن اسکندر به دنبال فرمانروایی آرمانی و مثالی می گردد.
در اسکندرنامه ی نظامی، در نامه‌ای که اسکندر به خاقان می نویسد ، هدف خود را از لشکر کشی به مرز چین تنها برای نام و اشتهار ذکر می کند و تسلیم خاقان را در این راستا بدون هیچ گونه تاوان و باج وساوی درخواست می کند . « در این نامه اسکندر آمدن خود را به چین نه برای جنگ بلکه بعنوان مهمانی فرا می نمود . در عین حال خاقان را از اندیشه ی ستیز و مقابله برحذر می داشت .»
( زرّین کوب ، ۱۳۸۶ : ۱۸۵ )
خاقان این زیاده خواهی اسکندر را به باد استهزاء می گیرد . او را پادشاهی پر غرور و پر فریب می نامد که سرانجام جز باد دیگر چیزی در کفش نمی ماند و احساس زیاده‌خواهی هایش هرگز سیری نمی گیرد. او اسکندر را بنده‌ای ناسپاس خطاب می کند که نه حرمت خداوند را دارد و نه خلق خدا را پاس می دارد :
ز دریا به دریا تـو کـــــــردی نشست بر ایران و تـــوران تو را بود دسـت
ز پـرگار مغـــــرب چــو پرداخــــتی علم بــــر خط مشرق انــــداخـتی
گرفــتی جـــــــهان جمله بالا و زیـر هنـوزت نشد دل ز پیکـــــــار سیر
عنان بازکـش کــــاژدها بــــر رهست فسانه دراز است و شب کـوتــهست
سکندر تویـــــــی شـــاه ایران و روم منم کار فــــــرمای این مرز و بـوم
تو را هست چون من بسی سفته گوش یکی دیگرم مـــن به تندی مــکوش
من و تو ز خــاکیم و خاک از زمــــی همان بـــــــه که خاکی بود آدمـی
همــــه سروری تا به خـاکست و بـس کسی نیست در خاک بهتر ز کـــس
چـــــــو قــــطره به دریا درانداختند دگــــــر قطـــــره زو باز نشناختند
(نظامی گنجوی، ۱۳۸۸ : ۳۳۷)
جوابی که خاقان چین به اسکندر می دهد تابلوی تمام نمایی است از اعمال اسکندر در سرزمین‌های دیگر . برخی حیله‌هایی که اسکندر در مواجهه با سایر دولت ها در پیش می گرفت ، به نقل خاقان این بود که او نخست مزارع و کشتزارهای حریف را به آتش می کشید سپس عوامل او به صورت بازرگان به شهر وارد می شده و غلات را به قیمت‌های گران خریداری کرده و با انداختن قحطی شهر را تسلیم می کردند :
شنیدم ز چندین خـــــداوند راز که هر جـــا که آری تو لــشگر فراز
فرستی تنی چند از اهـــــل روم بـــــــــه بازارگانی بدان مرز و بوم
بدان تا خــرند آنچه یابند خــورد طعامی که پیش آید از گرم و ســرد
بسوزند و ریـــزند یکــسر به چاه نـــــدارند تعظیم نعـمت نگـــــاه
ذخیره چو زآن شهر گردد تهــی تـــــو چــون اژدها سر بدآنجا نهی
ستانی ز بــــی برگی آن بـوم را چـــــو آتش که عاجز کند مــوم را
مـــــــن از بهر آن آمدم پیشباز کـــــه گردانم از شهر خود این نـیاز
(همان: ۳۳۸)
براساس این گزارش وحسب آنچه که خاقان در نامه ی خود به اسکندر نوشته، «شگرد این فرمانروای پیامبر گونه در رویارویی با ملّت ها به آتش کشیدن نعمت‌های پروردگار و ایجاد فقر و گرسنگی برای مردم درمانده است . یکی از زشت ترین و پست ترین حیله‌های جنگی آن هم از سوی کسی که ادّعای پیشوایی جهان را دارد در عُسر و حرج قرار دادن مردم عادی و زنان و کودکان است.»
(پیرنیا ، ۱۳۷۸ : ۱۲۳۳)
اسکندر برای اعمال فشار و خرد کردن حریف از هیچ ترفندی روی گردان نبوده است:
مـــکن کشته ی چینیان را خــــراب کــه افتد تو را نیز کشتی در آب
قوی دل مشو گرچه دستت قویســـت که حکم خدا برتـر از خسرویست
خــــــــردمند را نیست کـز راه تـیز کند با خــــداوند قــــوّت ستیز
بــــــه کار آمده عالمی چون خـــرد به حکم تو هر کاری از نیک و بد

برای

. روح الله موسوی خمینی، كتاب البیع‏، پیشین، ج‏ 5، ص 298 ↑
. حرّ عاملی، محمد بن حسن بن علی، پیشین، ج 17، ص 358 ↑
. میرزای قمی، ابو القاسم بن محمد حسن گیلانی، پیشین ‏ ج 3، ص 208 ↑
. محمد كاظم بن عبد العظیم طباطبائی یزدی، العروة الوثقی، پیشین، ج 2، ص 575 ↑
. علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، مختلف الشیعة فی أحكام الشریعة، پیشین‏، ج‏ 5، ص 137 ↑
. حسن بن آقا بزرگ موسوی بجنوردی، پیشین‏، ج ‏1، ص 213. روح الله موسوی خمینی، تهذیب الأصول‏، ( قم: ‏كتابفروشی اسماعیلیان، چاپ اول ‏1382 ه ق‏ )، ص 90 ↑
. ابو القاسم موسوی خویی، موسوعة الإمام الخوئی ( ‏شرح استدلالی عروة الوثقی ) ‏ج‏3، ص: 99. محمد باقر صدر، بحوث فی علم الأصول، ‏( قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، ‏1417 ه ق‏ )، ‏ص 442 ↑
. میر عبد الفتاح مراغی، پیشین، ‏ج‏ 2، ص 313 ↑
. محمد حسین نجفی، پیشین، ج 27، ص 219 ↑
. میر عبد الفتاح مراغی، پیشین، ‏ج‏ 2، ص 313 ↑
. شهید اول، محمد بن مكی عاملی، غایة المراد فی شرح نكت الإرشاد،‏ج‏ 2، ( قم: ‏دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول ‏1414 ه ق )، ص 75. میرزای قمی، ابو القاسم بن محمد حسن گیلانی، پیشین،‏ ج 2، ص 113 و 104. علی طباطبائی (صاحب ریاض)، ریاض المسائل فی تحقیق الأحكام بالدلائل، ج‏8 ‏، ( قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول ‏1418 ه ق‏ )، ص 256 – محمد حسین نجفی، پیشین، ج‏22، ص 408. مرتضی انصاری، پیشین‏، ج‏4، ص 189. نراقی، مولی محمد بن احمد، مشارق الأحكام‏، ( قم: كنگره نراقیین ملا مهدی و ملا احمد،‏چاپ دوم 1422 ه ق )، ‏ص 304 ↑
. محمد جواد مغنیه، پیشین، ج‏3، ص 133 ↑
. شهید اول، محمد بن مكی عاملی، غایة المراد فی شرح نكت الإرشاد، پیشین، ‏ج‏ 2، ص 75 ↑
. محقق ثانی، علی بن حسین عاملی، جامع المقاصد فی شرح القواعد، پیشین، ‏ج‏4، ص: 94 ↑
. مولا احمد نراقی، عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحكام و مهمات مسائل الحلال و الحرام، پیشین ‏، ‏ص 94 ↑
. محمد حسین نجفی، پیشین، ج‏22، ص 408 ↑
. حرّ عاملی، محمد بن حسن بن علی، پیشین، ج 21، ص 276 ↑
. مرتضی مطهری، ربا و بانک. بیمه، پیشین، ص 281 ↑
. هادی دستباز، پیشین، ج 1، ص 33 ↑
. محمد ابراهیم جناتی شاهرودی، منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی، ‏ج 1، ص 219. محمد صادق صدر، ما وراء الفقه‏، ج‏ 9، ( بیروت: دار الأضواء للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ اول ‏1420 ه ق )‏، ص 339 ↑
. محمّد بن محمد بن نعمان عكبری (مفید)، المقنعة، ( قم: كنگره جهانی هزاره شیخ مفید رحمة الله علیه، چاپ اول ‏1413 ه ق‏ )، ص 602. طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، ج‏ 3، ( تهران: ‏دار الكتب الإسلامیة، چاپ اول 1390 ه ق‏ )، ص 88. طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن، تهذیب الأحكام، ‏ج‏7، ( تهران: ‏دار الكتب الإسلامیة، چاپ چهارم 1407 ه ق‏ )، ص 88. حمزة بن عبد العزیز سلاّر( قاضی حلب)، المراسم العلویة و الأحكام النبویة فی الفقه الإمامی، ‏( قم: ‏منشورات الحرمین، چاپ اول ‏1404 ه ق )، ص 177. علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، تذكرة الفقهاء، پیشین، ج 10، ص 347. ابن ادریس حلّی، پیشین، ج 2، ص 358 و 359 ↑
. محسن جابری عربلو، فرهنگ اصطلاحات فقه اسلامی، ( تهران: انتشارات امیر کبیر، چاپ اول 1362ش )، ص 76 ↑
. علیرضا فیض، پیشین ، ص 309 ↑
. میر عبد الفتاح مراغی، پیشین، ‏ج ‏2، ص 204 ↑
. شهید ثانی، زین الدین بن علی بن احمد عاملی، مسالك الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، پیشین، ج‏5، ص 357. شهید ثانی، زین الدین بن علی بن احمد عاملی، تمهید القواعد
الأصولیة و العربیة لتفریع قواعد الأحكام الشرعیة، ( قم: ‏دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول ‏1416 ه ق )، ص 533. مرتضی انصاری، پیشین، ج‏ 3، ص 164 و 170 – محمد حسین نجفی، پیشین، ج‏27، ص 352 ↑
. فخر الدین ‏طریحی، پیشین، ‏ج ‏5، ص 217 ↑
. ابن منظور، لسان العرب، ‏ ج ‏10، ( بیروت: دار صادر، چاپ سوم 1414 ه ق‏ )‏، ص 262 ↑
. ابن منظور، همان ↑
. طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، پیشین، ج2، ص399؛ طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، الخلاف، پیشین، ج3، ص355 ↑
. محمد كاظم مصطفوی، پیشین، ص 19 ↑
. ابن ادریس حلّی، پیشین، ج 2، ص 99 ↑
. محقق ثانی، علی بن حسین عاملی، جامع المقاصد فی شرح القواعد، پیشین، ج 8، ص 180 ↑
. شهید ثانی، زین الدین بن علی بن احمد عاملی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، پیشین، ج 4، ص 368. شهید ثانی، زین الدین بن علی بن احمد عاملی، مسالك الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، پیشین، ج‏5، ص 239. محمد باقر محقق سبزواری، كفایة الأحكام، ج 1‏، ( قم: مؤسسه نشر اسلامی )، ص 671 ↑
. جواد بن محمد حسینی عاملی، مفتاح الكرامة فی شرح قواعد العلاّمة، ج‏7، ( مؤسسه دار احیاء التراث العربی، بی تا )، ص 526 ↑
. محمد حسین نجفی، پیشین، ج 27، ص 352 ↑
. علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، تذكرة الفقهاء، پیشین، ج‏10، ص 10 ↑
. شهید اول، محمد بن مكی عاملی،‏ الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، ج 2، ( قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم ‏1417 ه ق )، ص 263 ↑
. شهید ثانی، زین الدین بن علی بن احمد عاملی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، پیشین، ج 3، ص 168 و 169 ↑
. محقق ثانی، علی بن حسین عاملی، جامع المقاصد فی شرح القواعد، پیشین، ج 9، ص 14 و 15 ↑
. شهید ثانی، زین الدین بن علی بن احمد عاملی، مسالك الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، پیشین، ج‏5، ص 357 ↑
. شهید ثانی، زین الدین بن علی بن احمد عاملی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، پیشین، ج 6، ص 16. محقق ثانی، علی بن حسین عاملی، جامع المقاصد فی شرح القواعد، پیشین، ج 12، ص 77 ↑
. مرتضی انصاری، پیشین، ج 3، ص 164 ↑
. شهید ثانی، زین الدین بن علی بن احمد عاملی، مسالك الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، پیشین، ج‏5، ص 357. شهید ثانی، زین الدین بن علی بن احمد عاملی، تمهید القواعد الأصولیة و العربیة لتفریع قواعد الأحكام الشرعیة، پیشین، ص 533. مرتضی انصاری، پیشین، ج‏ 3، ص 164 و 170؛ محمد حسین نجفی، پیشین، ج‏27، ص 352 ↑
. علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، تذكرة الفقهاء، ج 2 (مؤسسه آل البیت علیهم السلام )، ص 114 ↑
. مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، پیشین، ج ‏9، ص 534 ↑
. مولا احمد نراقی، رسائل و مسائل، ‏ پیشین، ج 1، ص 89 و ج 2، ص 297 ↑
. محمد حسین میرزای نائینی، منیة الطالب فی حاشیة المكاسب،‏ ج ‏1، ( تهران: المكتبة المحمدیة، چاپ اول 1373 ه ق )، ص 112 ↑
. روح الله موسوی خمینی، كتاب البیع‏،، پیشین، ج‏ 1، ص 348 ↑
. ابو القاسم موسوی خویی، مصباح الفقاهة، پیشین، ‏ج ‏3، ص 66 و 67 ↑
. روح الله موسوی خمینی، كتاب البیع‏، پیشین، ج‏1، ص 350 ↑
. شهید اول، محمد بن مكی عاملی، ‏القواعد و الفوائد، پیشین، ج‏ 1، ص 65 ↑
. شهید اول، محمد بن مكی عاملی همان، ‏ج ‏2، ص 79 . سوره انبیاء، آیه 22 ↑
. روح الله موسوی خمینی، كتاب البیع‏، پیشین، ج‏1، ص 351 ↑
. مرتضی انصاری، پیشین، ج 3، ص 172 ↑
. روح الله موسوی خمینی، كتاب البیع‏، پیشین، ج‏1، ص 352 ↑
. میر عبد الفتاح مراغی، پیشین، ج‏ 2، ص 198 ↑
. محمد كاظم بن عبد العظیم طباطبائی یزدی، سؤال و جواب، پیشین، ص 343. ابو الحسن اصفهانی، وسیلة النجاة؛ حواشی حضرت امام‏خمینی، ( قم: مؤسسه‏ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ‏1380ش )، ص 507 ↑
. ابوالقاسم گرجی، پیشین، ص 31 ↑
. عبد الرزاق سنهوری، پیشین، ج 2، جزء7، ص 985 ↑
. هاشم معروف الحسنی، نظریه العقد فی فقه الجعفری، ( بیروت: دار التعارف للمطبوعات، 1416 ه ق )، ص 141 و 142 ↑
. احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، ج 5، ( قم: دارالکتب العلمیه اسماعیلیان نجفی، بی تا )، ص 26 ↑
. فیومی، المصباح المنیر، ( بیروت: المکتبه العصریه، 1428 ه ق )، ص 266 ↑
. فیروز آبادی، القاموس المحیط، ج 2، ( بیروت: دارالفکر، 1403 ه ق )، ص 121 ↑
. فخر الدین طریحی، پیشین، ج ‏3، ص 463 ↑
. لویس معلوف، المنجد، ( انتشارات اسماعیلیان، چاپ دوم 1364 ه ق )، ص 653 ↑
. علی اکبر دهخدا، پیشین، ج 3، ص 466 ↑
. ابن منظور، پیشین، ‏ج‏ 5، ص 115 ↑
. مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، پیشین، ج ‏8، ص 41 ↑
. شهید ثانی، زین الدین بن علی بن احمد عاملی، مسالك الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، پیشین، ج‏3، ص 129 ↑
. محمد حسین نجفی، پیشین، ج 22، ص 109 ↑
. مرتضی انصاری، پیشین، ج ‏1، ص 371 ↑
. محقق ثانی، علی بن حسین عاملی، جامع المقاصد فی شرح القواعد، پیشین، ج 4، ص 24 ↑
. مرتضی انصاری، پیشین‏، ج ‏1، ص 375 ↑
. محمد حسین نجفی، پیشین، ج 22، ص 109 و 110 ↑

در سه تشبیه فوق شاعر مشبه را در قالب یک اسم مفرد یا تصویر کامل می آورد و تشبیه در قالب یک جمله ی اسنادی مطرح می شود از این حیث که بیشتر شبه عقلی به حسی پیوند می خورد و وجه شبه در خور تاملی را در نظر دارد و تشبیه را به اوج خیال و زیبایی می رساند.
رویکرد دیگر شاعر در مجموعه ی آینه های ناگهان به کار بردن استعاره است. عمده ی استعارات امین پور ضمن اینکه چاشنی تصویر هاست، بلکه خود استعارات، تصویر مجسّم هستند و تصویر کاملی را ارائه می کنند.
یک بار به پرواز پری باز نکردیم سر زیر پر خویش فروبرده نشستیم (همان : ۳۰۲ )
شاعر در این مجموعه ی شعر، از سه شیوه برای استعاره استفاده کرده است. استعاره در قالب جملات اسنادی، ترکیبات اضافی و استعارات مفرده است .
در ابیات زیراسناد «تن دادن تقاضا» به شاخه ها ، «آواز سردادن» به بادها ، «حسرت به دیوار» ، اسناد «بهانه گرفتن وگریستن به ابرها، را ازنوع جاندار گرایی ومستعارمنه انسانی می توان دید .
شاخه ها تن به تقا ضای شکستن دادند برگ ها یک به یک از شاخه به خاک افتادند
(همان : ۳۰۷ )
باز موسیقی تار شب و قانون سکوت باد ها باز هم آواز عزا ­ سر دادند
(همان : ۳۰۷ )
تا آن که طرح پنجره ای نودر افکنیم دیوار ماند و حسرت تصویر پنجره
(همان : ۳۴۸ )
تویی بهانه ی آن ابرها که می گریند بیا که صاف شود این هوای بارانی
(همان : ۳۰۶ )
شاعر در مواردی استعاره را به مستعارمنه غیر ا نسانی سوق می دهد .مثلا تصویر پرنده ای درذهن مجسّم می شود.
پر می کشیم و بال بر پرده ی خیال اعجاز ذوق ما در پر کشیدن است
(همان : ۳۵۲ )
کبوتر می وزد بر روی هر بام پرستو می چکد از سقف خانه
(همان : ۳۶۲ )
گاه ساختاراستعاره به صورت ترکیب اضافی آمده است .
این سوی شیشه شیون باران و خشم باد در پشت شیشه بغض گلوگیر پنجره
(همان : ۳۴۸ )
تن جاده ات از رفتن جان گرفت/ رگ راه جز رد پای تو نیست (همان : ۳۴۳ )
رفتار کعبه های روان بر شانه های صبر تماشایی است/ بر شانه های ای کاش/ بر شانه های اشک (همان : ۳۱۸ )
بخشی ازاستعارات امین پوربه صورت مصرحه است . واژگانی چون «آفتاب»،برای، یک شخصیت روحانی و «ستاره« برای اشک وکثرت اشک به عنوان مستعار سود می جوید .
طلوع می کند آن آفتاب پنهانی ز سمت مشرق جغرافیای عرفانی
( همان : ۳۰۵ )
مرا زمان ملاقات آفتاب رسید مکان وعده ی ما زیر سایه ی دار است
(همان:۳۴۲)
دارد سر شکافتن فرق آفتاب آن سایه ای که در دل شب راه می رود
( همان : ۳۴۶)
گرفته تر از خزان دلم خزانی نیست ستاره بارتر از چشمم آسمانی نیست
( همان ،۳۴۷ )

یکی از شاخصه های مهم تصویرهای شعر امین پور، کاربرد تناسب، تضاد و متناقض نما­ست. شاعر در این نوع تصاویر و تعابیر­از دو عنصر تضاد و در بیشتر موارد از­عنصر متناقض نما استفاده می­ کند. این تعابیر متناقض نما استفاده می کند. این تعابیر متناقض نما به دو شیوه واژگانی و مفهومی کاربرد دارند.
تناقض مفهومی در آفتاب و سایه بان
مرا که شانه ام از حمل آفتاب خم است خم است به جز پناه دو دست تو سایه بانی نیست
امین پور ، ۱۴۶:۱۳۸۸)
آتش گرفتن آب ، در چشم تر
از سرم خواب زمستانی پرید/ آب در چشم ترم آتش گرفت (همان : ۸۴ )
تناقض در آرامش طوفانی
کنار نام تو لنگر گرفت کشتی عشق بیا که یاد تو آرامشی است طوفانی
(همان : ۹۰ )
از دیگر ویژگی های شعر او در این دوره تنوع لحن است که شاعر با بهره گیری از عناصر طبیعی این لحن را ایجاد کرده است در زیر ساخت لحن شعری امین پور نوعی غم است که به نشاط وصل منجر می شود .
یک نفس با دوست بودن هم نفس آرزوی عاشقان این است بس
واحه های دور دست دل کجاست تا بیاساییم در خود یک نفس؟
واحه هایی گم که آنجا کس نیافت رد پایی از نگاه هیچکس
خسته ام از دست دلهایی چنین پیش پا افتاده تر از خار و خس
(همان : ۹۱ )
در غزل« فصل تقسیم» می­گوید:
چشم ها پرسش بی پاسخ حیرانی ها / دست ها تشنه ی تقسیم فراوانی ها
با گل زخم سر راه تو آذین بستیم / داغ های دل ما ، جای چراغانی ها
حالیا دست کریم تو برای دل ما / سر پناهی است در این بی سر و سامانی ها
وقت آن شد که به گل حکم شکفتن بدهی / ای سر انگشت تو آغاز گل افشانی ها
فصل تقسیم گل و گندم و لبخند رسید/ فصل تقسیم غزل ها و غزل خوانی ها ( همان :۱۵۶-۱۵۵)
۴ – ۳ – ۴ – بیان دردهای نگفتنی از راه تأویل نمادین عناصر طبیعی
اشتغال شاعر به درون و پدیدار شدن حس درد آگاهی ، شعر او را دراین دوره نمادین و تأویل پذیر کرده است. شاعر با بهره گرفتن از عناصر طبیعی تصاویر زیبا و گاه گنگ و راز آمیز ارائه داده است که در زیر­ساخت آن، می توان دغدغه های درونی شاعر را جستجو کرد. در شعر گذشته یا سنتی بسیاری از نمادها به صورت مشترک به کار رفته است. اما در شعر معاصر شاعران با سمبل های تازه به فضای شعر ، چهره­ای نو می بخشند. به طوری که هر کدام از پدیده­های طبیعت به سمبلی تبدیل می­شوندکه هم نشان دهنده ­احوال درونی شاعر هستند و هم رخدادهای اجتماعی . می توان از طریق توصیف بیرون به احوال درونی و نگاه خاص شاعر پی برد. شاعر نمادهایی را به خدمت می گیرد که در ساخت تصاویر شعری او ، نقش موثری را ایفا می کنند. این تصاویر نمادین، اگر چه به عنوان یک عنصر تصویر ساز در استعارات شاعر مطرح می شود ولی بار معنایی موجود در این عناصر مفرد و تفسیر آن در ذهن مخاطب کار تصویر سازی را به صورت کلان انجام می دهد. ­( (ذوالفقاری ، ۱۳۸۷ : ۷ )
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
شاعر برای نزدیک کردن زبان شعرش، به طبیعت گفتار و شبیه کردن احساسات خود به باورهای عمومی مردم پاره­ای نمادهای فرهنگی و آشنای مردمی را جایگزین نمادهای رایج می کند و از این شیوه به عنوان یک شگرد و تجربه­ی ارزشمند هنری، سود می جوید. این شیوه به دلیل همراه شدن با آگاهی واندیشه­ی­شاعر به نوعی صمیمیت در رکن طبیعی کلام و زیبایی در قلمرو زبان و احساس منجر می گردد. شاعر در برخورد با عوامل بیرونی فرهنگی و طبیعی بیشتر به حالات درونی خود توجه می کند و به جای آن که خود را در فضای آن باورها قرار داده و وصفشان نماید ، آنها را وارد ذهن و روح خویش می کند ( علی پور: ۱۳۷۸: ۳۶ ) و اینچنین است که شعر او تاویل پذیر می شود .
یکی از موتیف های شعر امین پور، ظهور منجی است که جامعه آرمانی را محقق خواهد کرد این مضمون را می توان در شعر روز ناگزیر که برای آزادی سروده شده به مفهوم انتظار هم تأویل نمود .
این روزها که می گذرد، هر روز/ احساس می کنم کسی در باد فریاد می زند/ احساس می کنم که مرا از عمق جاده های مه الود/ یک آشنای دور صدا می زند/ آهنگ آشنای صدای او مثل عبور نور/ مثل عبور نوروز/ مثل صدای آمدن روز است/ آن روز ناگزیر که می آید / روزی که عابران خمیده/ یک لحظه وقت داشته باشند تا سر بلند باشند/ آفتاب را در آسمان ببینند …. ( امین پور، ۱۳۸۷ : ۲۳۶-۲۳۵ )
روزی که آسمان در حسرت ستاره نباشد/ روزی که آرزوی چنین روزی/ محتاج استعاره نباشد/ ای روزهای خوب که در راهید/ ای جاده های گم شده در مه/ ای روزهای سخت ادامه/ ای پشت لحظه ها به در آیید / ای روز آفتابی/ ای مثل چشم های خدا آبی/ ای روز آمدن ای مثل روز آمدنت روشن/ این روزها که می گذرد هر روز/ در انتظار آمدنت هستم/ اما/ با من بگو که آیا من نیز در روزگار آمدنت هستم. ( همان : ۲۴۰ )
در این شعر که نمونه­هایی از بندهای آن ذکر شد با بهره گیری از عناصر طبیعی چون: جاده های مه آلود، آفتاب، آسمان، ابرها و جنگل، پروانه ها و برگ، طلوع خورشید و دریا و تصرّف خیالی در آن ها به ارائه ی مضمون پرداخته است که با توجه به فضای کلی شعر، شاعر در پی آزادی است امّا می توان در برداشتی تاویلی دیگر نگاه آرمانی شاعر و ظهور منجی را نیز دریافت کرد.
در شعر «خبرهای داغ»
شنیدن خبر مرگ باغ دشوار است
ز باغ لاله خبرهای داغ بسیار است
در این کرانه که باران داغ می بارد
به چشم ما گل بی داغ کمتر از خار است

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت abisho.ir مراجعه نمایید.