با توجه به نتایج به دست آمده از رتبه بندی متغیر ها که در جدول۱-۵ آمده است به این نتیجه می رسیم که از بین متغیر های مورد بررسی متغیر اهمیت ریسک با بالاترین میانگین رتبه ای قویترین متغیری است که بر درگیری فرد در خرید تاثیر می گذارد . براین اساس می بایست گفت که با توجه بدان که بیشتر خرید محصولات ماکارونی و پاستا توسط زنان صورت می گیرد و اینکه این دسته از محصولات در بین کل اعضای خانواده مورد استفاده قرار می گیرند و آنها خود را در مورد ریسک اشتباه در تصمیم مسئول می دانند ؛ اهمیت ریسک به قدری بالاست که آنها خود را به شدت در این خرید درگیر می نمایند .

در ادامه میزان علاقه به محصول و احساس لذت از مصرف آن با فاصله کمی در رتبه های دوم و سوم قرار می گیرند . بر این اساس با توجه به علاقه اکثر خانواده های ایرانی و همچنین احساس لذتی که مصرف این محصولات به فرد و خانواده می دهد ، می توان گفت که این دو متغیر در خرید این محصولات و پایبندی و وفادراری به آنها بسیار موثر می باشند .
احتمال ریسک ادارک شده توسط افراد در رتبه چهارم قرار دارد و بدان معناست که با وجود آنکه برخی از افراد این ریسک را به روشنی ادراک می کنند اما این مساله در میزان درگیری آنها به محصولات تاثیر بسزایی ندارد و آنها به خاطر ریسک ادراک شده زیاد خود را درگیر فرایند خرید نمی نمایند .
ابعاد نشانه ای همانگونه که انتظار می رفت بسیار کم تاثیر و در رتبه آخر قرار دارند . این مهم در مورد کالاهای کم درگیر دیگر نیز قبلا به اثبات رسیده بوده است . دسته بسیار اندکی از محصولات پر گردش مصرفی هستند که به گونه ای موید شخصیت و ویژگی های فردی مصرف کننده می باشند . در این تحقیق به این نتیجه رسیدیم که اکثرا مشتریان بر این اعتقاد هستند که محصولات ماکارونی و پاستا نمی توانند موید شخصیت فرد و ویژگی های شخصیت اجتماعی وی باشند .
جدول ۱-۵ : رتبه بندی متغیرهای درگیری مشتری

۷-۵- پیشنهادات تحقیق
پیشنهادات ارائه شده در این تحقیق را می توان در دو بخش مورد بررسی قرار داد. در بخش اول پیشنهاداتی در مورد رابطه درگیری و وفادراری به مشتری که مربوط به شرکت های تولید کننده محصولات ماکارونی و پاستا می باشد ارائه می گردند که با توجه به شرایط و ماهیت خاص آنها، می توانند مورد استفاده واقع شده و در بخش بازاریابی این شرکت ها به کار گرفته شوند؛ ارائه می گردد و در بخش دوم نیز پیشنهاداتی در خصوص موضوع و عناوین تحقیقاتی مرتبط برای انجام پژوهش ها و تحقیقات آتی بیان می شود.
۱-۷-۵- بخش اول : پیشنهاداتی با استناد بر نتایج حاصله از تحقیق
صنعت غذا را به جرات می توان مهم ترین و حیاتی ترین صنعت هر کشوری نامید . این صنعت با توجه به ارائه محصولاتی که مربوط به مهمترین نیاز های بشری می باشند همواره از جذابیت های خاصی در بازار برخوردار بوده اند . صنعت تولید محصولات ماکارونی و پاستا در کشورمان با توجه به ماهیت تغذیه کربوهیدراتی غالب در کشور از صنایعی است که پس از معرفی در کشور با سرعت بسیار بالایی رشد کرده است . افزایش نیاز بازار به این محصولات و بهبود کیفیت تولید در دهه های گذشته روندی را در این صنعت رقم زد که باعث به افزایش دو برابری مصرف این محصول در طی کمتر از هشت سال شد . با افزایش سرانه مصرفی این محصولات در بازار کشور شکافی بین تقاضا و عرضه در این صنعت مشاهده شد که مسیر را برای واردات این محصول در طی سالهای دهه ۷۰ باز کرد . خوشبختانه در حال حاضر با توجه به حسن درایت تولید کنندگان و همچنین بهبود کیفیت تولیدی این محصولات ، نیاز وارداتی کشور به این دسته از محصولات کاملا مرتفع شده و کشور عزیزمان به خیل صادر کنندگان این محصولات پیوسته است .
نکته ای که در حال حاضر سایه بر این صنعت افکنده است آن است که تعداد تولید کنندگان فعال در این صنعت در طی یک دهه بسیار افزایش یافته است و در حال حاضر صنعت با ظرفیت های خالی بسیاری دست به گریبان می باشد. این مهم به خودی خود منجر به افزایش سطح رقابت بین تولید کنندگان از یک سو و گرایش این سازمان ها به بازاریابی علمی از سوی دیگر شده است . صرف هرینه در حیطه بازاریابی فرایند مدون و علمی را می طلبد که بودجه های سنگین بازاریابی و هزینه های ثقیل تبلیغات در کشورمان به هرز نرفته و نتایج مطلوب را به همراه آورند .
۱-۱-۷-۵ پیشنهاداتی در مورد رابطه متغیر علاقه با وفاداری به برند :
استفاده از تکنیک های تبلیغاتی سبک زندگی در تبلیغات رسانه ای : با استناد به آمار به دست آمده محصولات ماکارونی و پاستا از علاقه بالایی در اقشار مختلف جامعه برخوردار می باشند و درصد بسیار بالایی از مصرف کنندگان این محصولات را می پسندند . در نتیجه استفاده از این علاقه عمومی می تواند در تبلیغات این سازمان ها به کار بسته شود . چه بسا که بتوان گفت که به توجه به علاقه عمومی خانواده ها از این محصولات استفاده از تکنیک های تبلیغاتی سبک زندگی^[۹۹] در این صنعت توجیه بهینه تری را دارا باشند .
بهبود اعتبار برند : با توجه به رابطه قوی بین متغیر علاقه و وفاداری به برند و همچنین با در نظر گرفتن وضعیت حال حاضر بازار محصولات ماکارونی و پاستا در بازار و همچنین با استناد به اطلاعات به دست آمده در شرکت های تولید کننده و چرخه عمر محصولات ماکارونی و پاستا در بازار افزایش اعتبار برند در بین اذهان عمومی مصرف کنندگان با توجه به تکنیک های تبلیغات تشویقی پیشنهاد می شود .
۲-۱-۷-۵ پیشنهاداتی در مورد رابطه متغیر لذت با وفاداری به برند :
بهبود کیفی محصولات ارائه شده در بازار : با توجه به رابطه بسیار قوی متغیر لذت حاصله از مصرف محصولات و وفاداری به برند می توان به حتم یقین گفت که مطلوب بودن عملکرد محصولات تاثیر بسیار بالایی در ایجاد رفتار تکرار خرید داشته و در وحله اول منجر به ایجاد تعهد به برند و در نهایت منجر به وابسته شدن فرد به برند می شود . فلذا بهبود هر چه بیش از پیش محصولات می تواند منجر به ایجاد رفتار های مبتنی بر عادتی گردد که برای سازمان مناسب و مطلوب می باشند .
استفاده از رویکردهای بازاریابی حسی : از آنجایی که ایجاد رفتار تکرار خرید بر اساس مدل های ارائه شده در حیطه رضایت مشتری در ارتباط بسیار نزدیکی با احساسات ایجاد شده در مصرف کننده می باشد استفاده از رویکردهای بازاریابی حسی به شرکت های تولید کننده پیشنهاد می شود .
توجه بیشتر به روی زنجیره تامین : با توجه به تکنولوژی مورد استفاده در فرایند تولید محصولات ماکارونی و پاستا می توان این مساله را مطرح نمود که با توجه به بهبود عمومی تکنولوژی تولیدی در شرکت های اصلی تولید کننده محصولات ماکارونی و پاستا ، در حال حاضر کیفیت نهایی محصولات تولیدی بیشتر در گرو مواد اولیه می باشد . در نتیجه استفاده از مواد اولیه مناسب و مدیریت زنجیره تامین می بایست به عنوان یکی از سررشته های عملیاتی شرکت های تولید کننده قرار بگیرد .
۳-۱-۷-۵ پیشنهاداتی در مورد رابطه متغیر ابعاد نشانه ای با وفاداری به برند :
عدم استفاده از رویکردهای مربوط به گروه های مرجع و الگو سازی : همانگونه که انتظار می رفت ابعاد نشانه ای در مورد محصولات ماکارونی و پاستا بسیار ضعیف عمل می نمایند .ابعاد نشانه ای در مورد مصرف کنندگانی که فرایند درگیری خرید بالایی دارند به مراتب بهتر عمل می نماید . در نتیجه استفاده از رویکردهای الگو محور در فعالیت های ترویجی محصولات ماکارونی و پاستا متناسب نبوده و تاثیر بالایی را دارا نمی باشد .
۴-۱-۷-۵ پیشنهاداتی در مورد رابطه احتمال ریسک با وفاداری به برند :
بهبود سطح دسترسی به محصولات و بهبود زنجیره توزیع : احتمال ریسک یکی از مهمترین عواملی بود که رابطه ای معکوس با وفاداری به برند دارا می بود . بر اساس نتایج به دست آمده می توان به این نتیجه رسید که رفتار غالب مصرف کنندگان ماکارونی و پاستا ، رفتاری مبتنی بر عادت می باشد . در نتیجه زمانی که فرد به علت عدم دسترسی به برند مورد نظر خویش ناچار به خرید برند دیگری می شود تا درصد متوسطی سعی بر آن خواهد داشت تا محصول دیگری را بر نگزیده و در محل خرید دیگری اقدام به خرید نماید . با توجه به این مهم می بایست متذکر شد که مصرف کننده میزان اندکی از ریسک را می پذیرد و در صورت افزایش ریسک انتخاب خود را تغییر می دهد . در صورتی که عملکرد برند انتخابی جدید نیز مناسب بوده باشد ، مصرف کننده با توجه به اینکه رفتاری اکثرا مبتنی بر عادت داراست در آینده نیز امکان دارد که به سمت برند اصلی خود بازنگردد . افزایش پوشش محصول در سطح خرده فروشی و افزایش سهم دیداری و ذهنی و عاطفی مصرف کننده در این مسیر راه هایی برای کاهش ریسک های مرتبط با فرایند خرید می باشند که در نتیجه آن وفاداری مصرف کننده نسبت به برند را تحریک می نمایند .
۵-۱-۷-۵ پیشنهاداتی در مورد رابطه متغیر اهمیت ریسک با وفاداری به برند :

۲-۲-۴- عامل بیماری
این بیماری در اثر گونه­ های مختلف Verticiliumمثل V. dahliae، V. albo-atrum، V. tricorpus ، V. nigrescens و V. nubilum ایجاد شده، ولی V. dahliae Kleb گونه غالب بیماری است.
قارچ عامل بیماری خاکزی بوده و تولید اندام­های پایا کرده که باعث ماندگاری و بقای آن در خاک می­ شود. این گونه V. dahliae دارای دو دو سویه برگ­ریز و غیربرگ­ریز است.
۲-۲-۴- ۱- خصوصیات ظاهری V. dahliae
۲-۲-۴- ۱- ۱- کلنی، ریسه، کنیدیوفور و اسپور
عامل بیماری روی محیط کشت­های مختلف رشد می­ کند. خصوصیات ظاهری کلنی در جدایه­های V. dahliae متغیر است (ملکی زیازتی و همکاران، ۱۳۸۶). براساس گزارش عطار (۱۳۸۵) بعضی از جدایه­ها هیف­های خوابیده­ای داشته و میکرواسکلروت­های فراوانی تولید کرده و برخی ریسه­های هوایی فراوان و میکرواسکلروت­های کمی را بوجود می­آورند.
رضوی و همکاران (۱۳۷۷) در بررسی کشت­های تک اسپور دو جدایه برگریز و غیربرگریز قارچ عامل بیماری بر روی PDA، در دمای ۲۵ درجه سانتی ­گراد و تاریکی، نشان دادند که در مواردی کلنی­ها در کشت­های تک اسپور، با جدایه مادری از نظر تولید میزان ریسه هوایی و میکرواسکلروت متفاوت هستند.
گونه­ های مختلف ورتیسیلیوم ریسه­هایی با دیواره عرضی تولید می­ کنند. اکثر سلول­های ریسه تک هسته­ای و هاپلوئید بوده و در دیواره عرضی دارای منفذ مرکزی ساده است. قارچ دارای کنیدیوفورها فراوان، کم و بیش مستقیم، منشعب و شفاف است. کنیدی­ها به صورت مجتمع در یک لعاب موسیلاژی بر روی سلول­های اسپورزای طویل شده به­نام فیالید بوجود می­آیند. فیالیدها بصورت فراهم با ۳-۴ سلول اسپورزا در هر گره بر روی انشعابات هوایی کنیدیوفور تولید می­شوند (شکل ۲-۲). انشعابات ثانویه نیز در بعضی از فیالیدها گزارش گردیده است (صانعی و همکاران، ۱۳۸۳).

کنیدی­ها تک سلولی، تخم مرغی تا بیضوی و شفاف هستند. اندازه کنیدی­ها ۳/۱-۲ × ۵/۳-۶ میکرومتر می­باشد (صانعی و همکاران، ۱۳۸۳؛ عطار، ۱۳۸۵؛ ملکی زیارتی، ۱۳۸۶).
۲-۲-۴- ۱- ۲- میکرواسکلروت
در V. dahliae سلول­های ریسه با تقسیمات متوالی، سلول­های متورم، تقریباً گرد تا بیضوی را بوجود می­آورند که با اضافه شدن ملانین به آن­ها مجموعه ­ای به نام میکرواسکروت را تشکیل می­ دهند (Brown and Wyllie, 1970).
تشکیل شدن میکرواسکلروت در خاک باعث پایداری عامل بیماری می­ شود. میکرواسکلروت­ها به رنگ قهوه­ای تیره تا سیاه، به اشکال مختلف (گرد، بیضی کشیده تا نامنظم) بوده و در اندازه­ های ۱۵-۱۰۰ میکرومتر وجود دارند (رضوی و همکاران، ۱۳۷۷). میکرواسکلروت­های جدایه­های گرگان کروی تا بیضوی کشیده و به اندازه ۳۰-۷۰ میکرومتر گزارش شدند (عطار، ۱۳۸۵؛ ملکی زیارتی، ۱۳۸۶).
تفاوت ریخت شناسی در رابطه با میکرواسکلروت­­ها در جدایه­های این قارچ، به خصوص در گروه ­های سازگار رویشی بیان شده است (Korolev et al., 2000). ابراهیمی و همکاران (۱۳۷۷) نشان دادند که میکرواسکلروت­ها در جدایه­های برگریز کشیده­تر از جدایه­های غیر برگریز می­باشند. در هر میکرواسکلروت تعداد کمی از سلول­ها به­ صورت بی­رنگ (فاقد ملانین) باقی می­مانند که مسئول جوانه زدن میکرواسکلروت هستند (صانعی و همکاران، ۱۳۸۳).
۲-۲-۴- ۲- نیازهای رشدی در محیط کشت
۲-۲-۴- ۲-۱- دما
دما یکی از مهمترین عوامل محیطی موثر در خصوصیات فیزیولوژیکی قارچ­ها می­باشد. تاکنون تاثیر دما در میزان رشد رویشی، توانایی اسپورزایی، توانایی بیماریزایی و تولید توکسین­های بیماریزای گیاهی در برخی از عوامل بیماریزای گیاهی، ازجمله V. dahliae به اثبات رسیده است (صانعی و همکاران، ۱۳۸۳؛ عراقی و همکاران، ۱۳۸۸؛ عطار، ۱۳۸۵؛ Izabella et al., 2007؛ Sanei et al., 2004).
رشد جدایه­های قارچ V. dahliae بسته به نوع جدایه و توان بیماریزایی آن، متفاوت است. بهینه دمای رشدی برای این قارچ از ۲۰-۲۲ درجه سانتی ­گراد برای جدایه های­غیربرگریز تا ۲۷-۲۸ درجه سانتی ­گراد برای جدایه­های برگریز می­باشد (صانعی و همکاران، ۱۳۸۳؛ عطار، ۱۳۸۵؛ Sanei et al., 2004). البته رشد جدایه­ای از این قارچ در دمای ۳۶ درجه سانتی ­گراد نیز گزارش شده است (صانعی و همکاران، ۱۳۸۳). عراقی و همکاران (۱۳۸۹) نشان داد که در مورد جدایه­های V. dahliae بهینه دمای رشدی و تولید میکرواسکلروت برای جدا شده­های پنبه، به ترتیب ۲۵ و ۲۷ و برای دو جدا شده از زیتون و بادام ۲۲ درجه سانتی ­گراد (هم برای رشد وهم تولید میکرواسکلروت) می­باشد. جدایه­های با بیماریزایی بیشتر (مهاجم و برگریز) در دماهای بالاتر، رشد بهتری را از خود نشان می دهند. نتایج مشابهی توسط محققین دیگر گزارش گردید (حمداله زاده، ۱۳۷۲؛ صانعی و همکاران، ۱۳۸۳؛ Sanei et al., 2004).

نتایج بررسی اثر دما روی ۸ جدایه زیتون و ۶ جدایه پنبه از باغات و مزارع مختلف استان گلستان نشان داد که الگوی رشدی براساس نوع جدایه و میزان درجه حرارت متفاوت بوده است. بهینه دمای رشدی برای جدایه­های مختلف زیتون ۲۳ یا ۲۵ و برای جدایه­های مختلف پنبه ۲۳، ۲۵ تا ۲۷ درجه سانتی ­گراد گزارش گردید. مقایسه توان رشدی و بیماری­زایی جدایه­ها نشان داد که جدایه­های مهاجم تر بیشترین رشد را در ۲۷ درجه سانتی گراد داشتند (عطار، ۱۳۸۵). از این­رو به نظر می­رسد که توانایی رشد و تولید میکرواسکلروت توسط جدایه­های ورتیسیلیوم به طیف دما بستگی داشته که یکی از مهمترین عامل گسترش اکولوژیکی و بیماریزایی این قارچ باشد.
دامنه حرارتی جوانه زدن اسپورهای V. dahliae حدود ۲۴-۳۰ درجه سانتی ­گراد گزارش شده است. به­علاوه بنظر می­رسد که اسپورهای سوش برگریز برخلاف سوش غیر برگریز در دمای ۳۳ درجه سانتی ­گراد نیز قادر به جوانه زدن می­باشند. نقطه مرگ این قارچ در خاک حدود ۳۰ دقیقه در دمای ۵/۵۷ درجه سانتی ­گراد گزارش شده است (صانعی و همکاران، ۱۳۸۳؛ Bollen, 1985).
۲-۲-۴- ۲-۲- اسیدیته^[۶]
رشد این قارچ در اسیدیته بین ۵ تا ۷ به­خوبی انجام گرفته و در صورت کاهش اسیدیته به ۳ یا کمتر، رشد قارچ به شدت کاهش می­یابد. این گونه اسیدیته بالاتر از ۷ )۸-۶/۸( را راحت­تر تحمل می­ کند. رشد قارچ­های عامل پژمردگی ورتیسیلیومی بر روی محیط­های کشت، با تغییر اسیدیته محیط همراه است. البته میزان تغییر به منابع کربن و ازت موجود در محیط بستگی دارد. این تغییر اسیدیته در ضمن رشد قارچ می ­تواند رشد بعدی عامل بیماری را تحت تاثیر قرار دهد. در این ارتباط، رشد ضعیف گونه­ های ورتیسیلیوم بر روی محیط­های غیر بافری شامل نمک­های آلومینیوم یا منابع ازت آلی گزارش شده است. اضافه نمودن کربنات کلسیم به محیط­های کشت با افزایش رشد قارچ همراه است (صانعی وهمکاران، ۱۳۸۳؛ Puhalla and bell, 1981).
اسیدیته بندرت جوانه زدن اسپورهای این قارچ نیز را نیز محدود می­ کند بطوری که اسپورها در دامنه وسیعی از اسیدیته (۴-۹) جوانه می­زنند. اما اسیدیته­های پایین بقاء میکرواسکلروت­ها را در خاک کاهش می­دهد (صفری عربی و همکاران، ۱۳۷۶).
۲-۲-۴- ۲-۳ - نور
میکرواسکلروت­ها در جدایه V. dahliae هم در شرایط نور و هم در تاریکی تولید می­شوند. نور مداوم احتمالاً اسپورزایی قارچ را تحریک می­ کند. البته در یک جدایه اثر نور مداوم با کاهش میزان میکرواسکلروت همراه بوده است (صانعی و همکاران، ۱۳۸۳).
مطالعات مربوط به کیفیت نور بر عوامل پژمردگی ورتیسیلیومی نشان داد که نور سبز رشد V. dahliae کم و نور قرمز تولید میکرواسکلروت را افزایش می­دهد. همچنین تولید زهرابه و لیپو-پلی ساکارید در جدایه­های این قارچ که تحت نور قرمز رشد کرده، کاهش یافته و تلقیح این قارچ­ها به گیاه پنبه با کاهش میزان آلودگی همراه است (Akhmedzhanov et al., 1990). نور آبی تولید اسپور را در این قارچ افزایش داده، اما از تولید میکرواسکلروت بطور کامل جلوگیری می­ کند. بررسی­های هوشیارفرد و همکاران (۱۳۷۹) نشان داد که نور ماورای بنفش شدت بیماریزایی جدایه­های V. dahliae را تحت تاثیر قرار می­دهد و موجب القاء بطئی­تر علایم بیماری در گیاه می­گردد.
۲-۲-۴-۳- ژنتیک
۲-۲-۴-۳-۱- گروه ­های سازگار رویشی^[۷]
سازگار رویشی به قابلیت افراد یک استرین برای انجام آناستموز و ایجاد هترکاریون­های پایدار گفته می­ شود. با ایجاد هتروکاریون، جدایه­های مورد نظر در یک گروه سازگار رویشی قرار می­گیرند. سازگاری رویشی همانند سازگاری جنسی توسط یک یا چند محل ژنی کنترل می­ شود. در ساده­ترین سیستم­ها، استرین­هایی که دارای یک­سری محل­های ژنی مشابه­اند، قادر به تشکیل هتروکاریون پایدار خواهند بود (Elena, 2000).
پاپایوآنو و همکاران (Papaioannou et al., 2013) با بهره گرفتن از ناحیه IGS ریبوزومی (ribosomal intergenic spacer) تمایز مولکولی و آنالیز فیلوژنتیکی گروه ­های سازگار رویشی قارچ V. dahliae را مورد بررسی قرار دادند. آن­ها با مقایسه ۲۰۱ توالی موجود در بانک­های اطلاعاتی، یک زیرناحیه متغیر (حاوی چهار گروه متفاوت از توالی­های تکراری) در این ناحیه IGS را ردیابی کردند. این زیرناحیه برای یک کلکسیون بین المللی از ۵۹ جدایه متعلق به همه VCGهای V. dahliae و ۹ نماینده از V. albo-atrum و V. longisporum تکثیر و تعیین توالی شد. آنالیزهای فیلوژنتیکی این زیرناحیه پلی­مورفیک، تشخیص دو دودمان اصلی در V. dahliae (یکی شامل گروه ­های سازگار رویشی ۱A، ۱B، ۲A، ۴B و ۳ و دیگری شامل گروه های ۲B، ۴A و ۶) را امکان­ پذیر ساخت. آنالیز توالی­های این ناحیه، مناسب بودن آن به عنوان یک ابزار مولکولی برای تمایز سریع بین­ گونه ­ای، تفکیک درون گونه ­ای بین گروه ­های سازگار رویشی V. dahliae و آنالیز فیلوژنتیکی درون و بین گروه ­های سازگار رویشی V. dahliae را ثابت نمود.
یک روش PCR آشیانه­ای مرکب^[۸] برای ردیابی V. dahliae در داخل گیاه کنگرفرنگی و تشخیص گروه ­های سازگار رویشی آن ابداع شد. گروه ­های سازگار رویشی در داخل بافت گیاه بر اساس الگوهای خاص مارکرهای مولکولی تکثیر شده، از یکدیگر تشخیص داده شدند. همچنین این روش در مقایسه با روش­های سنتی دارای حساسیت بسیار بالاتری در ردیابی پاتوژن حتی در گیاهان بدون علایم بود ((Collado-Romero et al., 2009).
در یونان ۲۳ جدایه V. dahliae بدست آمده از پنبه همراه با جدایه­هایی از گوجه فرنگی و هندوانه در گروه VCG2 قرار گرفتند. دو جدایه از گوجه فرنگی در VCG4 و ۹ جدایه فاقد هرگونه مکمل به جدایه­های استاندارد بودند (Ebihara et al., 1997). در مطالعات بعدی ۴۴ جدایه از این قارچ از میزبان­های مختلف در سه گروه VCG2A,B (17 جدایه)، VCG3 (2 جدایه) و VCG4A,B (8 جدایه) قرار گرفتند. در این بررسی ۱۷ جدایه در ارتباط با VCGهای شناخته شده نبودند (Gennari et al., 1997).ریگز و گراهام (Riggs and Graham, 1995) از امریکا دریافتند که جدایه­های V. dahliae از پنبه در VCG1، جدایه­های فلفل و پسته در VCG2 و جدایه­های گوجه فرنگی در VCG3 قرار می­گیرند.
جهت مشخص شدن گروه ­های سازگار رویشی در ورتیسیلیوم در مطالعات سنتی از آگزوتروف­ها، جهش یافته­های سفید و قهوه­ای و جهش یافته­های nit استفاده می­ شود. اکثر گروه ­های سازگار پیشنهاد شده برای عوامل پژمردگی، با بهره گرفتن از جهش یافته­های nit مشخص شده ­اند. مطالعات نراقی و همکاران (۱۳۷۹) یازده گروه سازگار رویشی را در جدایه­های پنبه با بهره گرفتن از جهش یافته­های آگزوتروف مشخص نمود. بررسی­ گروه ­های سازگار رویشی در جدایه­های ایرانی V. dahliae نیز صورت گرفته است. در این مطالعه ۸ گروه سازگار رویشی شامل یک گروه برگریز و ۷ گروه غیر برگریز مشخص شد (عرب سلمانی و بنی هاشمی، ۱۳۷۹).
۲-۲-۴-۳-۲- استرین، پاتوتیپ و نژاد
به دنبال یافته­هایی مبنی بر وجود جمعیت­های V. dahliae با بیماریزایی­های مختلف، دو استرین با بیماریزایی شدید (برگریز، T1 ، T9 یا P1) و بیماریزایی کمتر (غیر برگریز، SS4 یا P2) در جدایه­های عامل بیماری پژمردگی ورتیسیلیومی پنبه پیشنهاد شد. مسئله اصلی در رابطه با تعیین استرین، نژاد یا پاتوتیپ و ارقام در جدایه­های V. dahliae بدست آمده از گیاه پنبه به پیچیدگی ژنتیک گونه­ ها و ارقام پنبه مربوط است. مطالعات نشان می­دهد که اثر محیط بر روی همکنش پاتوتیپ­های V. dahlia پنبه کاملاً موثر است (Joaquim and Row, 1990).
علائم تشخیص این دو پاتوتیپ وجود ریزش برگ­ها در ارقام مختلف پنبه می­باشند. هر دو فرم این بیماری نیز در استان­های گلستان و فارس روی پنبه شیوع داشته و خساراتی را هر ساله وارد می­نماید (عرب سلمانی و همکاران، ۱۳۸۳). در بررسی ۶۳۷ جدایه از ۴۳۳ درخت در ۶۵ باغ از ۵ ناحیه زیتون کاری در منطقه اندولوزیا اسپانیا مشخص گردید که اگرچه جدایه­هایی مربوط به هر دو گروه سازگار رویشی (A و B) و هر دو پاتوتیپ برگریز و غیر برگریز وجود داشت، اما اغلب جدایه­ها مربوط به گروه سازگار رویشی A و پاتوتیپ برگریز بودند (Jiménez-Díaz et al., 2011).
تنوع ژنتیکی بین سه جدایه V. dahliae با بهره گرفتن از مارکر مولکولی چندشکلی DNA تکثیر شده تصادفی (RAPD) بررسی گردید و اختلاف مولکولی بین آن­ها، تفاوتها و شباهت­های مرفولوژیکی را تایید نمود (Alshalchi et al., 2008). در بررسی تنوع ژنتیکی ۹۹ جدایه این قارچ با بهره گرفتن از مارکر مولکولی RAPD، مشخص شدکه تنوع ژنتیکی معنی­داری بین جمعیت ورتیسیلیوم وجود داشته و با بهره گرفتن از تکنیک کلاستر، این ۹۹ جدایه به ۱۵ گروه تقسیم شدند (Zhu et al., 1999). زائو و همکاران (Zhou et al., 1999) نیز در چین ۳۷۹ باند RAPD را در بین جدایه­های قارچ ورتیسیلیوم گزارش نمودند. تکنیک ژنتیک مولکولی برای تشخیص و طبقه بندی استرین­های پاتوژن پژمردگی ورتیسلیومی در استرالیا نیز مورد استفاده قرار گرفت، اما الگوی باندهای RAPD همبستگی قوی بین صفات بیماریزایی و ژنتیک مولکولی را نشان نداد (Ramsay, 1996).
۲-۲-۴-۳-۳-جنبه های مولکولی تشخیص
بررسی ژنتیک مولکولی در عوامل پژمردگی ورتیسیلیومی، اولین بار در سال ۱۹۹۰ در پنجمین همایش بین المللی ورتیسیلیوم گزارش گردید. پس از آن مطالعات متعدد مولکولی در رابطه با گونه­ های مختلف، استرین­ها و پاتوتیپ­های عامل پژمردگی صورت گرفت. از این بررسی­ها می­توان به استفاده از اندونوکلئازهای محدود کننده برای برش کل ژنوم و بررسی قطعات بدست آمده بر روی ژل الکتروفورز بر اساس وزن مولکولی اشاره نمود (Perez-Artes et al., 1997). همچنین تفاوت­های ژنتیکی در جدایه­ها با بهره گرفتن از الگوهای پلی­مورفیسم در رابطه با DNA ریبوزومی و میتوکندریایی در گونه­ های مختلف ورتیسیلیوم مورد مقایسه قرار گرفت (Koike et al., 1995; Perez-Artes et al., 1997).
بررسی­ها نشان داد پاتوتیپ­های V. dahliae بدست آمده از پنبه را می­توان از طریق RAPD تشخیص داد. در این رابطه با بهره گرفتن از سه آغازگر، باندهای مشخصی برای تشخیص گروه ­های برگریز و غیر برگریز ارائه شد (Perez-Artes et al., 1997). بررسی­های هریس و یانگ ۱۹۹۵) (Harris and Yong, نیز ارتباط مشخصی بین برخی از گروه ­های VCG و گروه ­های RFLP در ۴۳ جدایه از V. dahliae از انگلستان را نشان داد. اما میانگین بیماریزایی برای هر گروه RFLP/VCG متفاوت بوده است. همچنین گروه ­های بدست آمده با منشاء میزبانی جدایه مرتبط نبودند.
زارع (۱۳۸۲) روش­های مولکولی جهت ارزیابی معیارهای تاکسونومیکی ورتیسیلیوم­های مرتبط با گیاهان را مورد استفاده قرار داد. سی و یک استرین ورتیسیلیوم به وسیله مقایسه ITS-RELPs به چهار کلاستر تقسیم شدند. کلاستر اول در برگیرنده استرین­های گونه تیپ V. luteo-album (Link: Fries) Subramanian، کلاستر دوم شامل  V. dahliae klebahn, V. albo-atrum Reinke & Berthold، V. nubihni pethybridge و V. tricorpus Isaac؛ کلاستر سوم شامل V. theobromae (Turconi) E. Mason & S. Hughes و کلاستر چهارم شامل V. nigrescens pethybridge بود. در این تحقیق الگوهای RFLP به دست آمده از ژن بتا توبولین(β-tubulin gene) حتی قدرت تفکیک بالاتری داشته و هر هفت گونه مورد آزمایش را از یکدیگر تشخیص دادند. بالاترین قدرت تفکیک از الگوهای RFLP حاصل از DNA میتـوکندریایی (mitochondrial DNA-RFLPs) به دست آمد، به طوری که این روش استرین­های گونه­ های V. theobromae و V. nigrescens را در سطح فراگونه­ای از یکدیگر تفکیک نمود. در نهایت مشخص گردید که برش ژن بتا-توبولین توسط آنزیم برش دهنده HaeIII و مقایسه الگوهای به دست آمده روشی قابل اعتماد برای تفکیک دو گونه مهم اقتصادی و بحث برانگیز V. albo-atrum و V. dahliae می­باشد.
یک روش سریع، کارآمد و دقیق جهت شناسایی و تعیین جمعیت V. dahliae در سیب زمینی براساس تکثیر ژن تریپسین پروتئاز با بهره گرفتن از واکنش زنجیره­ای پلیمراز کمی توسط پاچه و همکاران et al., 2013) (Pasche ابداع گردیده که بسیار بهتر از روش­های سنتی (کشت بافت­های آلوده و یا شیرابه ساقه سیب­زمینی روی محیط­های نیمه انتخابی) و نیز روش­های مدرن قبلی (تعیین جمعیت از طریق تکثیر ژن β-tubulin که با بهره گرفتن از QPCR جهت ارزیابی ارقام مقاوم سیب زمینی (بر اساس میزان آلودگی ساقه­ها به قارچ عامل بیماری) انجام می­گرفته، بود. این روش جدید دارای حساسیتی بالا (۲۵/۰ پیکوگرم DNA) بود. به کمک این روش جدید، پاتوژن عامل بیماری را می­توان با فراوانی به­مراتب بالاتر از روش­های سنتی و حتی مدرن قبلی در بافت­های سیب­زمینی ردیابی و شناسایی نمود.
۲-۲-۴-۳-۴-میزبان­ها
۲-۲-۴-۳-۴-۱- میزبان­های ورتیسیلیوم در جهان
قارچ ورتیسیلیوم دامنه وسیعی شامل ۲۰۰ گونه متعلق به ۴۰ خانواده از گیاهان زراعی، صنعتی، سبزیجات و درختان میوه و سایه­دار را مورد حمله قرار می­دهد (Agrios, 2005).
خانواده­های مختلف گیاهی که توسط عوامل پژمردگی ورتیسیلیومی مورد حمله قرار می­گیرند در جدول ۲-۱ ارائه گردید (صانعی و همکاران، ۱۳۸۳).
جدول ۲-۱- تعداد گونه­ ها در خانواده­های مختلف گیاهی که توسط عوامل پژمردگی ورتیسیلیومی مورد حمله قرار می­گیرند.

شهرداری تهران با بهره گرفتن از اهمیت قائل شدن به شورایاری‌ها و تشکیل هیئت امنا در محله‌های شهر تهران توانسته است تا حد زیادی بعد اجتماعی خود را پررنگ نماید. از این رو پیشنهاد می‌شود این روند هم چنان ادامه یابد و هر سال بر قدرت شورایاری‌ها در اداره‌ی محله‌ها افزوده شود. چرا که از این طریق مردم شهر، خود نسبت به اداره‌ی شهر خود اقدام نموده و همین موضوع می‌تواند انگیزه‌ی بروز اعمال مفسدانه را به دلیل ذی‌نفع شدن مستقیم و محسوس در اداره‌ی شهر، در افراد خارج از سازمان کاهش دهد.
در بخش‌های پیشین این فرضیه که میان ادراک و تجربه‌ی پرسش‌شوندگان از فساد و سلامت اداری معاونت شهرسازی و معماری شهرداری تهران تفاوت وجود دارد، رد نشد. اما این تفاوت در میان ادراک و تجربه‌ی مؤلفه‌های سلامت خیلی کم‌تر از فساد است. این امر می‌تواند دلایل گوناگونی داشته باشد، که محقق با توجه به پژوهش‌های پیشین و هم‌چنین تجربه‌های میدانی کسب کرده در این تحقیق می‌تواند علت احتمالی را چنین خلاصه نماید. به دلیل آن که سلامت اداری دارای ماهیت مثبتی است پرسش‌شوندگان چنان‌چه در این زمینه دارای تجربه‌ای نیز باشند به راحتی آن را بیان خواهند نمود اما در مورد فساد این موضوع کاملاً عکس است و به دلیل قبیح بودن اعمال فسادآمیز و یا ترس از تنبیه‌ها و مجازات‌های تبعی، افراد در بیان تجربه‌شان از فساد به اندازه‌ی بیان ادراکشان از فساد خود را آزاد نمی‌بینند. از این رو تفاوت ادراک و تجربه در فساد اداری به مراتب بیش‌تر از سلامت اداری است. هم‌چنین محقق با مقایسه‌ی داده‌های سنجش تجربه‌ی فساد و سنجش ادراک فساد در کشورهای دنیا این مسأله را نشان داد که تفاوت ادراک و تجربه در کشورهای توسعه‌یافته به مراتب کم‌تر از کشورهای در حال توسعه‌ای نظیر ایران است. با توجه به نظریه‌ها و پژوهش‌های موجود در این زمینه معمولاً در کشورهای توسعه‌یافته به دلیل وجود آزادی مطبوعات و آزادی بیان بیش‌تر نسبت به کشورهای در حال توسعه، افراد از دادن اطلاعات دقیق در مورد تجربه‌ی خود با استرس و مشکلات کم‌تری روبرو هستند حتی به گونه‌ای که در قوانین مبارزه با فساد اروپا و آمریکا قوانینی با عنوان حمایت از افشا‌کنندگان فساد^[۵۶] وجود دارد و به قوت پیگیری می‌شود. از این رو اگر این علت برای تفاوت میان ادراک و تجربه به ویژه در مورد فساد اداری مورد قبول واقع گردد؛ می‌توان پیشنهاد داد تا محیط برای اظهارنظر صادقانه بازتر شده و حتی سازمانی مانند شهرداری تهران برای کارمندان و یا ارباب‌رجوعانی که نسبت به افشای امری فسادآمیز مبادرت ورزیده‌اند برنامه‌های حمایتی نظیر دادن پاداش در صورت اثبات درستی ادعا، محرمانه نگه داشتن هویت ایشان و … را اجرا نماید.

در فرضیه‌ی دیگر این تحقیق وجود تفاوت میان نظرات کارمندان، شهروندان، خبرگان و ارباب‌رجوعان تأیید شد. به این ترتیب که در بعد سلامت شهروندان نمره‌ی سلامت اداری معاونت شهرسازی و معماری شهرداری منطقه‌ی ۷ بهتر از کارکنان همین بخش دانسته و خبرگان کم‌ترین نمره را در میان ۳ گروه دیگر می‌دهد. در مورد فساد نیز شهروندان این معاونت را کم‌تر از ارباب‌رجوع و خبره و کارکنان فاسد می‌دادند. این تفاوت را می‌توان در عدم آشنایی شهروند و ارباب‌رجوع نسبت به سازمان دانست. این که شهروندان شهرداری را سالم‌تر از کارمندان و خبرگان سازمان بدانند، ضربه‌ی محکمی به سازمان نمی‌زند و در ضمن بیان‌گر ارزیابی دقیق و صادقانه‌ی کارمندان سازمان نسبت به خود است، اما اگر سازمان بخواهد از این تفاوت به راحتی بگذرد در واقع ظرفیت‌های بالقوه و بالفعل خود را هدر داده است. در یک جمله‌ی ساده می‌توان گفت که شهروندان نمره‌ی بهتری به سلامت جامع شهرداری منطقه‌ی ۷ نسبت به واقعیت آن می‌دهند، از این رو شهرداری یک گام جلو است و چنان‌چه در عمل نیز به نمره‌ی سلامت بالاتری دست یابد به تلاش زیادی به منظور اصلاح تصویر خود در جامعه ندارد. اما همین موضوع گاهاً به شدت به ضرر این سازمان است از آن‌جا که به محض این که شهروندی به یک ارباب‌رجوع تبدیل می‌شود به شدت در نمره‌ای که به سازمان می‌دهد تغییر نظر داده و سازمان را فاسدتر معرفی می‌کند. چنین ارزیابی‌هایی در دراز مدت در جامعه تأثیر خود را به جا گذارده و از آن‌جا که تبلیغات دهان به دهان با سرعت بیش‌تری در جامعه پخش شده و در افکار عمومی تأثیر بیش‌تری دارد، شهرداری را دچار مشکل جدی خواهد نمود. از این رو سازمان از این ظرفیت موجود باید استفاده کرده و شرایط خود را بهبود بخشیده تا در هزینه‌های تبلیغات خود بکاهد. ‌
در ادامه تعدادی پیشنهاد در سطح برنامه‌ریزی‌های کلان سازمان نیز ارائه خواهد شد.
در بعد برنامه‌ریزی‌های استراتژیک در سازمان به شهرداری تهران توصیه می‌گردد با تهیه‌ی برنامه‌ای با نظارت ستاد ارتقای سلامت اداری، سنجش سلامت و فساد اداری را به طور سالیانه در شهرداری به موقع اجرا گذاشته (البته با تعیین وزن و مقدار ویژه‌ی ثابت و بدون امکان دست‌کاری)، تا به این ترتیب بتواند پایش سالیانه‌ای از وضعیت خود داشته و با مقایسه‌ی نمره‌های اکتسابی با سال پایه و سال‌های قبل، متوجه پیشرفت‌ها و یا ضعف‌های خود شود و با توجه به پیدا کردن ضعف‌ها اقداماتی در جهت مبارزه با آن نمایند.
در بخش برنامه‌ریزی‌های عملیاتی سازمان و با توجه به قابلیتی که مدل معرفی شده و روش سنجش نمره دارد شهرداری به راحتی می‌تواند نمره‌ی سلامت و فساد هر دپارتمان را به طور مجزا استخراج نموده و با مقایسه‌ی هر دپارتمان- این دپارتمان‌ها می‌تواند شهرداری مناطق ۲۲ گانه، سازمان‌ها و ادارات و … و یا هر تعریفی که محقق از دپارتمان داشته باشد. - گلوگاه‌های سازمان شهرداری استخراج شده و مشکل اصلی در هر بخش به طور مجزا مشخص شود. این مجزا بودن نمرات در هر بخش با توجه به ماهیت جداگانه‌ی برخی از سازمان‌ها و ادارات شهرداری در تهیه‌ی برنامه‌ای مؤثر و اثربخش می‌تواند کارایی بیش‌تری به برنامه‌ریز ارائه دهد.
به منظور نهادی شدن رفتارهای سالم در سازمان و دوری از اعمال فسادآمیز، پیشنهاد می‌گردد بخش متصدی سنجش، برنامه‌های تنبیهی و تشویقی را برای دپارتمان‌هایی که بیش‌ترین و کم‌ترین نمره‌ی سلامت جامع را کسب نموده‌اند و یا پیشرفت و افت چشم‌گیری در نمرات داشته‌اند طراحی نماید. پیش‌بینی محقق این است که با اهرم‌های تشویقی و تنبیهی احتمال کاهش نمره‌ی فساد اداری ممکن خواهد بود.
با توجه به آن که بر اساس نتایج به دست آمده از پرسش‌نامه‌ها معاونت شهرسازی و معماری، خدمات شهری و فنی و عمرانی از جمله معاونت‌هایی بودند که دارای بیش‌ترین احتمال بروز فساد بوده‌اند، به شهرداری پیشنهاد می‌شود که اولین برنامه‌های خود در مبارزه با فساد و ارتقای سلامت اداری را از این معاونت‌ها آغاز نماید.
نمره‌های به دست آمده در بعد سلامت، در معاونت شهرسازی و معماری شهرداری منطقه‌ی ۷ نشان می‌دهد که درست است که در تخصیص منابع اعم از بودجه، نیروی انسانی و تکنولوژی تخلف و امر خلاف قانون کم است، اما کارایی این بخش به شدت دچار مشکل است. در استفاده از تکنولوژی مناسب، سازمان باید به جای سیاست یکسان‌سازی، ابتدا نیازهای تکنولوژیک را سنجیده و به هر بخش متناسب با نیاز بودجه تخصیص داده و تکنولوژی مناسب را اختصاص دهد. اما پیش از این باید به لحاظ رفتاری در سازمان موضوع را با شفافیت با کارمندان در میان گذارده تا از نارضایتی‌های احتمالی بکاهد که با توجه به ظرفیت سازمان برای شفاف بودن، این موضوع دور از انتظار و دست‌نیافتنی به نظر نمی‌رسد.
۵-۵- پیشنهادها برای پژوهش‌های آتی
با توجه به این که محقق در این تحقیق به دلیل محدودیت‌هایی که در ادامه به آن‌ ها اشاره خواهد شد، قصد تعیین وزن مؤلفه‌های مدل را نداشت، به پژوهشگران آتی توصیه می‌شود که نسبت به تعیین دقیق وزن مؤلفه‌های دو بعد سلامت و فساد اداری از طریق روش دلفی و استفاده از نرم‌افزارهای دقیقی نظیر Topsis به منظور تعیین دقیق‌تر نمره اقدام نمایند.
استفاده از مقدار ویژه‌ای که در روش سنجش سلامت جامع مورد توجه طراح بوده است باعث می‌شود که نمره‌ی به دست آمده هر چه بیش‌تر به واقعیت متن و بستر جامعه نزدیک شود. از این رو توصیه می‌شود در پژوهش‌های آینده برای تعیین دقیق این مقدار تلاش شده و با بهره گرفتن از روش‌های مصاحبه‌ی عمیق و تحلیل محتوای رسانه‌ها، توزیع پرسش‌نامه‌های خبرگی و … استفاده شود. هر چند لازم به تأکید است که محقق پس از تعیین دقیق این مقدار همانند وزن‌ مؤلفه‌ها باید در دوره‌های متوالی یک مقدار ثابت در نظر گیرد تا نمره‌ی حاصل، نمره‌ای علمی، دقیق و قابل مقایسه باشد.
در این تحقیق تنها یک معاونت از یک منطقه در شهرداری تهران مورد سنجش قرار گرفته است، محقق معتقد است دیگر معاونت‌ها و سازمان‌های شهرداری نیاز دارند با بهره گرفتن از مدل و روش ویژه‌ی سنجش سلامت جامع، سنجش شده تا در ارائه‌ سیاست‌های کارآمد به این سازمان تصویر کامل‌تری در دست باشد.
شاید مهم‌ترین راهی که تحقیق سنجش سلامت جامع بر روی محقق‌های آتی باز می‌کند بررسی علل بروز فساد و یا سالم ماندن سازمان با توجه به مشخص شدن نمره‌ی هر بعد و هر مؤلفه در ظرف سازمان است. چرا که مقدمه‌ی هر تبیینی، توصیف است که مدل سلامت جامع و روش ویژه‌ی سنجش سلامت و فساد اداری، توصیف را صورت داده و گامی به جلو برداشته است. به ویژه محقق توصیه می‌کند که رابطه‌ی فساد اداری با نحوه و روش‌های تصمیم‌سازی در سازمان از طریق امتحان انواع مدل‌های تصمیم‌سازی مانند تجزیه و تحلیل هزینه-منفعت، مدل جایگزینی و …
به دلیل نو بودن مدل میزان حساسیت آن نسبت به اقدامات ضد فساد مشخص نشده است. پیشنهاد می‌شود که در تحقیق‌های آتی، محققان به منظور ارزیابی میزان دقت این مدل ابتدا برنامه‌ای ویژه برای مبارزه با فساد در معاونت شهرسازی و معماری منطقه‌ی ۷ شهرداری اجرا شده و سپس با اجرای مجدد سنجش، میزان دقت و حساسیت مدل مورد بررسی قرار گیرد.
۵-۶- محدودیت‌های این تحقیق
محقق در انجام هر پژوهشی با محدودیت‌های علمی و عملی بسیاری روبرو است و به طور کلی این ماهیت دانش بشری است که به طور دائمی با محدودیت نسبی دست و پنجه نرم کند. این پژوهش نیز از این قاعده مستثنی نبوده است. از این رو محقق می‌تواند عمده‌ی محدودیت‌ها را بدون در نظر گرفتن اولویت وزن‌دار هر یک از در مسیر پژوهش چنین بیان کند:
این پژوهش تنها در یک منطقه و معاونت از شهرداری تهران صورت گرفته است.
با توجه به این که بخش عمده‌ای از پژوهشِ یک محقق را مطالعه‌ی منابع دست اول و دوم تشکیل می‌دهد و امروزه با توجه به دسترس بودن داده‌ها در شبکه‌ی جهانی اینترنت، استفاده از پایگاه‌های داده‌ی بین‌المللی از جمله مهم‌ترین امکانات یک محقق در دسترسی به این داده‌ها است؛ اما متأسفانه در دسترس نبودن تمامی مقالات به روز و عدم وجود شرایط خرید مقالات برای محقق مانع بزرگی برای دسترسی به منابع به روز ایجاد نمود، که هر چند با اقدامات دانشگاه تهران تا حدودی این مشکل هموار شده است اما باز هم می‌تواند امکان دسترسی به اطلاعات گسترده‌تر شود.
با توجه به حساسیت‌برانگیز بودن موضوع فساد، جلب همکاری سازمانی و افراد پرسش‌شونده برای محقق در برخی از مراحل تقریباً غیرممکن به نظر می‌رسید. به ویژه که در مرحله‌ی توزیع پرسش‌نامه اداره‌ی حراست شهرداری تهران با جدیت تمام از توزیع پرسش‌نامه میان کارمندان و ارباب‌رجوع جداً خودداری می‌نمود و به این ترتیب بخش اعظمی از انرژی و زمان محقق در فرایندهای اداری و فردی دریافت اجازه‌ی رسمی تلف گردید.
دریافت دقیق اطلاعات از تعدادِ کارمندان شاغل در سازمان نیز به دشواری مقدور شد، چرا که این اطلاعات نیز به زعم شهرداری تهران از جمله اطلاعاتی نبود که به راحتی در دسترس محقق قرار گیرد. همین حساسیت بیش از حد باعث شد که نمونه‌گیری با آمار و اطلاعات افراد شاغل در معاونت صورت گیرد که این موضوع می‌تواند باعث عدم نمونه‌گیری دقیق در میان کارمندان شود و متأسفانه این محدودیت از سوی محقق قابل رفع نبود. پس عدم کفایت نمونه‌ها نیز از دیگر محدودیت‌هایی است که بنا به شرایط موجود محقق با آن می‌تواند روبرو باشد.
از دیگر محدودیت‌های قابل اشاره در این تحقیق می‌توان به پایین بودن پایایی برخی از متغیرهای سلامت و فساد اداری اشاره کرد که با توجه به این که محقق اقدامات لازم جهت بالا بردن پایایی تا حد امکان خود را نموده بود، اما موفق به افزایش حجم نمونه به این منظور نگردید. از این می‌توان گفت از دیگر محدودیت‌های این تحقیق بوده است.
فهرست منابع و مآخذ:
احمدی زهرانی، م. (۱۳۸۸). بررسی علل گرایش کارکنان به فساد در شهرداری اصفهان (شهرداری منطقه ۹ اصفهان). تهران: دانشکده مدیریت- دانشگاه تهران- پردیس قم.
احمدی، گ. (۱۳۸۷). بررسی عوامل رفتاری و ساختاری موثر بر فساد اداری در سازمان منتخب (مطالعه موردی سازمان مسکن و شهرسازی استان تهران). قم: دانشکده مدیریت دانشگاه تهران پردیس قم.
استادی، ر(۱۳۸۸). تحلیل کیفی درباره احتمال شیوع پدیده فساد در ساختار نیروی انتظامی. تهران: دانشکده مدیریت دانشگاه تهران.
افشاری نادری، ا. (۱۳۷۶). علل فساد و کج روی های کارمندان و مدیران اداری در ایران. نامعلوم: نامعلوم.
افشاری، ا. (۱۳۷۳). بررسی راه های جلوگیری از فساد مالی ناشی از پورسانت در معاملات توسط مدیران. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
اکبر زاده، ر. (۱۳۸۷). بررسی عوامل مدیریتی مؤثر در ارتکاب به کج‌روی‌های مالی در سازمان های دولتی. نامعلوم: نامعلوم.
الوانی، سید مهدی؛ دانایی‌فر، حسن؛. (۱۳۸۰). گفتارهایی در فلسفه تئوری سازمان دولتی (نسخه چاپ اول). تهران: صفار.
الوانی، م. س.، زرندی، س.، و عرب سرخی، ا. (۱۳۸۸). مؤلفه های تدوین استراتژی مبارزه با فساد جمهوری اسلامی ایران. تهران: دانشگاه علامه و دانشگاه تهران.
سازمان بازرسی. (۱۳۷۹). بررسی کج روی های اداری و مالی در دستگاه های مشمول بازرسی. تهران: سازمان بازرسی کل کشور.
بازرگانی. (۱۳۹۲، آبان ۱۵). فساد و سلامت اداری در نیروی پلیس جمهوری اسلامی ایران. (ا. بحری، مصاحبه کننده)
برکچیان، س. ر. (۱۳۷۶). بررسی ارتباط فساد مالی در دستگاه های دولتی با حقوق و مزایا یا دستمزد. نامعلوم: نامعلوم.
بهمن، ی. (۱۳۸۹). بررسی تأثیر سیاست خصوصی سازی بر میزان فساد اداری. بررسی تأثیر سیاست خصوصی‌سازی بر میزان فساد اداری. تهران، تهران، تهران: دانشکده حقوق و علوم سیاسی- دانشگاه تهران.
توکلی، ع. (۱۳۸۶). طراحی شاخص های کلی سنجش فساد اداری در ایران. قم: دانشگاه تهران واحد قم.
توکلی، ع. (۱۳۸۹). طراحی شاخص‌های ملی سنجش فسد اداری ایران. قم: دانشگاه تهران.
جباری‌پور، م. (۱۳۸۹). تجزیه و تحلیل خط‌ مشی‌های مبارزه با فساد در برنامه‌های ۴گانه‌ی توسعه‌ی جمهوری اسلامی ایران. پایان نامه‌ی کارشناسی ارشد دانشکده مدیریت، دانشگاه تهران، ۱-۲۲۵٫
جفره، م. (۱۳۷۶). علل کج روی های اداری ایران. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی.
جهانبخش، گ. (۱۳۸۷). بررسی رابطه بین استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات و کاهش فساد اداری در بانک رفاه. قم: دانشکده مدیریت دانشگاه تهران واحد قم.
حبیبی، ل. (۱۳۹۱). تدوین الگوی مبارزه با فساد اداری در شهرداری کلانشهر های ایران شهرداری تهران. تهران: دانشگاه تهران- دانشکده مدیریت.
حبیبی، ل. (۱۳۹۱). تدوین الگوی مبارزه با فساد در شهرداری کلانشهرهای ایران شهرداری تهران. رساله دکتری دانشگاه تهران دانشکده مدیریت.
حبیبی، ن. (۱۳۷۵). فساد اداری. تهران: وثفی.
حسینی هاشم‌زاده، د؛ حبیبی، ل؛. (۱۳۹۱). مقایسه ادراکات، تجربیات و نگرش‌های کارکنان زن و مرد نسبت به فساد اداری. فصلنامه مطالعات رفتار سازمانی، ۱۱۹-۱۰۰٫
حسینی، س. د.، عابدی‌جعفری، ح.، و همکاران. (۱۳۸۹). نظر سنجی از خبرگان درباره ی استراتژی های مبارزه با فساد و ارتقاء سلامت اداری. تهران: مرکز سلامت اداری دانشکده مدیریت دانشگاه تهران.
حسینی، س. د.، عابدی‌جعفری، ح.، و همکاران. (۱۳۹۰). ادراک ها ، تجربیات و نگرش های ارباب رجوع سازمان ها به فساد اداری. تهران: مرکز سلامت اداری دانشکده مدیریت دانشگاه تهران.

۱- آقایی، واحد،۱۳۸۸، تحلیلی بر جاذبه های گردشگری شهری و نقش آن در تحول اقتصادی، پایان نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما حسین یغفوری.
۲- افشار سیستانی، ایرج(۱۳۷۱)، کرمانشاه و تمدن دیرینه آن، انتشارات ذرین، چاپ اول.
۳- اورباس لی، آیلین کوئدلین(۱۳۸۰) برگ موفق در توسعه گردشگری، ترجمه حیات عامری، مجله شهرداریها، شماره ۳۳٫
۴- الوانی، مهدی و دهشتی، زهره (۱۳۷۳) اصول ومبانی جهانگردی، تهران انتشارات بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی.
۵- ابراهیمی، علیرضا و خسرویان، محمدرضا (۱۳۸۴)،«عوامل مؤثر بر رشد و توسعه صنعت توریسم در استان مازندران» مجموعه مقالات اولین همایش نقش صنعت گردشگری در توسعه استان مازنداران، تهران، انتشارات رسانش.
۶- بوچانی، محمد حسین(۱۳۸۳)گردشگری برنامه­ای برای توسعه شهری بندر کیا شهر، مجله شهرداریها، شماره ۶۷٫

۷- پاپلی یزدی، محمدحسین و سقایی، مهدی (۱۳۸۵) گردشگری (ماهیت و مفاهیم)، تهران: انتشارات سمت.
۸- تولایی، س.(۱۳۸۶) مروری بر صنعت گردشگری. تهران، دانشکاه تربیت معلم.
۹- توکلی، دلبر(۱۳۸۲) «مانع اصلی توسعه صنعت گردشگری».
۱۰- جلیلی، خلیل(۱۳۸۸) پهنه بندی اقلیمی استان کرمانشاه به روش های آمبرژه و دمارتن اصلاح شده در مقیاس یک ۵۰۰۰۰، جهاد دانشگاهی واحد کرمانشاه.
۱۱- حاجی نژاد، ع. پورطاهری، م، احمدی، ع(۱۳۸۸) تأثیرات گردشگری تجاری بر توسعه کالبدی_فضایی مناطق شهری مطالعه موردی شهر بانه.مجله پژوهش­های جغرافیای انسانی، شماره ۷۰، ۱۰۹_۹۱٫
۱۲- حیدری چیانه،رحیم، ارزیابی برنامه ریزی صنعت توریسم درایران،رساله دکتری،دانشکده علوم انسانی واجتماعی،گروه جغرافیاوبرنامه ریزی شهری،دانشگاه تبریز۱۳۸۳٫
۱۳- حافظ نیا محمدرضا، (۱۳۸۱) مقدمه­ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، چاپ هفتم، نشر سمت.
۱۴- حیدری، رحیم(۱۳۸۷) مبانی برنامه ریزی گردشگری، نشر سمت، چاپ اول.
۱۵-.خسروی، حسین«بدنامه چهارم توسعه، ضرورتها، چالشها) پیام فردا ش. ۳۹٫
۱۶- دخیلی­کهنموئی، جواد، بررسی راهکارهای توسعه توریسم در آذربایجان شرقی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم انسانی واجتماعی،گروه جغرافیاوبرنامه ریزی شهری،دانشگاه تبریز۱۳۸۲٫
۱۷- داس ویل، راجر (۱۳۷۸) مدیریت جهانگردی: مبانی، راهبردها و آثار، ترجمه سید محمد اعرابی و داود ایزدی، تهران، دفتر پژوهش های فرهنگی.(تاریخ انتشار به زبان اصلی ۱۹۹۷م).
۱۸- رضوانی م، ر.(۱۳۸۷) توسعه گردشگری روستایی(با رویکرد گردشگری پایدار)، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
۱۹- رحمانی، بیژن،جغرافیای ورزشی،انتشارات دانشگاه آزاد،۱۳۷۰٫
۲۰- رنجبر دستنایی، محمود،(۱۳۹۰) “ارزیابی و ائولویت بندی مناطق نمونه گردشگری (مطالعه موردی : استان چهارمحال و بختیاری)” پایان نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی توریسم ، دانشگاه تهران.
۲۱- زنگی آبادی، علی، محمدی، جمال، زیرک باش، دیبا(۱۳۸۵) تحلیل بازار گردشگری داخلی شهر اصفهان، مجله جغرافیا و توسعه، شماره نهم.
۲۲- زاهدی، شمس السادات(۱۳۸۵) مبانی گردشگری و اکوتوریسم پایدار «انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، چاپ اول.
۲۳- غنیان، منصور، مجتبی قدیری معصوم، سید حسن مطیعی لنگرودی، کیومرث زرافشانی(۱۳۸۹) تحلیل ابعاد گردشگری روستایی با رویکرد جنسیتی از دیدگاه جامعه میزبان( مطالعه موردی منطقه اورامان)، زن در توسعه و سیاست( پژوهش زنان)، دوره ۸، شماره ۳، صص ۱۰۹_۹۳٫
۲۴- سلطانی، محمدعلی(۱۳۷۴) اهمیت توسعه توریسم در جهان سوم، مقالات برگزیده سمینار اصفهان و جاذبه­های ایرانگردی و جهانگردی، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی، اصفهان..
۲۵- سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح(۱۳۸۴) فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، جلد چهارم.
سالنامه آماری استان کرمانشاه، ۱۳۸۷٫
۲۶- شهیدی، محمد شریف و همکاران (۱۳۸۸) بررسی تأثیرات توریسم در برنامه­ ریزی نواحی روستایی، مجله پژوهش­های جغرافیایی انسانی، سال چهل و یکمف شماره ۶۷، تهران.
۲۷- شکویی،حسین،مقدمه ای بر جغرافیای جهانگردی،انتشارات توسعه تحقیقات اجتماعی و علوم انسانی،ص ۱۵،فروردین۱۳۵۴٫
۲۸- صانعی،مسعود(۱۳۷۸) پایان نامه کارشناسی ارشد،بررسی اکوتوریسم پارک ملی گلستان با تاکید برمنطقه آزاد تفریحی ،دانشگاه شهید بهشتی.
۲۹- ضرغام، حمید(۱۳۸۱) مدل برنام ریزی استراتژیک جهانگردی ایران، مرکز آموزش بنیاد مستضغفان و جانبازان.
۳۰- ضیاء خواه، سیما(۱۳۸۰) تجدید حیات کالبدی شهر، (مطالعه موردی: کیانشهر)، دانشگاه شهید بهشتی.
۳۱- ضرغام، حمید. ( ۱۳۷۶ ) راهکارهای توسعه جهانگردی در جمهوری اسلامی ایران،مجموعه مقالات نخستین همایش جهانگردی و جمهوری اسلامی ایرن،کیش، جلد اول.
۳۲- ضرابی، اصغر و باباخانزاده، ادریس “تعیین راهبردهای توسعه گردشگری در منطقه اورامانات با بهره گرفتن از مدل SWOT.
۳۳- ضیایی، محمود و ترابیان، پونه(۱۳۸۹) سنجش سطح قابل قبول اثرات منفی اجتماعی گردشگران بر جوامع محلی در ایران مورد مطالعه سکونتگاه­های روستایی حوزه تالاب پریشان، جغرافیا(فصلنامه علمی_پژوهشی انجمن جغرافیایی ایران)، دوره جدید، سال هشتم، شماره ۲۷، صص ۲۲۵_۲۰۵٫
۳۴- ضرابی، اصغر و صدیف اسلامی پریخانی(۱۳۹۰) سنجش تأثیرات اقتصادی، اجتماعی_فرهنگی و زیست محیطی توسعه گردشگری( مطالعه موردی شهرستان مشکین شهر)، پژوهش­های جغرافیای انسانی، شماره ۷۵، صص۵۲_۳۷٫
۳۵- طرح توسعه و عمران شهرستان پاوه(۱۳۸۹) سازمان مسکن و شهرسازی استان کرمانشاه، مهندسین مشاور ژیناب غرب.
۳۶- طاهری کمال،روانسر،باستانشناسی،زمین شناسی،جغرافیا و فرهنگ،انتشارات طاق بستان،۱۳۸۰٫
طیبی، سید کمال، بابکی، روح اله، جباری، امیر (۱۳۸۶) « بررسی رابطه توسعه گردشگری و رشد اقتصادی در ایران» پژوهشنامه علوم انسانی و اجتماعی، سال هفتم، شماره ۲۶٫
۳۷- فرزین، م(۱۳۸۳) اقتصاد گردشگری، تهران، انتشارات چاپ و نشر بازرگانی، چاپ اول، ۱۳۸۳٫
۳۸- فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور_استان کرمانشاه/ تهیه کننده، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، نشر:تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح(۱۳۸۶).
۳۹- قدمی، مصطفی،سیمین تولایی،سید محمدمهدی فاطمی(۱۳۸۹) ارزیابی استراژیک قابلیت ­های توسعه گردشگری: مطالعه موردی شهر فریدون کنار، نشریه پژوهشات کاربردی علوم جغرافیایی، جلد ۱۶، شماره ۱۹، صص۱۲۸_۱۱۱٫
۴۰- قدیانی، عباس(۱۳۸۱) تأثیر فرهنگ وتمدن ایران در جهان، تهران، فرهنگ مکتوب.
۴۱- قاسمی، احسان(۱۳۷۶) بررسی جاذبه های توریستی شهرستان پاوه، پایان نامه جهت دریافت درجه کارشناسی حرفه و فن، مرکز آموزش عالی ضمن خدمت ابن سینا همدان.
۴۲-کارگر، ب. (۱۳۸۶) توسعه شهرنشینی و صنعت گردشگری در ایران. انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، -تهران.
۴۳-کردی، م(۱۳۸۱) برنامه ریزی توریسم شهری با تأکید بر توسعه پایدار نمونه موردی: تبریز. پایان نامه کارشناسی ارشد، راهنما: سیاوش انصارنیا، ۱۳۸۱٫
۴۴- کاظمیان، غلامرضا و الهام آزادی(۱۳۹۰) الگوی توسعه گردشگری شهری در مرکز شهر تهران با رویکرد مدیریت شهری،مقاله.
۴۵- کرمانی، صباغ و امیریان،سعید و مجید(۱۳۷۹) بررسی اثرات اقتصادی توریسم در جمهوری اسلامی ایران (با بهره گرفتن از تحلیل داده_ستانده)،ژوهشنامه­ی بازرگانی، پاییز.
۴۶-کاظمی، مهدی(۱۳۸۶) مدیریت گردشگری، چاپ دوم، انتشارات سمت، تهران.

بررسی تطبیقی دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در مباحثی از علوم قرآنی (اسباب نزول، محکم و متشابه، نسخ).
بیان مسأله:
علوم قرآنی که به مجموعه‌ی مسائل مرتبط با شناخت قرآن و شئون مختلف آن گفته می‌شود، مباحثی چون: وحی، تاریخ نزول، جمع و تألیف، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، اسباب نزول، قرائات و … را شامل می‌شود.
دانشمندان علوم قرآنی در تألیفات خود با نام علوم قرآن، و همین‌طور مفسران در ذیل تفسیر آیات به بیان مباحث علوم قرآنی پرداخته‌اند. لذا در این پایان‌نامه سعی بر آن است تا با استخراج دیدگاه‌های علوم قرآنی آیت‌الله معرفت به عنوان یک دانشمند علوم قرآنی و آیت‌الله جوادی آملی به عنوان یک مفسر قرآن، به تطبیق و بررسی نقاط اشتراک و افتراق آراء این دو دانشمند معاصر دست یابیم.
پرسش‌های تحقیق:
۱: دیدگاه‌ آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی درباره‌ی «اسباب نزول» چیست و چه تفاوت‏هایی با هم دارد؟
۲: دیدگاه‌ آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی درباره‌ی «محکم و متشابه» چیست و چه تفاوت‏هایی با هم دارد؟
۳: دیدگاه‌ آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی درباره‌ی «نسخ» چیست و چه تفاوت‏هایی با هم دارد؟
فرضیه‌ها:
۱: هر دو دانشمند معنای واحدی برای اسباب نزول بیان داشته‌اند. آیت‌الله معرفت، بین سبب نزول و شأن نزول تفاوت قائل شده و شأن را أعم از سبب می‌داند. اما آیت‌الله جوادی آملی، این دو را مترادف دانسته‌اند.

۲: هر دو دانشمند معنای واحدی برای احکام و تشابه اتخاذ نموده‌ و تقابل آن‌ ها را در القای شبهه یا عدم القای آن دانسته‌اند.
۳: آیت‌الله معرفت با قبول نسخ حکم در قرآن، تعدادی از آیات قرآن را منسوخ الحکم می‌دانند. اما آیت‌الله جوادی آملی معتقدند که نسخ در قرآن رخ نداده است.
پیشینه‌‌ موضوع:
پژوهش در بحث علوم قرآن، پیشینه‌ بلند به اندازه‌ی تاریخ دانش مسلمانان دارد و پژوهش‏های بسیاری در قالب کتاب، پایان‌نامه و مقاله، در مباحث علوم قرآنی مطروحه (اسباب نزول، محکم و متشابه، نسخ) به انجام رسیده است. دانشمندان علوم قرآنی از جمله آیت‌الله معرفت، در تألیفات خود با نام علوم قرآن، و مفسران از جمله آیت‌الله جوادی آملی در ذیل تفسیر آیات به بیان مباحث علوم قرآنی پرداخته‌اند.
از جمله پژوهش‌ها در آراء علوم قرآنی آیت‌الله معرفت، می‌توان به این موارد اشاره کرد:
-علوم قرآنی از دیدگاه آیت‌الله معرفت، محمد فاکر میبدی.
-آیت‌الله معرفت؛ احیاگر علوم قرآنی در دوران معاصر، کتاب ماه دین.
-بررسی دیدگاه‌ها و نوآوری‌های آیت‌الله معرفت در محکم و متشابه؛ نسخ و قرائات، سعید فخاری.
-بررسی و نقد دیدگاه آیت‌الله معرفت در نزول قرآن، علی‌اصغر ناصحیان و علی جلالیان اکبرنیا.
-نسخ در قرآن از دیدگاه آیت‌الله معرفت، مهدی سلطانی زمانی.
و از جمله پژوهش‌ها در آراء آیت‌الله جوادی آملی می‌توان به این موارد اشاره کرد:
-بررسی تطبیقی آراء علوم قرآنی استاد جوادی آملی و علامه طباطبایی (وحی، نزول قرآن، اختلاف قرائات، اعجاز، صیانت قرآن، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ)، سید مجید زارع موسوی.
-بررسی تطبیقی دیدگاه علامه طباطبایی و آیت‌الله جوادی آملی در خصوص مباحث علوم قرآنی (وحی، نزول، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ)، حمیده رشتبر.
از آن‌جا که آراء این دو دانشمند همواره مورد توجه بوده، پژوهش‌هایی در زمینه‌ی نظرات خاص ایشان صورت گرفته است اما در هیچ‌یک تطبیق آراء علوم قرآنی این دو دانشمند مشاهده نمی‌شود.
هدف‌ها و ضرورت‌ها:
در این پژوهش با استخراج دیدگاه‌های علوم قرآنی آیت‌الله معرفت به عنوان یک دانشمند علوم قرآنی و آیت‌الله جوادی آملی به عنوان یک مفسر قرآن، به تطبیق و بررسی نقاط اشتراک و افتراق آراء این دو دانشمند دست می‌یابیم.
به دلیل اهمیت آراء و معاصر بودن آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی، و نیز نگاه جدید ایشان به مسائل علوم قرآنی، بررسی تطبیقی آراء این دو دانشمند درخور توجه و اهمیت می‌باشد.
جنبه‌های نوآوری:
همان‌طور که در قسمت پیشینه گذشت، تطبیق آراء علوم قرآنی این دو دانشمند، از جنبه‌های تازه‌ی تحقیق است.
فصل اول: کلّیات موضوعی و تعریف مفاهیم
۱-۱-زندگی‌نامه‌ی آیت‌الله معرفت^[۱]
۱-۱-۱-تولد و دوران کودکی
ایشان در سال ۱۳۰۹ هجری شمسی در خانواده‌ای روحانی در شهر کربلا متولد شد. پدرش شیخ علی فرزند میرزا محمدعلی از نوادگان شیخ عبدالعالی میسی اصفهانی از خطبای بنام کربلا در آن دوران بود. پدرش به اتفاق والدین و دیگر اعضای خانواده‌اش در سال ۱۲۹۰ هجری شمسی در سن پانزده سالگی از سده‌ی اصفهان به کربلا مهاجرت کرد و در سن ۶۳ سالگی در سال ۱۳۳۸ هجری شمسی در کربلا وفات یافت و در ایوان پشت سر بارگاه حضرت ابوالفضل۸ به خاک سپرده شد. وی دانشمند و خطیبی توانا و مورد احترام مردم کربلا بود. پدران پدرش همگی تا سه قرن از سلسله‌ی جلیله‌ی روحانیت و علما بوده‌اند. مادرش سیّده زهرا، دختر سید هاشم تاجر رشتی بود که در کربلا متوطن گردیده و در سال ۱۳۶۳ هجری شمسی وفات یافت و همان‌جا مدفون گردید.
۱-۱-۲-دوران تحصیل
در مرحله‌ی اول، پدرش او را در سن پنج سالگی برای سواد آموزی به مکتبی فرستاد که توسط شیخ باقر، که از اصفهان به کربلا مهاجرت کرده و نظام جدید تأسیس نموده بود. پس از آن مقدمات را نزد استاد حاج شیخ علی‌اکبر نایینی و سپس نزد پدر آموخت. ادبیات و منطق را نزد دیگر اساتید حوزه‌ی کربلا فرا گرفت و مقداری هم علوم فلکی و ریاضی را تلمّذ نمود. مرحله‌ی بعد: فقه و اصول و مبادی فلسفه بود. در آغاز سال ۱۳۴۰ شمسی و پس از فوت پدر، برای تکمیل تحصیل به همراه خانواده به هدف شرکت در جلسات درسی فرهیختگان علم و فقاهت به نجف اشرف مهاجرت نمود.
۱-۱-۳-اساتید و دوستان
اساتید دوره‌ی اول عبارتند از: پدر، سید سعید تنکابنی، سید محمد شیرازی، شیخ محمدحسین مازندرانی، سید مرتضی قزوینی.
اساتید مرحله‌ی بعد عبارتند از: شیخ محمد کلباسی، شیخ محمدحسین مازندرانی، پدر، شیخ محمد خطیب، سید حسن حاج آقا میرقزوینی، شیخ محمدرضا جَرقویی اصفهانی و شیخ محمدمهدی کابلی، شیخ یوسف بیارجمندی خراسانی.
اساتید دوره‌ی نجف عبارتند از: سید محسن حکیم، سید ابوالقاسم خوئی، میرزا باقر زنجانی، شیخ حسین حلّی، سید علی فانی اصفهانی و امام راحل ;.
۱-۱-۴-فعالیت‌ها
از مرحله‌ی دوم تحصیل، در کنار تحصیل، به تدریس و تحقیق اشتغال داشت. صبح‌ها برای تحصیل و تدریس و عصرها صرفاً برای تدریس اختصاص داشت. ضمناً از کار تحقیق و نوشتن مقالات علمی غافل نبود. در رشته‌های ادبی و علمی و در حوزه‌های تدریس متناسب و در هفته یک‌بار جلسه‌ی دینی برای جوانان داشت و هر دو با اقبال قابل توجهی روبه‌رو شد و شاگردان بسیاری تربیت یافتند. هم‌گام با آن، با همکاری گروهی از فضلای حوزه (سید محمد شیرازی، سید عبدالرضا شهرستانی، سید محمدعلی بحرانی، شیخ محمدباقر محمودی و …)، دست به تأسیس و نشر ماه‌نامه‌ای تحت عنوان «أجوبه المسائل الدینیه» زدند و با اعلام: سؤال‌های دینی شما را پاسخگو هستیم، با کمال جدّیت مشغول شدند که در سطح وسیعی گسترش یافت. به ویژه در دانشگاه‌ها و حتی برخی دانشگاه‌های بزرگ خارج از کشور عراق با استقبال فراوان روبه‌رو شد، و سالیان دراز ادامه داشت.
ضمناً مقاله و نوشته‌های تحقیقی، علمی ـ دینی فراوانی تدوین و انتشار یافت. و برخی از این مقالات به جهت اهمیت موضوع سپس به صورت کتاب یا رساله چاپ و منتشر گردید؛ از جمله: «حقوق زن در اسلام»، «ترجمه‌ی قرآن: امکان، نقد، ضرورت»، «دو فرقه‌ی شیخیه: اسکویی، کریم‌خانی»، «اهمیت نماز و تأثیر آن در حیات فردی و اجتماعی» و غیره. تمامی این‌ها به زبان عربی روز انجام شده است. و برخی از آن‌ ها سپس به فارسی ترجمه شده است.
با گروهی از فضلای بنام حوزه که عبارت بودند از: سید جمال‌الدین خوئی، سید محمد نوری، سید عبدالعزیز طباطبائی، شیخ محمدرضا جعفری اشکوری، دکتر محمد صادقی، و استاد عمید زنجانی، جلسات هفتگی تشکیل می‌دادند و پیرامون مباحث و مواضیع مختلف به بحث و تحقیق می‌پرداختند؛ هر کدام در یک رشته، که ایشان رشته‌ علوم قرآنی را برگزید و پایه‌ی تحقیقاتش در این رشته گردید. علاوه بر نوشتن مقالات و نشر در مجلات (از جمله مجله‌ی «اجوبه المسائل الدینیه»)، و تألیف رساله‌های گوناگون از جمله: کتاب «تناسخ الأرواح»، در ردّ نظریه‌ی تناسخ که در آن روزگار شایع بود نگاشت و در سطح دانشگاهیان در بغداد منتشر گردید و سپس در ایران ترجمه و بر آن افزوده گشت و به نام «بازگشت روح» انتشار یافت. و نیز رساله‌ای در قضای فوائت (نمازهای فوت شده)، به نام «تمهید القواعد» که بعضاً تقریر درس حضرت استاد آیت‌الله خوئی۶ بود، تألیف و چاپ و منتشر گردید. و این اولین نوشته‌ی فقهی استدلالی او بود، که با اسلوب و شیوه‌ی تازه، مسائل فقهی را بررسی کرده است.
انگیزه‌ی پرداختن به مسائل قرآنی در کنار فقه و اصول، آن بود که هنگام مراجعات و مطالعه برای آمادگی تدریس تفسیر، به حقیقت تلخی برخورد نمود و آن فقدان بحث زنده پیرامون مسائل قرآنی، در کتابخانه‌ی تشیع بود. و این برخورد تلخ از آن‌جا به وجود آمد که برای تهیه‌ی مقاله پیرامون مسأله‌ی «ترجمه‌ی قرآن» به کتابخانه‌ی اختصاصی قرآنی مراجعه می‌نمود و در این زمینه کتاب‌های زیاد که برخی در دو مجلد و نیز رساله‌ها و مقالات بسیار از مصر و غیره در اختیار بود که دانشمندان معاصر آن دیار نوشته بودند. ولی در حوزه‌ی نجف، جز یک برگه اعلامیه‌ی حضرت آیت‌الله شیخ محمدحسین کاشف‌الغطاء، چیز دیگری نیافت و این امر، گران نمود و بر آن داشت که در این زمینه به‌طور گسترده، دیدگاه‌های دانشمندان گذشته و حال مکتب را روشن و ارائه دهد که نتیجه‌ی آن تلاش پی‌گیر، ۷ مجلد «التمهید» و ۲ مجلد «التفسیر و المفسرون» گردید که این نوشته‌ی اخیر در واقع تکمیل و تدارک مافات نوشته‌ی محمدحسین ذهبی مصری است که به ناحق، جایگاه تشیّع را در حیطه‌ی قرآنی نادیده گرفته است.
در زمینه‌ی علوم قرآنی کتاب‌های دیگری به تناسب شرایط روز تألیف نمود، از جمله کتاب «صیانه القرآن من التحریف»، در دفاع از حریم قرآن و حراست از کرامت آن نوشته شد و آن بدان سبب بود که یکی از نویسندگان در دیار پاکستان به نام «احسان الهی ظهیر»، کتاب‌هایی علیه مکتب تشیّع و در رابطه با مسأله‌ی تحریف نوشت و شیعه را متهم ساخت که قائل به تحریف می‌باشند. لذا برای دفع این تهمت، و حراست از کیان مقدس قرآن دامن همّت بر کمر زده و در مدت شش ماه (۱/صیام/۱۴۰۷ق ـ ۳۰/صفر/۱۴۰۸ق)، این کتاب را نگاشت و در تاریخ ۲/۸/۱۳۶۶ شمسی به پایان رسید. ضمناً دو ترجمه‌ی کوتاه و مفصل از آن گردیده و به چاپ رسیده است.