فرضیه فرعی سوم در خصوص رابطه رهبری عدم مداخله گر و مدیریت دانش به شرح زیر مطرح گردیده است:
« بین سبک رهبری عدم مداخله گر و اقدامات مدیریت دانش در صندوق ضمانت صادرات ایران رابطه معنا داری وجود دارد.»
به منظور بررسی این فرضیه، ضریب مسیر و آماره t مربوط به رابطه میان دو متغییر مورد ارزیابی قرار گرفتند. از آنجا مقدار آماره t معادل ۷۶۲/۱ می باشد که کمتر از مقدار بحرانی ۹۶/۱ است بنابراین معناداری رابطه میان دو متغییر تأیید نمی گردد و فرضیه فرعی سوم رد می شود.

فرضیه فرعی چهارم به شرح زیر است:
« سبک رهبری تحول آفرین بیشترین اثرگذاری را بر اقدامات مدیریت دانش در صندوق ضمانت صادرات ایران دارد.»
ضرایب مسیر حاصل از تحلیل PLS، تحلیل های مبتنی بر نرم افزار SPSS را تأیید می نماید و بیانگر این موضوع است که رهبری تبادلی بیشترین تأثیر مثبت را بر اقدامات مدیریت دانش دارد و رهبری تحول آفرین از نظر تأثیر بر مدیریت دانش بعد از رهبری تبادلی قرار دارد. بنابراین فرضیه فرعی چهارم رد می شود، لذا می توان از میان سه سبک رهبری بیان شده در مدل، سبک رهبری تبادلی را به عنوان سبک رهبری توانمندساز مدیریت دانش در این سازمان معرفی نمود.
شکل ۱۱-۴: بار عاملی و ضرایب مسیر مدل نهایی مبتنی بر معادلات ساختار
۴-۷-۴ ضریب تعیین(R²)
ضریب تعیین ارتباط بین مقدار واریانس شرح داده شده^[۲۵۸] یک متغییر مکنون را با مقدار کل واریانس آن سنجش می نماید. مقادیر R²برابر با ۶۷/۰، ۳۳/۰ و ۱۹/۰ در مدل های مسیری PLS به ترتیب مطلوب، متوسط و ضعیف توصیف می شوند. همانطور که در شکل ۱۱-۴ نشان داده شده است، مقدار R²معادل ۶۱۵/۰ و نشان از کیفیت مطلوب مدل دارد. همچنین لازم به ذکر است که مقدار R² برای متغییرهای مکنون مستقل (سبک های رهبری) بیان نمی شود.
۸-۴ نتایج کلی حاصل از تحلیل فرضیات تحقیق
فرضیات تحقیق و نتیجه رد یا تأیید آن ها بر اساس تحلیل های صورت گرفته در جدول ۷-۴ ارائه گردیده است.
جدول ۷-۴: نتایج کلی حاصل از تحلیل فرضیات تحقیق

 

شماره	فرضیات	نتایج
اصلی	«بین سبک رهبری و اقدامات مدیریت دانش در صندوق ضمانت صادرات ایران رابطه معناداری وجود دارد.»	تأیید
فرعی اول	« بین سبک رهبری تحول آفرین و اقدامات مدیریت دانش در صندوق ضمانت صادرات ایران رابطه معنا داری وجود دارد.»	تأیید
فرعی دوم	« بین سبک رهبری تبادلی با اقدامات مدیریت دانش در صندوق ضمانت صادرات ایران رابطه معنا داری وجود دارد.»	تأیید
فرعی سوم	« بین سبک رهبری عدم مداخله گر و اقدامات مدیریت دانش در صندوق ضمانت صادرات ایران رابطه معنا داری وجود دارد.»	رد
فرعی چهارم	«سبک رهبری تحول آفرین بیشترین اثرگذاری را بر اقدامات مدیریت دانش در صندوق ضمانت صادرات ایران دارد.»	رد

خلاصه فصل چهارم
در این فصل بر اساس روش تحقیق ارائه شده در فصل سوم به تحلیل و بررسی فرضیات مطرح شده در فصل اول پرداخته شد. برای این منظور ابتدا با بهره گرفتن از نرم افزار spss، پایایی و نرمال بودن متغییرهای مدل سنجیده شد و سپس از رگرسیون چند متغییره برای بررسی روابط بین متغییرها استفاده گردید. در ادامه به منظور بررسی کلی مدل و تأیید شاخص های تشکیل دهنده متغییرهای مکنون مدل از مدل سازی معادلات ساختاری مبتنی بر واریانس با بهره گرفتن از نرم افزار Smart PLS استفاده شد و بار های عاملی و ضرایب مسیر مدل تعیین و همچنین بر اساس آماره t حاصل از این نرم افزار معناداری فرضیات تحقیق مورد بررسی قرار گرفت و در آخر بر اساس آن مدل مفهومی نهایی تحقیق ارائه گردید.
فصل پنجم
نتیجه گیری و پیشنهادها
۱-۵ مقدمه
این تحقیق با هدف بررسی رابطه بین سبک رهبری و مدیریت دانش و تعیین سبک رهبری توانمندساز مدیریت دانش در صندوق ضمانت صادرات ایران صورت پذیرفت و بدین منظور مراحل زیر طی شد.
در فصل اول به بیان گزاره های تحقیق، جامعه آماری، فرضیات و سؤال های اصلی و فرعی، تعریف متغییرهای اصلی تحقیق و اجزاء تشکیل دهنده آن ها و به طور کلی نقشه راه تحقیق پرداخته شد. فصل دوم به ادبیات تحقیق اختصاص داشت، در این فصل تعاریف و دیدگاه های مختلف مربوط به ابعاد تحقیق ارائه گردید، همچنین مدل های مطرح شده مربوط به موضوع بررسی شد. در مورد مدیریت دانش مدل های مختلفی ارائه شده است که در این تحقیق ضمن اشاره به اهم این مدل ها در نهایت مدل سنگ بنای مدیریت دانش به این دلیل که تقریباً اجزاء اصلی سایر مدل ها را نیز در بر می گرفت انتخاب شد. در مورد سبک های رهبری نیز ضمن بیان سیر تکامل نظریه ها و مکاتب رهبری و بررسی دیدگاه های مختلف مطرح شده درمورد سبک های رهبری، در نهایت مدل رهبری باس به علت جدیدتر بودن و جامعیت مد نظر قرار داده شد. در فصل دوم همچنین به پیشینه موضوع و تحقیقات داخلی و خارجی انجام شده در این زمینه نیز پرداخته شد و در نهایت بر اساس مطالعات انجام شده روی مدل های مذبور در پایان این فصل مدل مفهومی پیشنهادی تحقیق ارائه گردید. در فصل سوم روش تحقیق، روش گردآوری داده ها و اطلاعات، ابزارهای گردآوری اطلاعات و روش تحلیل داده ها مطرح شد و ساختار پرسشنامه و پایایی و روایی آن مورد بررسی قرار گرفت. در فصل چهارم نیز بر اساس روش ها و نرم افزار های تعیین شده در فصل سوم به بررسی و ارزیابی فرضیه های تحقیق پرداخته شد. در این فصل با بهره گرفتن از نرم افزار spss و روش هایی آماری مانند کولموگروف اسمیرنوف؛ به بررسی نرمال بودن داده ها و رگرسیون چند متغییره؛ به بررسی روابط میان متغییرها و ارزیابی فرضیات تحقیق پرداخته شد و همچنین کل مدل و ابعاد و شاخص های تعریف شده در آن با بهره گرفتن از روش معادلات ساختاری مبتنی بر واریانس از طریق نرم افزار PLS مورد ارزیابی قرار گرفت و در نهایت مدل مفهومی نهایی مبتنی بر معادلات ساختاری ارائه گردید.
در فصل حاضر نیز بر اساس نتایج بررسی ها و تحلیل های انجام شده در فصول گذشته به نتیجه گیری و جمع بندی مطالب تحقیق پرداخته می شود و در آخر پیشنهادهایی را بر اساس یافته های تحقیق برای بهبود عملکرد سازمان مورد بررسی و سازمان های مشابه و همچنین پیشنهاد هایی برای تحقیقات آتی ارائه خواهد شد.
۲-۵ نتایج تحقیق
پس از تجزیه و تحلیل های انجام شده در فصل چهارم نتایج تحقیق به شرح زیر ارائه می گردد، این نتایج مشتمل بر سه بخش هستند. بخش اول نتایج مربوط به متغییر مدیریت دانش و اجزاء تشکیل دهنده آن است، بخش دوم مربوط به متغییر سبک رهبری، ابعاد و شاخص های آن است و بخش سوم مربوط به رابطه بین این متغییرهای مکنون است.

با توجه به این­که یکی از علل اقلیمیمی­تواند بارش­های غیر موثردرفصول خشک باشد که با وجود خشکسالی در بخش کشاورزی نتایج شاخص­ های خشکسالی آن سال را نرمال یا حتی ترسالی نشان می­ دهند. لذا در این تحقیق بنا داریم این عوامل را بررسی کرده و علاوه بر دوره خشک از بررسی خشکسالی ، به بررسی شاخص­ های خشکسالی در ماه­های مرطوب پرداخته و با توجه به روش­های بررسی شده بهترین روش مطرح و ارائه گردد. به دلیل اثرات منفی ناشی از خشکسالی­ها در منطقه مورد مطالعه و بررسی اثرات آن در پیش­گیری و کاهش اثرات سوء این پدیده امری ضروری است .
۱-۳- پرسش های تحقیق
آیا بررسی خشکسالی با تاکید بر ماه­های مرطوب نسبت به کل سال نتایج مطلوب­تری در برخواهد داشت؟
آیا با بررسی خشکسالی با تاکید برماههای مرطوب همگونی زمانی و مکانی شدت خشکسالی در سطح استان‌های کردستان و کرمانشاه دیده خواهد شد.
۱-۴– فرضیه ها
فرضیه عبارتست از آنچه که محقق به دنبال آن است و همان حدس و گمان در مورد یک مسئله مورد پژوهش میباشدکه محقق درصدد آن است با توجه به مدارک و اسناد آنرا آزمایش کرده و به صحت و سقم آن پی ببرد. همچنین فرضیه رابطه میان دو یا چند متغیر را به صورت احتمال بیان می­ کند و نقطه آغاز پژوهش است( رفیعی، ۱۳۸۴ ). از این رو با توجهبه مطالب بیان شده فرضیات تحقیق بدین شرح میباشد:
بررسی خشکسالی با تأکید بر ماه های مرطوب نسبت به کل سال نتایج مطلوب­تری در برخواهد داشت.
آیا با بررسی خشکسالی با تاکید برماههای مرطوب همگونی زمانی و مکانی شدت خشکسالی در سطح استان‌های کردستان و کرمانشاه دیده خواهد شد.
۱-۵- اهداف تحقیق
خشکسالی نتیجه اثرات بین محیط زیست طبیعی و اجتماعی است(خزایی ۱۳۸۶) ، اثرات پدیده خشکسالی بر روی تولید محصولات کشاورزی چشمگیر بوده است وخصوصاً تاثیر خشکسالی بر روی کشت دیم بسیار جدی­تر می­باشد.هدف اصلی از انجام این تحقیقبررسی دوره­ های خشکسالی در استان­های کردستان و کرمانشاه با تأکید بر ماه­های مرطوب می باشد،در راستای رسیدن به هدف اصلی اهداف مرحله ای ذیل مد نظر می باشد:
ارائه یک روش جدید در مطالعه خشکسالی در راستای ارتقای کیفی مطالعات موجود
با توجه به این که بیشترین مقدار کشت دیم دراین استان­ها انجام می­ شود، با بررسی دقیق تر خشکسالی، برنامه­ ریزی اقلیمی بهتری برای این استان­ها انجام گیرد.

شناسایی هرچه بیشتر و بهتر عوامل مؤثر در تعیین شاخص­ های خشکسالی از دیدگاه کشاورزی
توسعه و تقویت مطالعات خشکسالی در دو استان کردستان و کرمانشاه که اقتصاد مردم آنها عمدتاً بر پایه کشت دیم است ،به منظور کاهش صدمات اقتصادی و اجتماعی ناشی از این خشکسالی­ها
در روش­های معمول بررسی خشکسالی گاهی مشاهده می­ شود به دو ایستگاه مجاور در یک سال خاص دو شاخص متفاوت خشکسالی تعلق می گیرد. هدف خاص این تحقیق کشف علت اینگونه تفاوت­ها می­باشد.
۱-۶-پیشینه تحقیق
خشکسالی یکی از دشمنان سرسخت انسان است که از دیر باز انسان را مورد هجوم قرارداده است .از نظر تاریخی داستان حضرت یوسف آنگونه که قرآن نیز بدان اشاره شده در ۳۵۰۰ سال پیش در مصر باستان از اولین نمونه های مکتوب این پدیده به شمار می رود.
علاوه بر این، وجود مراسم خاص در طلب باران، همچون نواختن طبل های ویژه و ایجاد هیاهو در میان قبایل اولیه قاره های آمریکا ، آفریقا و آسیا درمواقع عدم نزول بارش های جوی تأییدی بر این مطلب هستند. در ایران نیز این مراسم با اجرای شیوه ­های خاص همچون خواندن نماز استقساء(طلب آب)،نواختن طبل­ها، سرودن تصنیف های گوناگون و… همراه بوده است. ( فرج زاده ،۱۳۷۴)
چنین مسئله­ای بطور مشخص در میان جوامع اولیه ، توجه انسان­ها را به خود جلب کرده است .بررسی های علمی در مورد خشکسالی­ها و ترسالی­ها از اواخر قرن نوزهم به تدریج در سایر نقاط جهان با ارائه روش­های مختلف طبقه بندی وبااستفاده از شاخص­ های مختلف ارزیابی توسط محققین وپژوهشگران در زمینه اقلیم ومسائل مربوط به آن صورت پذیرفته است. در این رابطه میتوان به تحقیقات انجام شده توسط پژوهشگران مختلف در جهان وایران اشاره نمود :
۱-۶- ۱- پیشینه تحقیق در جهان
مک کی و همکاران(Mckee et al,1993) به منظورتعریف وپایش خشکسالی ها، شاخص بارش استانداردرامعرفی و برای اولین بارآن­را درایالت کلرادو مورد استفاده قراردادند،آنهاتوزیع گامای دوپارامتریراتوزیع مناسب برای بارشهای نواحی خشک به منظورنرمال کردن داده ­های بارش دانستند.دراین مطالعه آنها ازمقیاس زمانی کوتاه مدت (۳و۶ ماهه) برای اهداف کشاورزی ومقیاس­های زمانی بلندمدت (۱۲و۲۴و۴۸ ماهه) برای اهداف هیدرولوژی استفاده کردند.
ادوارد و مک کی (Edwards&Mckee,1977) اظهارنمودندباتوجه به اینکه که از روش SPI می توان برای مقایسه مناطق باآب وهواهای مختلف استفاده کرد،لذا ازاین روش جهت پیش بینی خشکسالی درآمریکا استفاده کردند.
هایز وهمکاران(Hayes et al,1999) خشکسالی سال ۱۹۹۶ ایالت کلرادو در آمریکا را با استفاده ازشاخص بارش استاندارد بررسی نمودند،آنها به کمک یک­سری نقشه هااثبات کردند که شاخص SPI قادربه تشخیص زمان شروع خشکسالی وپیشرفت آن می باشد. SPI رامیتوان به صورت منطقه­ای ، ایالتی ویادرسطح کلان برای پایش خشکسالی­ها بکار برد،نتایج نشان دادکه SPI زمان شروع خشکسالی رادرسال ۱۹۹۶ درمقیاس یک ماهه بهتراز شاخص خشکسالی پالمرنشان می دهد.
هایز وهمکاران(H ayes et al,2000) به کمک شاخص بارش استاندارد جهت پایش خشکسالی­ها درایالات مختلف آمریکاوهمچنین مقایسه شاخص SPIباشاخص پالمرپرداختند،نتایج نشان دادکه SPI ،مناطق باپتانسیل وقوع خشکسالی را، حداقل یک ماه زودتر ازدیگرشاخص هانشان میدهد.ضمناآنها شاخصSPI رابه عنوان یک شاخص مناسب برای هشدارسریع خشکسالی معرفی کردند.
الگوهای خشکسالی درناحیه والنسیای اسپانیا درسال های ۲۰۰۰-۱۹۵۱ بااستفاده ازسری بارندگی ماهانه وشاخص بارش استاندارد ( SPI ) توسط Viccente-Serrano وهمکاران (۲۰۰۴) مطالعه گردید.آنها بااستفاده ازروش تحلیل مؤلفه های اصلی (IPCA ) به ارزیابی مؤلفه های خشکسالی پرداختندودرنهایت مشاهده کردند که الگوهای مکانی مؤلفه های اصلی بایکدیگر همپوشانی ندارندوفراوانی وقوع خشکسالی به طورمعنی داری ازمرکزبه سمت شمال منطقه افزایش می یابد.درحالی که دردیگرمناطق ،الگوی مکانی نظم مشخصی ندارد.این محققین بین شدت ،مدت وفراوانی خشکسالی درمناطق مختلف،تفاوت هایی راملاحظه کردندوبه این نتیجه رسیدند که وقتی نتایج حاصل ازمطالعات جهانی رادرسطوح محلی به منظورمدیریت وقایع حدی بکارمی بریم باید بااحتیاط عمل نمود.
بلا و زالی(Bella and Szali,2004) برای پایش گسترش خشکسالی درکشورمجارستان شاخص SPI را محاسبه کردندوبرای افزایش دقت،آن رابا خشکسالی سال ۲۰۰۳ مقایسه نمودند.در این مطالعه مشاهده شدکه علاوه برمقدارنسبتاًکم بارندگی ،توزیع بارش درمنطقه نیزیکسان نیست وخشکسالی سطح وسیعی ازکشور رادربرمی­گیرد و درمقیاس­های طولانی مدت عملاًهمه کشورتحت حاکمیت خشکسالی قراردارد.
۱-۶-۲- پیشینه تحقیق درایران
غیور،ح و همکاران (۱۳۷۸) تغییرات زمانی ومکانی خشکسالی­های استان اصفهان مربوط به سال­های ۷۳- ۱۹۵۹ را مورد بررسی قرار دادندکه دراین تحقیق مشخص نمودند که درسال ۱۹۸۶ کمتراز ۴ درصد گستره استان دچار خشکسالی بوده درحالی که درسال ۱۹۷۳ تقریباً تمام استان راخشکسالی فراگرفته بود و۷۴ درصد استان طی سالهای ۷۳- ۱۹۵۹ در مجموع دچارخشکسالی شده­اندودرسال­های بین ۸۴- ۱۹۷۴ پهنه خشکسالی­هاکمترازمیانگین بوده(میانگین ۳۹درصد ).
شیرخانی،ع (۱۳۸۱)با بهره گرفتن از روش دهک­ها و زنجیره مارکوف از طریق بارش روزانه به تحلیل و پیش بینی آماری خشکسالی و دوره­ های خشک کوتاه مدت در استان خراسان طی دوره آماری ۱۹۹۷ -۱۹۶۸ پرداخت و نتیجه­ حاصل این بود که احتمال دو روز خشک متوالی درکل منطقه هیچ گاه از ۸۰ درصد پایین­ترنیست، درحالیکه احتمال دوروز تر متوالی هیچوقت از ۵۰ درصد فراتر نمی­رود و فراوانی وقوع دوره­ های خشک تقریبا در هیچ یک از ماه­ها کمتر از ۲۰ روز نمی باشد.
میرزایی،الف (۱۳۸۱)خشکسالی­های اقلیمی سالهای (۷۹- ۱۳۷۸) و( ۷۸- ۱۳۷۷ ) شهرستان اسلام آباد غرب و تاثیر آن بر کشت غلات را برای یک دوره آماری ۳۰ ساله و با استفاده ازبارش ماهانه در ۸ ایستگاه هواشناسی محاسبه نمود.
از تحقیقات دیگر در رابطه با پدیده خشکسالی می توان به موارد زیر اشاره نمود :
کمالی،غ(۱۳۸۱)تحقیقاتی برای تعیین خشکسالی­های اخیرمشهد با بکارگیری برخی ازشاخص­های خشکسالی انجام داد، روش­های بکار رفته در این تحقیق، شاخص درصد نرمال PN و دهک­هاDECILESبودکه نتیجه بدست آمده طی دوره آماری۴۰ ساله ۸۰– ۱۳۴۰ دراین شهرستانخشکسالی سال ۱۳۸۰ مورد ارزیابی قرار گرفت که در ماه­های آغازین سال بسیار شدیدو در اسفندماه شدید بوده است، همچنین به خشکسالی­های مشابه دیگری در سالهای ۱۳۴۵ و ۱۳۴۹ نیزاشاره نموده است.
بداق جمالی،ج و جوانمرد،س (۱۳۸۱)پایش و پهنه بندی وضعیت خشکسالی استان خراسان را با بهره گرفتن از نمایه SPIمورد مطالعه و بررسی قرار دادند و چنین نتیجه گرفتندکه خشکسالی از جنوب استان شروع و به طرف شرق آن گسترش می یابد، دراین تحقیق همچنین پیش بینی کرده بودند که در سال ۸۲ بیشتر نواحی خراسان را خشکسالی حادی فرا خواهدگرفت.
علیجانی وبنی واهب (۱۳۸۲) ترسالی و خشکسالی و پیش بینی تغییرات اقلیم منطقه بیرجند را با بهره گرفتن از مدل باکس - جنکینز مورد بررسی قرار دادند و جهت تعیین شدت و دوام خشکسالیها از نمره Z استاندارد استفاده نمودند ونتایج بدست آمده چنین بود که از مجموع ۴۷ سال فصل زمستان ۲۸ فصل خشک و ۱۹ فصل مرطوب بوده است.
براتیان،ع (۱۳۸۲) با بهره گرفتن از مدل اسکالوگرام جهت تعیین تغییرات خشکسالی در شهر کرمان تحقیقی انجام داد که با توجه به دوره آماری ۱۰ ساله چنین استنباط شد که تنها بارش نقش اصلی را در ایجاد حتی شدیدترین خشکسالی­ها نداشته و عوامل دیگری چون دما توانسته است همتراز با بارش عمل نماید و سال ۱۳۷۸ را به عنوان خشکترین و سال ۱۳۷۱ را مرطوبترین سال دوره آماری نام برده است.
لشنی زند،م (۱۳۸۲) شدت، تداوم و فراوانی خشکسالی­های اقلیمی را در یک دوره ۳۰ ساله با بهره گرفتن از شاخص SPI برای تمامی ایستگاه­ها و سری های زمانی متوسط شدت خشکسالی در هرحوضه را مورد بررسی قرار داد.
قلی­زاده(۱۳۸۳) در بررسی خشکسالیهای غرب ایران ۷ ایستگاه مطالعاتی را در یک دوره ۴۲ ساله ۲۰۰۳ – ۱۹۶۲ در نظر گرفت و با استفاده ازروش ARIMA در دومقیاس کوتاه مدت ۶ ماهه وبلندمدت ۲۴ ماهه به این نتیجه رسیدکه درمقیاس کوتاه مدت،خشکسالی متوسط، ودر مقیاس بلندمدت،خشکسالیهای شدیدتر به وقوع پیوسته است ومهمترآنکه به ترتیب بعدازیک دوره خشکسالی تقریبا ۸ ساله ،دوره ترسالی بامدت مشابه به وقوع خواهدپیوست.
رضیی ،ط و همکاران (۱۳۸۲) پایش پدیده خشکسالی در ایران مرکزی با استفاده ازشاخص SPI را صورت دادندکه دراین تحقیق داده های بارندگی ماهانه ۲۲ ایستگاه هواشناسی واقع دراستانهای یزد و اصفهان دریک دوره آماری ۴۰ ساله مورد بررسی آماری قرار گرفته و تحقیقات نشان داد که در سال­های ۱۹۹۹– ۱۹۶۰ منطقه مورد مطالعه سیکل­های نسبتا بلند مدت خشکسالی و ترسالی را پشت سر نهاده است که هر کدام از آنها نزدیک به ۱۰ سال بر منطقه حاکم بوده ­اند.
قبادی(۱۳۸۴)همچنین خشکسالیهای دوره سردسواحل جنوبی دریای خزر را بااستفاده ازروش آماری دهکها ونمره استاندارد وتحلیلهای سینوپتیکی انجام داد.وی دراین مطالعات آمار ۷ ایستگاه رادردوره ۴۰ ساله مدنظرقرارداده و اکتبر ۱۹۷۴وفوریه۱۹۹۹به عنوان شدیدترین وفراگیرترین ماه خشک در دوره سرد مشخص نمود وعدم حرکت جریانهای سرد شمالی از روی دریارا عامل اصلی دانست.
مرید، س و پایمزد(۱۳۸۶)درتحقیقی باعنوان مقایسه روش‌های هیدرولوژیکی وهواشناسی جهت پایش روزانه خشکسالی دوره خشکسالی ۱۳۷۸ لغایت ۱۳۸۰ مطالعه موردی استان تهران را مورد بررسی قرار دادند. دراین تحقیق که یکی ازمعدود روش‌های پایش هیدرولوژیکی خشکسالی به نام روش چانگ که مقیاس روزانه دارد، با تغییراتی برای ارزیابی چگونگی خشکسالی روزانه استان تهران مورد استفاده قرارگرفت وسپس با شاخص خشکسالی مؤثرEffective Drought Index(EDI)که تنها شاخص هواشناسی با مقیاس روزانه است، مقایسه شد. نتایج نشان دادند که روش چانگ از حساسیت بیشتری به کمبود منابع آبی در شرایط خشکسالی برخوردار می‌باشد، به طوری که مقایسه دو روش طی سه سال۷۸-۱۳۷۷ الی ۸۰-۱۳۷۹ حاکی از این است که ۱/۳۱ درصد ایام توسط چانگ خشکسالی “بسیار شدید” و شاخص خشکسالی موثر برای همین طبقه از خشکسالی رقم ۷/۳ درصد ایام را اعلام کرده است.
برهانی،ر و طحان (۱۳۸۴ )درتحقیق دیگری که با هدف پایش خشکسالی هواشناختی با تاکید بر عنصر بارش انجام دادند، به منظور تعیین شدت خشکسالی در استان خراسان جنوبی­، شش نمایهخشکسالی هواشناختی که کاربرد عام­تری دارند را مورد مطالعه وارزیابی قرار دادند: نمایه معیار بارش سالیانه ((SIAP، نمایه درصد نرمال بارش(PNPI)، نمایه دهک های بارش (DPI)، نمایه ناهنجاری بارندگی(RAI)، نمایه بارش استاندارد شده(SPI) و درصد بارش نرمال اصلاح شده(PNPI M) نتایج حاصل از این مطالعه نشان می دهدکه از دیدگاه معیارهای ارزیابی نمایه درصد نرمال بارش اصلاح شده و نمایه درصد نرمال بارش از امتیاز بالاتری برخوردارند و نمایه­های ناهنجاری بارندگی و نمایه معیار بارش سالیانه در رتبه های سوم و چهارم قرار می­گیرند، و بالاخره نمایه های دهک­های بارش وبارش استاندارد شده نتایج مطلوبی را برای منطقه مورد بررسی به همراه نداشتند ،در رده­های نهایی قرار گرفتند.
معاضدی،ش(۱۳۸۹) در پایان نامه پهنه بندی خشکسالی در ایران از شاخص Dاستفاده کرد.
حاجیان­ملکی،ع(۱۳۸۹)تحلیل­­­الگوهای همدیدی خشکسالی ها زمستانی استان تهران،با استفادهازآمار بارش در ایستگاه­های تهران در دوره سی ساله ۱۳۷۶- ۲۰۰۵ با بهره گرفتن از شاخص PN و با بهره گرفتن از نقشه­های رودباد تراز ۲۰۰ هکتو پاسکال و نقشه­های ژئوپتانسیل و آئومالی ژئوپتانسیل تراز­های ۵۰۰ و۱۰۰۰ هکتوپاسکال،شرایط همدیدی وقوع هریک از خشکسالی ها با در نظر گرفتن نوع سیستم های تاثیر گذار و نحوه آرایش آنها با توجه به شدت خشکسالی بدست آورد.
لشکری،ح وکیخسروی،ق(۱۳۸۷) تحلیل میزان کارایی مدل CROPWAT در برآورد نیاز آبی محصول گندم در غرب کرمانشاه: شهرستان های اسلام آباد غرب، سرپل ذهاب و روانسر، در این تحقیق میزان تبخیر و تعرق و نیاز آبی گندم برای شهرستان­های استان کرمانشاه طی یک دوره آماری ۱۸ ساله ۱۹۸۸-۲۰۰۵ و نتایج براساس ماه های میلادی برآورد شده است.
مظفری،غوقائمی،ﻫ (۱۳۸۱) تحلیل شرایط بارش در سطح نواحی دیم خیز، در این تحقیق ویژگی­های بارش و موازنه آبی از نظر هواشناسی و اقلیم شناسی کشاورزی مورد تحلیل قرار گرفته تا قابلیت­ها و محدودیت­های رطوبتی در طول سال زراعی برای کشت گندم مشخص شده است.
کریمی،م وحاج سیدهادی(۱۳۸۱) در تحقیق دیگری تعیین عوامل اقلیمی موثر بر افزایش عملکرد گندم آبی و دیم کشور در سال زراعی۱۳۸۱،از آمار روزانه درجه حرارت هوا و میزان بارش ایستگاه­های سینوپتیک و آمار سالیانه عملکرد گندم آبی و دیم وزارت جهاد کشاورزی استفاده گردیدونتایج مهمی بدست آمد.
یوسف کمرگچی،الف و همکاران(۱۳۸۸) در مقاله ای به ارزیابی خشکسالی و تاثیر آن بر عملکرد گندم دیم در استان قزوین انجام دادند، نتیجه تحقیق بیانگر آن است که شاخص SPI بهترین رابطه همبستگی با عملکرد گندم دیم از خود نشان می دهد.
شهابی،شو محمد پور، ک(۱۳۸۸ ) در مقاله دیگری به پایش خشکسالی با بهره گرفتن از SPI در استان کردستان انجام دادند. نتایج نشان داد که خشکسالی های شدید در شرق استان بوده که با پیشروی به سمت غرب استان از شدت خشکسالی ها کاسته می شود. همچنین بیشترین تداوم خشکسالی ها در غرب استان دیده می شودو شرق استان به رغم دارا بودن شدت بالای خشکسالی شاهد تداوم خشکسالی کمتری نسبت به غرب استان می باشد.
عزیزیان، م، مظفری، غ(۱۳۸۸) مطالعه ای بر روی اثرات خشکسالی- تر سالی بر عملکرد گندم دیم در شهرستان بیجار انجام دادند و نتایج بدست آمده نشان داد توزیع نامناسب و کاهش بارش موجب کاهش شدید عملکرد گندم دیم در طول سالهای مختلف شده است.
شفیعی،ع ومهمیز،ع(۱۳۸۸)مطالعه­ ای بر روی بررس کاهش عملکردگندم در شرایط خشکسالی انجام دادند و نتیجه بدست آمده حاکی از آن است که در دو ســال متوالی میزان کاهش عملکرد در ارقام و حساس محاسبه شده و سپس مشخص گردید که ارقام مقاوم کاهش عملکرد کمتری نسبت به ارقام حساس داشته اند.
۱-۷- روش و مراحل تحقیق
الف- روش گرد آوری اطلاعات

۳-۶-۱)مطالعات کتابخانه‌ای
در این قسمت جهت گردآوری اطلاعات در زمینه مبانی نظری و ادبیات تحقیق موضوع، از منابع کتابخانه‌ای، مقالات، کتابهای مورد نیاز استفاده شده است.
۳-۶-۲)تحقیقات میدانی
در این قسمت به منظور جمع‌ آوری داده‌ها و اطلاعات برای تجزیه و تحلیل از سه نوع پرسشنامه استفاده گردیده است. در ادامه به توصیف پرسشنامه­ های استفاده شده در این تحقیق می پردازیم.

تهیه ابزار سنجش یکی از مراحل مهم انجام تحقیق است. در اینجا رعایت اصول کلی طراحی پرسشنامه حائز اهمیت است. در پرسشنامه سوالات هر چند متغیر باید جداگانه در نظر گرفته شوند. سوالات طیف گونه و مستقیم و نیز سوالات زمینه ای یا خصیصه ای باید مشخص شوند. بر حسب نوع سوالات، گزینه ها یا پاسخهای بسته و باز مشخص شوند. ترتیب سوالات با دقت بررسی شود. مقدمه اعتماد برانگیز و نیز گویا تهیه شود. پرسش ها مشخص شود و لحن سوالات بر اساس اینکه آیا مصاحبه توسط پرسشگر صورت میگیرد یا اینکه پاسخگو راساً جواب میدهد، طراحی شود. دقت در مسائل جانبی مانند کدگذاری، انتخاب قلم ها، طراحی صفحات و نحوه حروف چینی نیز ملاحظات اساسی در این مرحله بشمار میآیند. سوالات پرسشنامه نظرسنجی باید روشن، شفاف و واضح باشد.
ابزار تحقیق در این پروژه به صورت پرسشنامه طراحی شده است. در این پرسشنامه سعی شده است که نظرات ارزشمند استاد راهنما و مشاور را در رابطه با معیارها و شاخص های تعیین شده جویا شده تا شاخصهای نهایی مشخص گردند.
اطلاعات مندرج در این پرسشنامه، از طریق بررسی پرسشنامه های سایر محققین شاخص ها در رابطه با رفتار ها و فعالیت‌های سایبر لوفینگ و همچنین پیامد‌های سایبرلوفیگ که شامل(رضایت شغلی، عجین شدن با شغل، تعهد سازمانی)می‌باشد، تهیه گردیده است.
در پرسشنامه طراحی شده، از آنجا که سئوالات از مقیاس های نسبی بهره مند بودند، مطابق جدول۳-۱ مبادرت به استفاده از طیف لیکرت شد و به ترتیب برای گزینه های کاملا موافقم، موافقم، نظری ندارم، مخالفم و کاملا مخالفم ضرایب۵، ۴، ۳، ۲ و ۱ در نظر گرفته شد و بدین ترتیب اطلاعات کیفی و ناپارامتریک با مقادیر کمی و عددی تعبیر شدند و در محاسبه ها ملاک عمل قرار گرفت. از مقیاس لیکرت برای تعیین اهمیت هر عنوان از متغیرها استفاده شده است. لازم به ذکر است که در این بخش از تحقیق مجموعاً تعداد (۲۵۰) پرسشنامه بین کارکنان دانشگاه ها توزیع شد که(۲۰۰)پرسشنامه عودت داده شد.
در این قسمت به منظور جمع‌ آوری داده‌ها و اطلاعات برای تجزیه و تحلیل از ۴ نوع پرسشنامه استفاده گردیده است. در ادامه به توصیف پرسشنامه­ های استفاده شده در این تحقیق می پردازیم.
الف) پرسشنامه مربوط به فعالیت‌ها و رفتار‌های سایبرلوفینگ را کارکنان دانشگاهها پاسخ گفته­اند. این پرسشنامه با استفاده و اقتباس از پرسش­نامه آقای ون دورن(۲۰۱۱) طراحی شده است. پرسشنامه دو بعد فعالیت‌ها و رفتار‌های سایبرلوفینگ را در بر می‌گیرد. از بعد فعالیت‌های سایبر لوفینگ بعد اجتماعی (سه گویه)، بعد اطلاعاتی (سه گویه)، بعد سرگرمی و فراغت(سه گویه) و برای رفتار‌های سایبر لوفینگ بعد بازیابی(سه گویه)، بعد انحرافی(سه گویه)،بعد توسعه ای(سه گویه)و بعد اعتیاد گونه(سه گویه)را شامل شده اند. ( جدول شماره ۳-۱).
ب) پرسشنامه مربوط به رضایت شغلی را نیز کارکنان پاسخ گفتند. این پرسشنامه ترجمه پرسشنامه استاندارد مینه سوتا(MSQ) بوده که بعد رضایت بیرونی شامل (هشت گویه)و بعد رضایت درونی شامل (شش گویه)بوده است. ( جدول شماره ۳-۱).
ج) پرسشنامه مربوط به عجین شدن با شغل( Schaufeli and Bakker (2003)). .
این پرسشنامه شامل سه مقیاس قدرت با(شش گویه)،تعهد با (پنج گویه) و جذب با (شش گویه) بوده اند. ( جدول شماره ۳-۱).
د)پرسشنامه تعهد سازمانی (Meyer and Allen (1997)).
این پرسشنامه نیز شامل سه بعد تعهد عاطفی، تعهد عقلایی و تعهد هنجاری بوده که هر یک از این ابعاد دارای (هشت گویه)بوده اند. ( جدول شماره ۳-۱).
در پرسشنامه فعالیت‌ها و رفتار‌های سایبر لوفینگ که دفعات استفاده از اینترنت در محل کار را مورد سنجش قرار می‌دهد از طیف تقریبا همیشه، بطور منظم، گاه و بیگاه، اتفاقی و تقریبا هرگز استفاده شده است.
در پرسشنامه رضایت شغلی طیف کاملا راضی تا کاملا ناراضی استفاده شده است.
در پرسشنامه تعهد سازمانی و عجین شدن با شغل طیف کاملا موافق تا کاملا مخالف در نظر گرفته شده است.

جدول ۳-۱) گویه ها و ابعاد پرسشنامه ها

 

 

پرسشنامه ها	ابعاد	تعداد سوالات
فعالیت‌ها و رفتار‌های سایبرلوفینگ	اجتماعی	۷-۴-۱
	اطلاعاتی	۸-۵-۲
	سرگرمی و فراغت	۹-۶-۳
	بازیابی	۱۸-۱۴-۱۰
	انحرافی	۱۹-۱۵-۱۱
	توسعه ای	۲۰-۱۶-۱۲

۰٫۲۱۳۲۶۵۹۱۱

 

۰

 

 

 

۴۱۶

 

۰٫۳۵۸۸۲۴

 

۰٫۸۱۰۳۴۴۸۲۸

 

۰٫۸۱۶۷۸۵۷۲۶

 

۰

 

 

 

۴۱۷

 

۰٫۳۶۴۷۰۶

 

۰٫۲۴۱۳۷۹۳۱

 

۰٫۹۱۹۶۲۴۹۹۷

 

۱

 

 

 

۴۱۸

 

۰٫۴۲۳۵۲۹

 

۰

 

۰٫۹۸۰۸۳۹۷۲۹

 

۰

 

 

 

۴۱۹

 

۰٫۴۹۴۱۱۸

 

۰٫۳۷۹۳۱۰۳۴۵

 

۰٫۱۱۱۲۶۲۰۵

 

۰

 

 

 

۴۲۰

 

۰٫۴۴۷۰۵۹

 

۰٫۴۳۱۰۳۴۴۸۳

 

۰٫۶۱۱۸۹۳۰۶۵

 

۰

 

 

 

۴-۴-۳-گام تعیین تعداد بهینه خوشه‌ها
تعداد بهینه خوشه‌ها می ­تواند با توجه به اهداف تحقیق و دیدگاه­ های مختلف خبرگان متفاوت باشد. در این تحقیق با بهره گرفتن از مجموعه داده‌های مورد استفاده و بررسی نظرات خبرگان بانک مهر اقتصاد بهترین گزینه برای تعیین تعداد مناسب خوشه‌ها، جهت تفکیک رفتاری مشتریان این بانک عدد ۵ به دست آمد. این عدد به عنوان یک ورودی در الگوریتم‌های خوشه‌بندی مورد نظر بکار گرفته خواهد شد.

۴-۴-۴- گام خوشه‌بندی داده‌ها
خوشه‌بندی به معنای تقسیم موجودیت­ها در گروه­هاست به طوری که موجودیت­هایی که در یک گروه قرار می­گیرند بیش‌ترین شباهت را با هم­گروه ­های خود و بیش‌ترین فاصله را با موجودیت­های دیگر گروه­ ها داشته باشند.
به طور خاص در صنعت بانکداری از الگوریتم‌های خوشه‌بندی در بخش‌بندی مشتریان به گروه ­های مشخص بر طبق الگوهای رفتاری آن­ها کاربرد دارد. شناسایی گروه ­های مشتریان بسیار برای بانک حائز اهمیت بوده و می ­تواند در تصمیم ­گیری­های کنونی و اتخاذ راهبردهای میان­مدت و بلندمدت بانک راهگشا باشد.
همان طور که در فصل سوم بیان شد برای تفکیک مشتریان در پنج بخش، سه الگوریتم K-Means، WK-Means و A-H-Means بکار گرفته خواهند شد. کدهای مربوط به این الگوریتم­ها به زبان C#.net نوشته شده است.
ورودی این الگوریتم­ها فایل اکسل حاوی نمونه داده‌های مربوط به هزار مشتری بانک مهر اقتصاد استان مازندران، شهرستان بابل می­باشد. این الگوریتم­ها بر روی چهار متغیر R، F، M و K از این نمونه­ها اعمال می­ شود.
۴-۴-۴-۱- خوشه‌بندی به روش K-Means
هدف از اجرای این الگوریتم که یکی از الگوریتم‌های متنوع خوشه‌بندی می­باشد، تقسیم نمونه­ها در K خوشه است. K مرکز اولیه به صورت تصادفی از بین داده‌های ورودی انتخاب می­شوند. سپس فاصله (در این تحقیق فاصله اقلیدسی) هر داده با هر یک از K مرکز محاسبه شده و داده به خوشه­ای که کمترین فاصله را با مرکز آن داراست تخصیص می­یابد. بعد از تخصیص تمام نقاط به K مرکز، میانگین هر خوشه به عنوان مرکز جدید محاسبه شده و محاسبه فاصله عناصر و تخصیص آن­ها به مراکز جدید ادامه می­یابد تا جایی که هیچ جابجایی در عناصر خوشه‌ها رخ ندهد.

۳- اهمیت وضرورت تحقیق
در مورد مسئولیت مدنی سد معبر می توان بیان نمود که شهرداری بنا بر نظریه خطر همان طور که از وجود مشاغل نفع می برد، به همین اندازه باید جبران ضرر وارده را هم بکند. برای مثال اگر شخصی برای شغلی بخواهد تابلویی نصب کند شهرداری برای نصب مقداری هزینه دریافت می کند. بنابراین اگر در اثر نصب آن تابلو به اشخاص خسارتی وارد شود شهرداری نیز مسئول هست برای اینکه همان طور که شهرداری از هزینه نفع برده است، به همان اندازه باید ضرر وارده را جبران کند. بنابراین در مورد آسیبی که وارد می شود با وجود ارکان مسئولیت که همان ضرر وارده فعل اضرار و رابطه سببی میان فعل و ضرر هم شخص مغازه دار و هم شهرداری با توجه به نظریه خطر مسئول جبران خسارت هستند و این خسارت میان آنها تقسیم می شود. در جایی که شخصی معبر عمومی را سد کرده باشد و با این کار باعث ورود خسارت به دیگران شود رکن اول که فعل زیانبار است را دارد و فعل دوم نیزضرری است که به فرد وارد شده است. پس فقط وجود رابطه سببیت میان این فعل زیانبار و ضرر وارده باید اثبات شود.

پژوهشگر، احساس نیاز کرده که با بررسی سیر تقنینی، موضوع سد معبر در حقوق ایران، مسئولیت سد معبر و ضمانت های اجرایی قوانین مورد بحث در این پایان نامه را به مداقه بگذارد.
۴- اهداف تحقیق
۴-۱- هدف کلی
مسئولیت ناشی از سد معبر در حقوق ایران هدف کلی این تحقیق است.
۴-۲- اهداف فرعی
بررسی مسئولیت مدنی ناشی از سد معبر در حقوق ایران
بررسی قوانین حاکم بر مسئولیت ناشی از سد معبر در ایران
بررسی ضمانت های اجرای ناشی از جلوگیری سد معبر در حقوق ایران
۵- سؤالات تحقیق
۱- مسئولیت مدنی ناشی از سد معبر چگونه تعیین می شود؟
۲- قانون حاکم بر مسئولیت ناشی از سد معبر در ایران کدام است؟
۳- ضمانت های اجرای ناشی از فعل سد معبر در حقوق ایران به چه صورت است؟
۶- فرضیه های تحقیق
۱- اصولاً مسئولیت مدنی ناشی از سد معبر، در قوانین حقوقی ایران بر مبنای تقصیر است.
۲- اصولاً قانون حاکم بر مسئولیت ناشی از سد معبر در ایران، قانون مدنی، و قانون مسئولیت مدنی است.
۳- اصولاً ضمانت های ناشی از فعل سد معبر در حقوق ایران، همانا ضمانت اجرای کلی موجود در قانون مدنی و قانون مسئولیت مدنی است.
۷- پیشینه علمی تحقیق
به نظر می رسد این پایان نامه به صورت مبسوط در زمینه مسئولیت مدنی ناشی از سد معبر تحقیق مستقلی انجام نشده است، از این رو پایان نامه حاضر می تواند دارای جنبه نواوری می باشد.
۸- روش تحقیق
در این پایان نامه، ابتدا با بهره گرفتن از منابع کتابخانه ای، مطالب گردآوری می شود. سپس مطالب مورد نقد و بررسی قرار می گیرد. لذا روش تحقیق، روش توصیفی تحلیلی است.
۹- سازماندهی تحقیق
مطالب این پایان نامه در سه بخش مورد بررسی قرار می گیرد که در بخش اول کلیات، بخش دوم، تعاریف و مفاهیم بیان می شود و در بخش سوم به بیان مسئولیت مدنی ناشی از سد معبر و نیز به احکام تکلیفی و وضعی موضوع پرداخته شده است. و درنهایت پایان نامه با نتیجه گیری و ارائه راه کارهای لازم به انتها رسیده است.
بخش دوم
تعاریف و مفاهیم
مسئولیت از جمله مفاهیم نو پدیدی است که به طور ویژه‌ای به برابری و عدالت توجه دارد و در نظریات اجتماعی، سیاسی و حقوقی جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است. مقوله «مسئولیت» وقتی تحقق می‌یابد که همه افراد یک جامعه از کلیه حقوق مدنی و سیاسی برخوردار باشند و همچنین به فرصت‌های مورد نظر زندگی از حیث اقتصادی و اجتماعی دسترسی آسان داشته باشند. ضمن اینکه شهروندان به عنوان اعضای یک جامعه در حوزه‌های مختلف مشارکت دارند و در برابر حقوقی که دارند، مسئولیت ‌هایی را نیز در راستای اداره بهتر جامعه و ایجاد نظم بر عهده می‌گیرند، و شناخت این حقوق و تکالیف نقش مؤثری در ارتقاء مسئولیت و ایجاد جامعه‌ای بر اساس نظم و عدالت دارد. اسلام به عنوان یک دین فراگیر که به همه ابعاد زندگی بشر توجه نموده است، دستورات صریح و شفافی برای روابط اجتماعی انسان‌ها دارد و نه تنها به کمال معنوی انسان‌ها توجه نموده است بلکه به چگونگی ساختن جامعه‌ای نمونه نیز توجه دارد. از جمله مسائل مهم حقوق شهروندی در اسلام توجه به کرامت انسانها به عنوان اشرف مخلوقات، ارزش حیات و زندگی افراد، برابری بدون توجه به نژاد، رنگ، پوست ، هدفمند نمودن خلفت انسانها و بیهوده نبودن زندگی انسان می‌باشد.
گفتار اول: مسئولیت
در اسلام، اساس مسئولیت در زندگی افراد و گروه ها دارای اهمیت و فواید فراوانی است و همه جامعه را در بر می گیرد. بطور کلی تباهی و سلامت جامعه و کلیه امور آن به احساس مسئولیت و وظیفه شناسی بستگی دارد. در یک جامعه اگر مسئول اصلاح شود همه افراد هم اصلاح می شوند و بر عکس هر گاه مسئول به تباهی برود مردم آن جامعه به تباهی کشیده می شوند. صلاحیت یک مسئول به این معناست که خود را در هر اموری بازخواست بکند و اعمال نیک و بد خود را مقایسه و باور داشته باشد که در پیشگاه خداوند مورد بازخواست قرار می گیرد.
برای اینکه جامعه یک جامعه قوی و سالم و از هر گونه ناهنجاری های اجتماعی به دور باشد، دین مبین اسلام مسئولیت را بر عهده همه افراد جامعه اعم از زن و مرد و حاکمان و شهروندان گذاشته است و با قرار دادن این مسئولیت بر دوش همه افراد توازن در جامعه بوجود می آید و هر فرد از افراد جامعه می داند که باید جوابگوی کردار و گفتار خویش باشد. در نتیجه قبول مسئولیت همه افراد به بهتر شدن آن جامعه کمک می کند.
بند اول: مفهوم مسئولیت در لغت و اصطلاح
مسئولیت یا مسئولیه مصدر صناعی یا جعلی از مسئول، ضمانت، ضمان تعهد، مؤاخذه و مسئولیت چیزی با کسی بودن؛ به گردن او و در عهده ی او و در ضمان، مسئولیت داشتن؛ مسئول بودن، متعهد بودن و موظف بودن است.^[۱]
«مسئولیت»؛ در لغت به معنای موظّف بودن و یا متعهّد بودن به انجام امری می‌باشد.
«وظیفه»؛ به آن چیزی اطلاق می‌شود که شرعاً یا عرفاً بر عهده کسی باشد.
«تکلیف»؛ به معنای بار کردن کاری سخت توأم با رنج، بر کسی می‌باشد.
«تعهّد»؛ به معنای گردن گرفتن کاری و همچنین عهد و پیمان بستن نیز آمده است.
«حقّ»؛ در این مبحث به معنای سهم و نصیب می‌باشد.^[۲]
هر یک از این واژه‌ها به نوعی با یکدیگر ملازم می‌باشند. به عنوان نمونه؛ تا وظیفه‌ای بر دوش کسی نباشد، مسئولیتی در قبال انجام دادن یا ندادن آن نخواهد داشت و در مورد آن، بازخواست نخواهد شد. واژه «تکلیف» نیز با«مسئولیت» و«وظیفه»، ملازم است؛ چرا که در هر سه مورد چیزی بر عهده شخص می‌باشد که اجرای آن، لازم و واجب است. واژه «تعهّد» نیز با سه واژه اخیر در ارتباط است؛ چرا که در هر حال فرد متعهّد، موظّف و مکلّف است آن چه را که به آن تعهّد داده است به انجام برساند و در این مورد مسئول می‌باشد. کلمه«حقّ» نیز با واژه‌های اخیر تناسب دارد زیرا هرگاه سخن از حقّ به میان می‌آید، تکلیف و مسئولیتی هم در پی آن خواهد بود و با اثبات حقّ برای یک طرف تکلیف و مسئولیتی هم برای طرف دیگر بوجود می‌آید.^[۳]
در اصطلاح، مسئولیت به معنای «پاسخگو بودن» و «مورد بازخواست قرار گرفتن» است. وقتی گفته می‌شود: «الف مسئول فلان کار است» منظور آن است که می‌توان او را در مورد آن کار و پیامدهای حاصل از آن، مورد باز خواست و سؤال و پرسش قرار داد. روشن است که «بازخواست» در جایی معقول است که «مسئول» نسبت به امر مورد سؤال، وظیفه و تکلیفی داشته باشد. لذا مفهوم مسئولیت، رابطه تنگاتنگی با تکلیف و وظیفه دارد.^[۴]
مسئولیت منحصر به افراد نیست؛ بلکه گروه‌ها، سازمان‌ها، شرکت‌ها و امثال آن نیز می‌توانند مسئول شناخته شوند. یعنی می‌توان گروه و نهاد را صرف نظر از اعضای پاسخ گو دانست و کل را مورد سؤال قرار داد. مثلاً دولت را مسئول حفظ امنیت اجتماعی و دانشگاه را مسئول پرورش متخصص دانست. اگر منظور این باشد که شرکت‌ها و سازمان‌ها دارای وجودی مستقل و عینی هستند به گونه‌ای که صرف نظر از اعضایشان می‌توانند مسئولیتی را بپذیرند، سخنی نامعقول و نامقبول است؛ زیرا مسئولیت متفرع بر تکلیف و تکلیف متفرع بر اختیار و اختیار نیز از ویژگی‌های انسان است. بنابراین مسئول دانستن شرکت‌ها، سازمان‌ها و امثال آن، امری مسامحه‌ای و عرفی است و هیچ گونه پشتوانه عقلی و فلسفی ندارد. گو اینکه بعضاً یک سازمان به خاطر عملکرد خوبش مورد ستایش قرار می‌گیرد؛ اما این در واقع به معنای آن است که کل اعضای آن یا اکثریت آنان به وظایف محوله خویش عمل کرده‌اند. یعنی ستایش‌ها یا سرزنش‌ها در حقیقت مربوط به افراد و اعضا است و به نحو مسامحه به سازمان یا شرکت نسبت داده می‌شود. اما اگر منظور این باشد که برخی از مسئولیت‌های اخلاقی افراد به ویژه نوع اجتماعی آن در درون نهادهای اجتماعی و به خاطر عضویت آنان در تشکیلات خاصی شکل می‌گیرد سخنی درست و قابل دفاع است. معلم، پزشک، مهندس، کارفرما، کارگر و امثال آن، به خاطر کارکرد و وظیفه خاص اجتماعی شان، دارای مسئولیت‌های ویژه‌ای نیز هستند. با توجه به این شناخت فزاینده که خوب‌بودنِ وضع انسان‌ها و نظام‌های سیاره‌ی زمین وابستگی متقابل دارند، لازم است مسئولیت را از نو تعریف کنیم تا مسئولیت شخصی را در زمان کنونی به مسئولیت جمعی برای آینده گسترش بدهیم. ما می‌توانیم مسئولیت را به شیوه‌های بسیاری بیان کنیم، ازجمله پذیرشِ مسئولیتِ پی‌آمدهای مستقیم یا غیرمستقیم اقدامات‌مان در کوتاه‌مدت و درازمدت، پیوستن به دیگران و اتحاد با آنان برای انجام عملی مؤثر. این واقعیت که مسئولیت با شناخت و اعمال قدرت نسبتِ مستقیم دارد، به این معنا نیست که کسانی که منابع و قدرتِ محدودی دارند نمی‌توانند متناسب با امکانات‌شان مسئولیت‌های خود را اعمال کنند و برای ساختنِ قدرتی جمعی متحد شوند. مسئولیت به یک اصل اخلاقی در حیطه‌ی فردی محدود نمی‌شود: برعکس، مسئولیت به تعهدی شهروندانه که هویتِ اجتماعی ما را می‌سازد مرتبط است. ابتکارِ منشور مسئولیت‌های انسانی، تعمیقِ ارزش‌های نهفته در این هویت را مد نظر قرار داده است. ^[۵]
لازم است بدانیم که مسئولیت پذیری، مقدّمات و شرایطی دارد و زمانی می‌توان مسئولیتی را به فردی سپرد که او این شرایط را احراز کرده باشد:
۱-مسئولیت پذیری زمانی تحقّق می‌پذیرد که رسالت و تکلیفی در کار باشد؛ یعنی انسان، قبلاً کارهایی را با اراده و اختیار خویش پذیرفته باشد و سپس مسئولیت انجام آن را به عهده گیرد نه کارهایی که تحت تأثیر جاذبه میل‌ها و دافعه خوف‌ها انجام می‌دهد.
۲-مسئولیت در جایی اعتبار می‌شود که فرد، دارای قدرت تمیز و ادراک باشد؛ لذا انسان ناآگاهی که دارای قدرت درک و فهم نمی باشد را نمی توان ملزم به انجام کاری کرد و به او مسئولیتی را سپرد.
۳-زمانی می‌توان فرد را در مقابل وظیفه‌ای که داشته است مورد بازخواست قرار داد که آن فرد، قبلاً مسئولیت خود را شناخته باشد و این مستلزم رسایی پیام و دریافت آن توسّط فرد مکلّف می‌باشد.
۴-تکلیف کردن متوقّف بر قدرت انجام وظیفه از سوی فرد مکلّف است لذا فرد ناتوان هر چند که آگاه باشد به دلیل این که کار از حوزه عمل و قدرت او خارج است مسئول نخواهد بود.
۵-زمانی می‌توان فرد را مسئول دانست که او با اختیار و اراده خود، انجام یا ترک کاری را به عهده گرفته باشد نه این که مجبور به این کار شده باشد. بدون شروط بالا مسئولیت دادن به کسی و بازخواست کردن از او معنایی ندارد و این مقدّمات، از شرایط اساسی مسئولیت پذیری می‌باشد.^[۶]
در اصطلاح حقوقی مسئولیت، تعهد قهری یا اختیاری شخص در مقابل دیگری است (خواه مالی باشد خواه غیرمالی). و آن بر دو قسم است: یکی مسؤولیت جزائی و آن مسئولیتی است که قابل تبدیل به پول نباشد، و دیگری مسؤولیت مالی یا مسؤولیت مدنی که مسؤولیتی است قابل تبدیل به پول. ^[۷]
عوامل و شرایط دیگری را نیز باید در نظر گرفت که عبارتند از: