که در آن معرف متغیرهای مورد بررسی است. i = 1 , … , N نشان دهنده مقطع­ها­ست که طی دورهt=1,2…,T مشاهده شده ­اند. به متغیرهای قطعی درون مدل اشاره دارد که شامل عرض از مبدا و روند است. . ضریب خود همبستگی است و جمله خطا فرض می­ شود که به صورت مستقل و یکنواخت بین شرکت­ها توزیع شده ­اند. اگر در این صورت گفته می­ شود که ماناست از طرف دیگر باشد ، دارای ریشه واحد است و در این صورت نامانا است.
به منظور آزمون ریشه واحد، دو پیش فرض اساسی در مورد وجود دارد. ابتدا، می­توان فرض کرد که عوامل مشترکی در میان مقطع­ها (شرکت­ها) وجود دارد، طوریکه به ازای تمام i ها یعنی برای تمامی مقطع­ها (یا شرکت­ها) یکسان است. آزمون­های لوین، لین و چاو (LLC)، برتونگ و هادری همه ازاین فرض تبعیت می­ کنند.
از سوی دیگر می­توان به اجازه داد که در بین مقاطع متفاوت باشد یعنی برای شرکت­های مختلف یکسان در نظر گرفته نشود. آزمون­های IPS، فیشر ADF – و فیشر –PP مبتنی بر این فرض می­باشند. ابتدا آزمون ریشه واحد پانل IPS را با جزئیات بیشتری توضیح می­هیم.
آزمون ریشه واحد پانل IPS یک آزمون اساسی برای برسی ریشه واحد در سری­های زمانی است که Y را به صورت زیر نشان می­­دهد :

که عملگرتفاضل مرتبه اول است و یک جمله اختلال با واریانس است. و متغیر وابسته با وقفه به دلیل وجود همبستگی سریالی در مدل آورده­شده­است.
فرضیه صفر ریشه واحد در پانل به صورت برای تمام i ها تعریف شده است. برای آزمون این فرضیه Im و همکاران یک آماره t – bar استاندارد شده­ای به صورت زیر ارائه داده­اند :
آماره t فردی برای آزمون کردن برای تمام i ها می­باشد.
در جدول (۳-۲) خلاصه­ای از آزمون­های ریشه واحد مورد استفاده در این پژوهش ارائه گردیده­است.
جدول۳-۳٫خلاصه ویژگی­های اصلی آزمون­های ریشه واحد پانل

 

دانلود متن کامل پایان نامه در سایت fumi.ir

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

آماره فرضیه صفر آزمون
وجود ریشه واحد آزمون لوین، لین و چو
وجود ریشه واحد ایم، پسران و شین
وجود ریشه واحد فیلیپس پرون- فیشر

۳-۶-۸ آزمون هم جمعی[۵۸] پانل دیتا
در این قسمت به طور خلاصه آزمون­های هم جمعی که در Eviews اجرا می­ شود را بررسی خواهیم نمود. آزمون­های پدرونی و کائو مبتنی بر آزمون هم جمعی دو مرحله­ ای انگل-گرانجر[۵۹] (۱۹۸۷) می­باشد و آزمون فیشر ترکیبی از آزمون جانسن[۶۰] است. تجزیه و تحلیل­های هم ­انباشتگی کمک می­ کند که یک رابطه تعادلی بلندمدت آزمون و برآورد شود. اگریک نظریه اقتصادی صحیح باشد، مجموعه ویژه­­­ای از متغیرها که توسط نظریه مذکور مشخص شده با یکدیگر در بلند­مدت مرتبط می­شوند . به علاوه تئوری اقتصادی تنها روابط را به صورت استاتیک (بلندمدت) تصریح کرده واطلاعاتی درخصوص پویایی­های کوتاه­مدت میان متغیرها به دست نمی­دهد. درصورت اعتبار تئوری انتظار می­رود علی­رغم نامانا بودن متغیرها یک ترکیب خطی استاتیک از این متغیرها مانا و بدون روند تصادفی باشد. در غیر اینصورت، اعتبار نظریه مورد­ نظر زیر سؤال قرار می­گیرد. به همین دلیل به طور گسترده از هم ­انباشتگی به منظور آزمون نظریه­ های اقتصادی و تخمین پارامترهای بلند­مدت استفاده شده است.
عکس مرتبط با اقتصاد
۳-۶-۹ آزمون هم جمعی پدرونی[۶۱]
پدرونی چندین آزمون را برای هم­جمعی که ناهمسانی عرض از مبدا و ضرایب روند در بین مقاطع را مجاز می­داند با در نظر گرفتن رگرسیون ذیل ارائه می­دهد:

برای t = 1,…, T ; i = 1, … , N ; m = 1 , … , M، x و y فرض می­ شود در مرتبه یک هم­جمع هستند یعنی I(1) . پارامترهای و اثرات فردی و روند هستند و می­توانید به جای آن­ها صفر قرار دهید.
تحت فرض صفر عدم ­هم­جمعی، باقیمانده ، I(1) خواهد بود. روش کلی برای به دست آوردن باقیمانده­ها از معادله فوق و سپس آزمون اینکه آیا باقیمانده­ها I(1) هستند یا خیر اجرای رگرسیون کمکی زیر برای هر کدام از مقطع­ها است .

یا

پدرونی روش­های مختلفی از ساخت آماره­ها برای آزمون فرض صفر عدم هم­جمعی را شرح می­دهد. دو فرض مقابل وجود دارد: فرض مقابل همسان برای تمام i ها. (که پدرونی آن­ را آزمون آماره پانل نام­گذاری می­ کند) و فرض مقابل ناهمسان برای تمام iها (اشاره به آزمون آماره گروه دارد).
آماره­های هم­جمعی پانل پدرونی N و T از طریق پسماند­های یکی از معادلات (۳-۹-۱-۲) یا (۳-۹-۱-۳) ساخته می­ شود.

که µ و ν جملات تولید شده تعدیل مونت کارلو می­باشند.
۳-۶-۱۰ آزمون جارکو- برا
فرض مهم در الگوی رگرسیون خطی کلاسیک این است که متغیر وابسته یا جملات خطا، به طور نرمال توزیع شده باشند . با در نظر گرفتن این فرض، برآوردکننده ها نیز به طور نرمال توزیع می شوند . با توجه به نقش قطعی آزمون های تشخیص در تجزیه و تحلیل نتایج، انجام آزمون هایی به منظور تائید فرض نرمال بودن از اهمیت زیادی برخوردار است. یک آزمون رایج در این رابطه ” آزمون ” جارک – برا BJ است. در آزمون (BJ) با بهره گرفتن از کشیدگی و چولگی توزیع جملات پسماند، نرمال بودن یا نبودن توزیع جملات خطا را بررسی می کنیم . آماره آزمون BJ رابطه زیر محاسبه می شود:
B.J = n / 6(SK 2 ) + n / 24(EK − ۳)۲
N برابر با تعداد مشاهدات، SK معیاری برای چولگی توزیع، EK معیاری برای کشیدگی و توزیع است. آماره آزمون دارای توزیع کای دو با درجه آزادی دو می باشد. فرضیه های آماری به صورت زیر طراحی شده اند:
جملات خطا به طور نرمال توزیع می شوند H 0:
جملات خطا به طور نرمال توزیع نمی شوند H 1:
۳-۶-۱۱ مفهوم سطح معنی­داری[۶۲] (P-value)
مفهوم سطح معنی­داری، که به اختصار آن را با sig نشان می­دهیم، میزان خطایی است که در رد فرضیه صفر (H0) مرتکب می­شویم. Sig به P-valueنیز معروف است. هرچه مقدار sigکمتر باشد، رد فرضیه صفر ساده­تر می­ شود. آلفا (α) سطح خطایی است که محقق در نظر می­گیرد (که معمولاً ۵ درصد است). به طور کلی می­توان گفت: اگر sig<α باشد آنگاه فرض H0رد می­گردد و ادعای پژوهش (فرضH1) پذیرفته می­ شود و اگر sig≥α باشد فرض H0پذیرفته شده و فرض H1 رد می­ شود(رنجبران، ۱۳۸۹ ص ۳۱۵). شایان ذکر است که در این تحقیق تمامی آزمون­ها آماری در سطح اطمینان ۹۵% انجام گرفته است.
۳-۶-۱۲ آزمون t
آزمون t یا t-test آزمونی است که برای معنادار بودن ضریب همبستگی انجام می گیرد. r ضریب همبستگی خطی است که شدت همبستگی بین دو متغیر X و Y را در نمونه اندازه گیری می کند، پسr یک آماره نمونه است. اما ρ ضریب همبستگی خطی است که شدت همبستگی بین X و Y در جامعه را اندازه گیری می کند. پس ρ یک پارامتر جامعه است. در نتیجه ضریب همبستگی محاسبه شده از نمونه(r ) برآوردی از ضریب همبستگی جامعه خواهد بود. گاهی ممکن است که دو متغیر X و Y هیچ گونه وابستگی خطی نداشته باشند و ضریب همبستگی این دو متغیردر جامعه برابر با صفر باشد ولی ضریب همبستگی محاسبه شده در نمونه کمیت غیرصفر را نشان دهد. برای روشن شدن موضوع باید آزمون t را انجام داد. در تحقیق حاضر نیز به منظور معنادار بودن ضریب همبستگی محاسبه شده از نمونه و امکان تعمیم آن به کل جامعه از آزمون t استفاده شده است.
۳-۶-۱۳ آماره دوربین-واتسن
در آمار، آماره دوربین-واتسن (Durbin–Watson statistic ) یک آماره آزمون میباشد که برای بررسی وجود خود همبستگی ( autocorrelation=رابطه بین مقادیر که با تاخیر(lag) زمانی مشخص از یکدیگر جدا شده اند) بین بافیمانده ها در تحلیل رگرسیون استفاده می گردد. مقدار این آماره همواره بین ۰ تا ۴ قرار میگیرد که آستانه های مورد پذیرش آن به صورت زیر است:
مقدار ۲ برای این آماره نشانگر عدم وجود خود همبستگی میباشد که حالت مطلوب در فرضیات اصلی مربوط به باقیمانده ها در تحلیل رگرسیون می باشد. اصلا مقدار کمتر از ۲ همبستگی پیاپی مثبت (نوعی همبستگی پیاپی می باشد که در آن مقدار باقیمانده مثبت برای یک مشاهده شانس مثبت بودن باقیمانده مشاهده دیگر را افزایش میدهد و بالعکس )و مقدار بیشتر از ۲ این آماره همبستگی پیاپی منفی را در بین باقیمانده نشان میدهد. لازم به ذکر است مقدار آماره آزمون اگر کمتر از ۱.۵ یا بیشتر از ۲٫۵ باشد زنگ هشدار برای وجود خود همبستگی مثبت یا منفی بین باقیمانده می باشد.
فصل چهارم
تخمین و یافته­ های تحقیق
۴-۱- مقدمه
در فصل چهارم به بررسی الگوهای ارائه شده و تفسیر نتایج پرداخته می­ شود. در این مطالعه مدل­های برآورد شده براساس داده ­های ترکیبی است، از این رو ابتدا بایستی از مانا بودن متغیرها از طریق آزمون­های مانایی مختص داده ­های تلفیقی اطمینان حاصل کرد. پس از حصول اطمینان از مانا بودن داده ­ها، مدل­ها برآورد و تفسیر می­شوند. در برآورد مدل­ها براساس رویکرد داده ­های تلفیقی ابتدا به منظور تعیین Pool یا Panel بودن مدل از آزمون F لیمر استفاده می­ شود و در مرحله بعد آزمون هاسمن به منظور تعیین روش اثرات ثابت و یا روش اثرات تصادفی انجام می­ شود و در نهایت به منظور بررسی رابطه بلندمدت بین متغیرهای مدل، از آزمون هم­جمعی کاو استفاده می­ شود.
۴-۲-تحلیل توصیفی داده ها
در تجزیه و تحلیل توصیفی[۶۳]، با بهره گرفتن از جداول و شاخص ­های آمار توصیفی نظیر شاخص ­های مرکزی[۶۴] و پراکندگی[۶۵] به توصیف داده ­های جمع­آوری شده پژوهش ­پرداخته می­ شود. این امر به شفافیت و توضیح داده ­های پژوهش کمک بسیاری می­ کند. نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل توصیفی داده ­ها در جداول (۴-۱) و (۴-۲) ارائه شده است.

 

در حال حاضر مبانی پیشنهاد نرخ در مناقصات ، بسیار متغیر و نا پایدارند. از یک طرف قیمت کالا و تجهیزات ساخت داخل با نوسانات زیاد توام است و از طرف دیگر، دستیابی به نیروی انسانی کارآمد و متخصص دشوار است و دستمزد آنان نیز با رونق ساخت و ساز به طور چشمگیری افزایش می یابد. ظاهرا سازوکار تعدیل آحاد بهای پیمان ها به این منظور است که چنین نوساناتی تغییرات سرنوشت سازی را پوشش دهد؛ اما تجربه پیمانکاری در سه دهه اخیر نشان داده است که شاخص های اعلام شده تعدیل به هیچ وجه با افزایش قیمت های موثر در نرخ های ساخت و ساز ، همخوانی و همپوشی نداشته اند. از طرف دیگر ، زمان های تعیین شده برای اجرای اغلب طرحهای بزرگ نیز با واقعیات اجرایی کشور و پیچیدگی های ذاتی این قبیل طرحها ، سازگاری و تناسب ندارد. در نتیجه ، پیمانکار در زمان پیشنهاد نرخ با ابهامات سرنوشت سازی مواجه است طبعاً نمی تواند پیشنهادی معقول ارائه دهد و نیز نمی تواند به این دلیل از شرکت در مناقصات امتناع کند؛ زیرا پس از مدتی باید از دور پیمانکاری کنار رود. بنابراین ، با تحمل ریسک زیاد به استقبال کاری می رود که نتیجه اش اصلاً روشن نیست. بدیهی است که در چنین شرایطی ، از یک طرف نرخ های پیشنهادی رو به افزایش می گذارند و موجب تورم بیشتر می شوند و از طرف دیگر، توجه پیمانکار را از اجرای صحیح کار به سوی دعاوی قراردادی معطوف می سازند که این عوارض بیشتری را در پی دارد و علاوه بر صدمات اقتصادی ، بر فرهنگ کار به شدت آسیب می زند.
عکس مرتبط با اقتصاد

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.

سازوکار نظارت بر اجرای طرح و آثار و عواقب آن ، بر پیشنهاد نرخ و رغبت پیمانکاران برای مشارکت در امر ساخت و ساز، تاثیر زیادی دارد. از آنجا که سازوکار نظارت به دلخواه کارفرما تغییر می کند و استقلال دستگاه نظارت از تشکیلات کارفرما عملا منتفی است ، لذا فضای پیمانکاری به ویژه در طرحهای بزرگ ، از امنیت لازم برخوردار نیست و پیمانکار یقین دارد که دستگاه نظارت نمی تواند حتی در مسائل فنی ، بدون رعایت خواست کارفرما ، اعمال نظر کند تا چه رسد به حل و فصل اختلافات و ادعاهای پیمانکار که باید به داوری بی طرفانه دستگاه نظارت گذاشته شود. کمرنگ شدن نقش مهندس مشاور و دستگاه نظارت در حین اجرا، باعث عدم اطمینان پیمانکاران شده که در نتیجه افزایش نرخ پیشنهادی را در بر داشته است. علاوه بر این ، ارجاع دعاوی پیمانکاری به تشکیلات دادگستری یا به شوراهای داوری به جای دستگاه نظارت ، آثار زیانبار سنگینی دارد که هم دوران اجرا را طولانی می کند و هم قیمت تمام شده طرح را افزایش می دهد. پیمانکار نیز معمولا از این رهگذر، سودی نمی برد.

به ناچار پیمانکار، یا خود را در تشکیلات نا آشنا گرفتار نمی کند یا قیمت پیشنهادی را چنان افزایش می دهد که به اصطلاح این ریسک ها را بپوشاند. هر دوی این اتفاقات برای سلامت فضای پیمانکاری خطرناک است و به صرفه و صلاح دولت نیز تمام نمی شود.

 

 

از آنجا که سازو کار مناقصه ، انتخاب پیمانکار و اجرای طرحها ، با ابعاد ریالی ضرورت های تخصصی آن طرحها رابطه دارد ، لذا باید طرحها را طبقه بندی کرد و بالطبع محدودیتی نیز برای پیمانکاران با توان کاری مختلف ، برای شرکت در مناقصه های بزرگ و تخصصی قائل شد. به این ترتیب رتبه بندی پیمانکاران باید با طبقه بندی طرحها توامان و به طور متناسب صورت گیرد تا کارفرمایان برای دعوت از پیمانکاران در هر سطحی از مناقصه ، دچار مشکل نشوند.

۳-۱-۲- گفتار دوم : ریشه بروز اختلاف در دوران اجرای قرارداد
از آنجا که مسائل دوران اجرا ریشه در مشکلات و مسائل مناقصات دولتی دارند ، لذا سعی می شود که با کوتاه ترین عبارات ، حداکثر مفاهیم موثر در ردیابی مشکلات حین اجرا و راهکارهای متناسب با آن ها توضیح داده شود. گفتنی است که تمام موارد دهگانه مذکور در گفتار نخست که ریشه های مشکلات مناقصات به شمار می روند ، به طور ضمنی شرایط اجرا را نیز تحت تاثیر قرار می دهند. بنابراین ، دامنه مشکلات به دوران مناقصه محدود نمی ماند. آنچه در زیر می آید ، مواردی است که علاوه بر آن باید مورد توجه قرار گیرد :

 

 

مشکلات مالی

 

صدورانواع ضمانت نامه بانکی مستلزم معرفی وثیقه ملکی است که آن هم نه براساس قیمت واقعی ، بلکه بر طبق قیمت منطقه ای که بسیار نازل تر است ، ارزیابی می شود و این امر، کار را برای پیمانکاران ، بخصوص در طرحهای بزرگ ، بسیار دشوار می سازد.

کمبود نقدینگی در حین اجرای هر طرحی به دلایل مختلفی نظیر طولانی شدن رسیدگی به صورت وضعیت ها ، افزایش بی رویه قیمت کالاها و دستمزدها ، تاخیر در دریافت نقشه های اجرایی و غیره روی می دهد که ناشی از ضعف بنیه مالی پیمانکار نیست. این کمبود ، ضررهای جبران ناپذیری بر پیشرفت به موقع طرح وارد می کند. برای رفع چنین نقیصه ای باید روش باز کردن ال.سی (L.C) را که در مناقصات با شرکت های خارجی مرسوم است ، در مورد پیمانکاران ایرانی نیز معمول داشت تا این پیمانکاران به استناد اعتبار باز شده بتوانند با ارائه صورت وضعیت های تایید شده به بانک تا حدود ۸۰٪ مبلغ صورت وضعیت ها را به صورت وام با بهره پایین دریافت دارند و در مواقع ضروری نیز کمبود نقدینگی کارگاه را تامین کنند.

خسارت های ناشی از تاخیر در اجرای تعهدات کارفرمایان ، به ویژه پرداخت های پیش بینی شده در قرارداد ، باید ارزیابی و به پیمانکاران پرداخت شود تا سبب تضعیف ناروای بنیه مالی آنها نگردد.

جالب توجه این که در برآورد قیمت ها معمولا هشت تا ده درصد سود برای پیمانکار منظور می شود. این در حالی است که اگر پیمانکار بتواند از تسهیلات بانکی استفاده کند ، باید ۲۴٪ بهره بپردازد و اگر هم نتواند از امکانات اعتباری بانک ها بهره مند شود ، ناگزیر خواهد شد که بهره های بازار تا میزان ۴۰٪ در سال را تحمل کند.

نظام اقتصادی در کشورهای همسایه که سهم عظیم ساخت و ساز را به عهده دارند ، به گونه ای است که پیمانکاران بلافاصله پس از انعقاد قرارداد آن را به بانک ارائه می دهند و به اعتبار همان قرارداد می توانند از تسهیلات بانکی با نرخ های مناسب استفاده کنند.در نتیجه ، در طول اجرای طرح دچار کمبود نقدینگی که از مهمترین عوامل طولانی و گران شدن کار است ، نمی گردند. روشن است که با این شرایط جایی برای رقابت پیمانکاران ایرانی در عرصه مناقصات بین المللی باقی نمی ماند؛ یعنی پیمانکاران کشورهای یاد شده به دلیل این تسهیلات ، می توانند با قیمت پایین تر از پیمانکاران داخلی در کشور ما ، کاربگیرند و طرح را با قیمت ارزان تر و زمان کوتاه تر به اتمام برسانند.


نابسامانی قراردادها

اقتصاد هر کشور بر سه محور ساخت و ساز، تولید و تجارت استوار است. اگر این سه محور با دقت بررسی شوند ، ملاحظه می گردد که تجارت بدون تولید و تولید بدون ساخت و ساز عملی نیست. بنابراین، محور اصلی تمام فعالیت ها در جهت شکوفایی اقتصاد هر کشور، بستگی به وضع ساخت و ساز آن کشور در زمینه های مختلف دارد و بسامان بودن موازین قراردادهای مربوط به ساخت و ساز، به ویژه در طرحهای کلان، از اهمیت حیاتی برخوردار است که متاسفانه در کشور ما به این مهم توجه لازم نشده و نمی شود. مجلس شورای اسلامی و دولتمردان باید ارزش ساخت و ساز را متناسب با حیاتی بودن ارزش اقتصادی آن احیا کنند و به قراردادها و ضوابطی که مربوط به این قسمت مهم از فعالیت اجتماعی است ،اهمیت خاصی دهند و به اصطلاح روش مناقصات، قراردادها و ضوابط مربوط ، توجه کافی نشان دهند. چنان چه مبانی اولیه این پیمان ها براساس معاملات اصولی و واقعیات موجود در روند اقتصادی نباشند، قطعا از همان ابتدا با مشکلات فراوان و پیچیدگی های بسیاری مواجه می شوند که به تبع آن، حرکت های اقتصادی کشور کند می شوند و نظام اقتصاد کشور لطمه کلی می بیند.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
اگر معیارهای نرخ با واقعیات انطباق نداشته باشد، پیمانکار ممکن است تحت تاثیر شرایطی که در آن قرار دارد و به امیدهای واهی یا برای سر پا نگه داشتن تشکیلات خود، قیمت های غیر واقعی پیشنهاد دهد که طبعاً کارفرما را دچار مشکل می کند و عملا کار با قیمتی بالاتر از نرخ واقعی، آن هم در مدتی به مراتب طولانی تر انجام می شود.
نحوه تنظیم قراردادهای ساخت و ساز، حتی در طرحهای بزرگ به گونه ای است که حل و فصل دعاوی کارفرما علیه پیمانکار با تصمیم کارفرما و بدون توافق پیمانکار به اجرا گذاشته می شود؛ اما دعاوی پیمانکار علیه کارفرما معمولاً به آخر کار محول می گردد و از پیمانکار انتظار می رود که بدون درخواست بهره دیرکرد و معمولا با چشم پوشی از بعضی ادعاها در برابر آنچه کارفرما می خواهد، تمکین کند. بدیهی است که این شیوه رسیدگی به دعاوی در طرحهای بزرگ عملی نیست و گاهی بحران های مالی خطرناکی ایجادمی کند که ممکن است به ورشکستگی پیمانکار منجر شود ، مضاف بر آن ممکن است هزینه نهایی ساخت و ساز تا چندین برابر برآورد اولیه قرارداد افزایش یابد، که این امر باعث ایجاد خلل در اعتبارات و امور جاری دستگاه های دولتی می گردد.

 

 

تامین ماشین آلات و تجهیزات

به عللی که ذکر آن ها خارج از موضوع این رساله است ، در حال حاضر بیشتر ماشین آلات و تجهیزاتی که در اختیار پیمانکاران ایرانی قرار دارند ، کار کرده و گاه فرسوده اند و در مقایسه با وضعیت پیمانکاران موفق خارجی، که در آغاز هر طرح کلیه ماشین آلات و تجهیزات آن را یکجا و نو می خرند و در آخر کار نیز آنها را به حراج می گذارند و می فروشند، وضع پیمانکاران ایرانی از این حیث نگران کننده است.
پوشیده نیست که تعهد پیمانکار در قبال کارفرما باید با همین ماشین آلات کهنه و فرسوده ای انجام شود که هیچ اطمینانی به آنها نیست. بنابراین نمی توان انتظار داشت که پیمانکار بتواند در موعد مقرر از عهده اجرای تعهدات خود برآید. در برنامه اول و دوم توسعه پنج ساله کشور تا حدودی به این مسئله توجه می شد و منابع ارزی از محل طرح در اختیار پیمانکاران قرار می گرفت تا بتوانند قسمتی از ماشین آلات مورد نیازخود را به صورت نو وارد کنند ؛ ولی با کاهش قیمت نفت این امکان از میان رفت و پس از متعادل شدن قیمت نفت نیز دیگر به آن توجهی نشد.
اکنون نیز تخصیص بعضی از مبلغ قراردادهای بزرگ برای خرید قسمتی از ماشین آلات و تجهیزات لازم تحت نظر کارفرما، می تواند این مشکل اساسی را تا حدودی حل کند؛ به شرطی که این مبالغ از میزان پیش پرداخت مقرر کسر نشوند و اقساط بازپرداخت نیز با شرایط پیشرفت کار، متناسب باشد.در این صورت پیمانکاران خواهند توانست از محل حذف هزینه هنگفت تعمیر ماشین آلات فرسوده یا هزینه بالای کرایه ماشین آلات و همچنین سرعت کافی در اجرای طرح، به دلیل در اختیار داشتن وسایل نو، این اقساط را پرداخت کنند و کشور به تدریج صاحب تعدادی ماشین آلات نسبتا قابل قبول گردد.
اجرای این امور خود علاوه بر رونق و بالندگی صنعت ساخت و ساز و اقتصاد کشور ، باعث سیر نزولی قابل توجه و چشمگیری در بروز اختلافات حقوقی این قبیل قراردادها می شود.

 

مدل مشخصه ها و مجموع تأثیر گذاری

 

 

این مدل در ارزیابی کیفیّت خدمات برای گزینه های سلف سرویس مبتنی بر تکنولوژی مناسب می باشد . مدل مجموع تأثیر گذاری مورد پشتیبانی قرار می گیرد اما تبیین های اضافی برای مدل مبتنی بر مشخصه ها ایجاد نمی نماید

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت fotka.ir مراجعه نمایید.

 

نیاز به تعمیم گزینه های مختلف سلف سرویس دارد . اثر متغیّر های جمعیتی ، قیمت ، محیط فیزیکی و غیره در این مدل لحاظ نشده است .

 

 

 

مدل ارزش آرمانی کیفیّت خدمات

 

 

این مدل اهمّیّت عوامل متفاوت مواجهه با خدمت را برای بررسی ادغام و تعریف می نماید همچنین چشم اندازی جدید از یاد گیری در مورد نحوه شکل گیری یک استاندارد آرمانی و همچنین پایداری ذهنی آن ارائه می کند . در این مدل تجربه عدم انطباق منفی به عنوان عاملی کلیدی برای خروجی رضایت مشتری ، برجسته می گردد .

 

 

برخی از فاکتورهای استفاده شده برای ارزش و رضایت مشتری می بایست برای صنایع خدماتی تعریف گردد .

 

 

 

مدل مشخصه های PCP

 

 

این مدل چهارچوبی عام برای ارزیابی کیفیّت خدمات برای هر بخش خدماتی ارائه می دهد همچنین ناحیه ای از بهبود ها را برای کیفیّت خدمات مشخص می کند که به تکرار تماس بستگی دارد. این ابعاد برای سه سطح مشخصه ها ، وابسته به بخش فردی بوده و در ارتباط با مشتری تعریف می گردد .

 

 

در این مدل اعتبار سازی تجربی انجام نشده و فاقد ابعاد عمومی برای سه سطح مشخصه ها می باشد

 

 

 

مدل کیفیّت خدمات ادراک شده و رضایت

 

 

این مدل نشان می دهد که کیفیّت خدمات و رضایت مجزا از یکدیگر بوده و تطبیق خواسته ها بر رضایت تأثیر می گذارد . همچنین انطباق با خواسته های مشتریان یکی از عوامل مهم کیفیّت خدمات و رضایت مشتری می باشد . افزایش انتظارات اثر مثبتی بر ادراکات رضایت مشتری نسبت به عملکرد دارد و همچنین می تواند در صورت عدم تأیید تأثیری منفی بر رضایت داشته باشد

 

 

این مدل دارای ضعف برای ارائه دستورالعملهای بهبود کیفیّت خدمات بوده همچنین مشخص نمی نماید که کیفیّت خدمات چگونه بدست آمده و عملیاتی می شود .

 

 

 

مدل کیفیّت خدمات جزء و ارزش ادراک شده

 

 

کیفیّت خدمات عامل مهمی در ایجاد ادراک کیفیّت و ارزش بوده و بر تمایل بر خرید تأثیر گذار می باشد . کیفیّت کارکردی خدمات به طور غیر مستقیم از طریق ایجاد ادراک کیفیّت و ارزش ، بر تمایل به خرید تأثیر می گذارد .

 

 

این مدل یک سازه ارزش را مد نظر قرار می دهد که عبارت است از ارزش پولی .

 

 

 

مدل مقدمه ها و واسطه ها

 

 

مدل مقدمات درک جامعی از کیفیّت خدمات و چگونگی شکل گیری ارزیابی کیفیّت را فراهم می نماید لذا رضایت مشتری، پیش بینی کننده بهتری برای قصد رفتاری مشتری است. چون مشتریان عوامل مختلف مرتبط با خدمت را ارزیابی می کنند کیفیّت خدمات جداگانه و به طور کلی ارزیابی می شود ( از حاصل جمع اجزاء بدست نمی آید ) بنابراین در این مدل یک نقش واسطه ای قوی کشف گردید و مشخص شد در زمان اررزیابی مشتری از خدمات یک سازمان سنجش رضایت مشتری به طور مجزا از کیفیّت خدمات اهمّیّت بسیاری دارد

 

 

در این مدل به جای رفتار واقعی ، مقاصد رفتاری مورد سنجش قرار می گیرد و مقدمات رضایت مشتری کشف نشده است و لازم است برای صنایع خدماتی تعمیم پذیری صورت بگیرد .

 

 

 

مدل بانکداری اینترنتی

 

 

این مدل نشان می دهد مدیریت کیفیّت در بانکداری اینترنتی در دو حوزه مطرح می شود :
الف : سطح مشترک خدمت ب : مدیریت نمودن نقش افراد
سطح و ماهیّت مشارکت مشتری بیشترین تأثیر را بر کیفیّت تجربه خدمت ، حد تحمل مشتریان ، درجه درک نقش توسط مشتریان و کیفیّت خدمات ادراک شده داشته است.

 

 

این مدل اختصاص به تجربه یک وب سایت داشته و کار تجربی بیشتری صورت نگرفته است لذا به اعتبار سنجی با تجارب سایر سایت ها دارد .

 

 

 

مدل مبتنی بر IT

 

 

خدمات مبتنی برIT نقش مستقیمی بر ابعاد پایایی ، پاسخگویی ، اطمینان خاطر و نقش غیر مستقیمی بر رضایت مشتری و کیفیّت خدمات ادراک شده توسط مشتری داشته است ارزیابی مشتریان نسبت به خدمات مبتنی بر IT از مزیّت خدمات سنتی ، تجارب گذشته آنها از خدمات مبتنی بر IT و خط مشی های ادراک شده نسبت به IT تأثیر می پذیرد .IT میتواند عرضه کنندگان خدمات را در نیل به سطح بالاتری از رضایت مشتری یاری گر باشد .

 

 

این مدل ابزار سنجشی برای اندازه گیری کیفیّت خدمات مبادلات مبتنی بر IT ارائه نمی نماید همچنین فاکتورهای کمی برای ارزیابی احساس خود کنترلی و راحتی در استفاده از خدمات مبتنی بر IT انتخاب شده است.

 

 

 

مدل کیفیّت خدمات الکترونیکی

 

 

این مدل یاری گر تمام سازمان های درگیر در تجارت الکترونیک بوده و درک بهتری از کیفیّت خدمات الکترونیکی ارائه کرده و موجبات دستیابی به پیشرفت در زمینه حفظ مشتری ، رضایت مشتری و سودآوری را فراهم می کند.

 

 

در این مدل تحلیل آماری انجام نشده و همچنین با توجه به اکتشافی بودن آن معیار سنجش واضحی ارائه نمی شود .

 

 

 

مدل سروکوال

 

 

این مدل انتظارات مشتریان را با ادراکات آنها از کیفیّت خدمات سازمان ها ی خدماتی مورد سنجش قرار می دهد این سنجش در پنج بعد ( عوامل ملموس ، قابلیّت اعتماد ، قابلیّت اطمینان ، پاسخگویی و همدلی ) انجام می شود روائی و پایائی این مدل در طیف گسترده ای از حوزه های خدماتی تأیید شده است و یک مقیاس پایا و معتبر از کیفیّت خدمات می باشد و همچنین این مدل اطلاعات تشخیصی بیشتری در رابطه با شکاف های کیفیّت خدمات نسبت به مقیاس سنجش مبتنی بر اندازه گیری فراهم می کند .

 

 

برخی از مؤلفه های ابعاد این مدل در صنایع خدماتی بایستی مجدداً عبارت بندی گردند و همچنین برای استفاده از این ابزار در برخی از خدمات باید تعدیلاتی صورت گیرد . سنجش کیفیّت بر اسای خدمات ارائه شده میباشد نه بر اساس محصول

 

 

بخش دوّم :تجهیز منابع
۲-۱۹ ) سیر تجهیز منابع پولی در صنعت بانکداری:
اوایل شکل گیری صنعت بانکداری ، تجهیز منابع یا به عبارت دیگر جمع آوری سپرده ها اصلی ترین وظیفه سامانۀ بانکی بوده است و بانک ها نقش واسطه گری را بین سپرده گذاران و وام گیرندگان ایفا می نمودند . بانک ها به جز نقش واسطه گری و بالا بردن قدرت نقدینگی ، خارج از وظیفه سنتی خود در زمینه های مالی غیر بانکی نیز خدمات متعددی به مشتریان ارائه می دهند و خدمات نوین مانند بانکداری سرمایه گذاری ، انجام امور بیمه و مسکن و تولید باعث شده منابع جدیدی به بانک ها سرازیر شود . در عصر حاضر مؤسسه های مالی و بانک ها برای تجهیز منابع مالی نیاز به تغییرات اساسی در محصولات و خدمات خود دارند و یا خدمات ساده و ساختار سنتی بانکداری واسطه گری نمی توانند در عرصه های جهانی به به تجهیز منابع بپردازند .مشتریان نیز برای اینکه وجوه خود را به بانکها واگذار کنند متقاضی خدمات جدیدی می باشند .(دهنوی ،۱۳۸۵، ۱۹ )
۲-۲۰ ) تجهیز منابع مالی در بانک :
در بانکداری کلاسیک جذب منابع مالی از سه طریق انجام می گیرد :

 

 

سپرده های جاری

سپرده های پس انداز

سپرده های ثابت یا مدت دار

در این سامانه بین سپرده گذار و بانک یک رابطۀ مستقیم وجود دارد که این رابطه مستقیم رابطۀ داین و مدیون یا بدهکار و بستانکار است . سپرده های جاری یک طلب عندالمطالبه محسوب می گردد و باز پرداخت آن در هر زمانی به تقاضای مشتری از جانب بانک الزامی است . (جمشیدی ،۱۳۸۴، ۱۹)
در بانکداری کلاسیک در مورد سپرده های پس انداز و سپرده های ثابت ضمن آنکه رابطه داین و مدیون وجود دارد ، در قرار داد اخذ سپرده طبق عرف و قرار معمول رقمی تحت عنوان بهره به سپرده تعلق می گیرد. (همان منبع ،۱۹)
در ایران با توجه به قوانین بانکداری اسلامی تجهیز منابع پولی به دو صورت انجام می گیرد :
۱- از طریق منابع مالکانه : منابع مالکانه شامل سرمایه ها ، ذخایر و اندوخته ها ، سپرده های قرض الحسنه جاری و پس انداز و سایر مانده های بستانکاری توزیع شده مشتریان نزد شعب است که در حکم سپرده های قرض الحسنه است ، و چون طبق موازین شرعی قرض گیرنده مالک قرض می شود ، لذا با مالک شدن این منابع به وسیله بانک ، رابطۀ مؤسسه و سپرده گذاران قرض الحسنه و سپرده های مشابه ، رابطۀ داین و مدیون است.
۲-از طریق منابع وکالتی : منابع وکالتی شامل سپرده های سرمایه گذاری مدت دار ( کوتاه مدت و بلند مدت ) مشتریان بانک است که بانک در مصرف آن منابع ، با وکالت از طرف سپرده گذاران ، اقدام به سرمایه گذاری و فعالیّت انتفاعی و اقتصادی می نماید .در این شکل از قبول سپرده ، بین بانک و سپرده گذار رابطۀ داین و مدیون وجود ندارد و پرداخت مبلغ اضافه روی اصل سپرده به سپرده گذار ربا محسوب نمی شود ، بانک این قبیل سپرده ها را در معاملات موضوع قانون عملیات بانکی بدون ربا به جای موکل و در شکل سرمایه ملکی موکل به کار گرفته و سود حاصل از این عملیات را نیز پس از کسر کارمزد یا حق الوکاله ، بین سپرده گذاران به نسبت مبلغ و مدت تقسیم می نماید. ( بهمند ،محمد، بهمنی ،محمود، ۱۳۸۴ ،۴۱ )
عکس مرتبط با اقتصاد
۲-۲۱ ) تجهیز منابع مالی در بانکداری مدرن :
در بانکداری مدرن ( علاوه بر انجام فعالیّت های واسطه گری ) عملیات تجهیز منابع مالی از طریق روش های ذیل نیز انجام می گردد :
۱-تجهیز منابع مالی از طریق بانکداری بین المللی
شاید بارزترین پدیده بانکداری در سده بیستم ، جهانی شدن باشد . بانک ها مانند سایر سازمان ها در سطح جهانی داد و ستد می کنند و در کشورهای خارجی سرمایه گذاری نمایند .بانک ها برای کسب مزیّت رقابتی ناگزیرند در سطح بین الملل حضور داشته باشند و خدمات ارائه نمایند . بانک های بین المللی دارای شعب و واحد های فرعی در کشورهای خارجی هستند و فعالیّت های اصلی آنها بر پایه داد و ستد بر حسب ارزهای متفاوت ( به غیر پول رایج کشور ) قرار دارد . بانک های بین المللی به خدماتی نظیر نقل و انتقال پول به سراسر دنیا ، ارائه خدماتی در زمینه ارزی برای مسافران بین المللی و استفاده از کارت های اعتباری در کشورهای خارجی می پردازند و از این طریق وجوه زیادی را جذب می نمایند . به طور کلی بانکداری بین المللی یکی از مهم ترین راه های تجهیز منابع مالی برای بانک ها و مؤسسه های مالی است ( زری باف ،مهدی، ۱۳۸۲ ،۸ ) .
۲-تجهیز منابع مالی از طریق فعالیّت های مالی ترکیبی :
بانک ها و مؤسسه های مالی هم مانند همه سازمان های سود آور ممکن است به عنوان بخشی از استراتژی کلی خود برای بدست آوردن حداکثر سود و افزوده سهامداران ، به سمت فعالیّت های غیر بانکی سوق پیدا کنند . بانک ها با خرید سازمان های کارگزاری مانند شرکت هایی بیمه و بنگاه های معاملات ملکی مالک بخشی از مجتمع های مالی خواهند شد ، بدین ترتیب بانک ها در بازارهای غیر رسمی نیز فعالیّت خواهند کرد و منابع عمده ای را به طرف خود جذب خواهند نمود ( هفرنان ، ۱۳۸۵ ، ۴۳- ۴۴ ) .
تصویر درباره بازار سهام (بورس اوراق بهادار)

 

خداوند در این آیه اشاره به این حقیقت دارد که برخورد مؤمنین در چنین شرایط و پیروزیشان بر مشرکین را نمى‏توان امرى عادى دانست، و جز مشیت خاص الهى و قدرت‏نمائی اش بر نصرت و تأیید مؤمنین چیز دیگر نمى‏تواند باشد[۴۱۹].
با شناخت محل نزول آیه که در مدینه و موقعیت جغرافیای محیطی که جنگ بدر در آن واقع شد می توان مقصود آیه را درک نمود.
همچنین فهم معنای آیات آل عمران/ ۱۴۴ و ۱۴۵ که در جنگ احد[۴۲۰] نازل شده و آیاتی از سوره توبه که در جنگ تبوک[۴۲۱] نازل شده است و سایر جنگ های دیگر، در گرو آشنایی با موقعیت و ویژگیهای این نبردهاست.
ب ـ فهم معنای مورد نظر لغت های قرآنی
مانند: معنای «جهاد» در آیه عنکبوت/ ۶:
«وَ مَن جَاهَدَ فَإِنَّمَا یُجَاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ ‏ٌّ عَنِ الْعَالَمِینَ»
«و هر که جهاد کند جز این نیست که به سود خویش جهاد مى‏کند، زیرا که خداوند از جهانیان بى‏نیاز است.»
صرف نظر از سیاق آیات، به دلیل مکان نزول آیه که مکه می باشد، مراد از جهاد در این آیه، جهاد با نفس است نه قتال با کفار. یعنی مردم باید به خاطر سعادت خودشان ایمان خود را محکم نگه داشته و در برابر شداید و ناملایمات صبر کنند[۴۲۲].
چنین است کلمه «نصر» در آیه عنکبوت/ ۱۰:
«وَ مِنَ النَّاسِ مَن یَقُولُ ءَامَنَّا بِاللَّهِ فَإِذَا أُوذِىَ فِی اللَّهِ جَعَلَ فِتْنَهَ النَّاسِ کَعَذَابِ اللَّهِ وَ لَئنِ جَاءَ نَصْرٌ مِّن رَّبِّکَ لَیَقُولُنَّ إِنَّا کُنَّا مَعَکُمْ…»
« و از مردمان کسانى هستند که گویند: به خدا ایمان آوردیم، و چون درباره خدا رنجى و آزارى ببینند رنج و آزار مردم را مانند عذاب خدا شمرند- یعنى از ترس آزار مردم ترک ایمان مى‏کنند و حال آنکه مى‏بایست از ترس عذاب خدا ترک کفر کنند- و چون [شما را] یارى و پیروزیى از پروردگارت بیاید گویند: ما با شما بودیم!…»
منظور از نصرت در این آیه گشایشی است که خداوند به کار بندگانش می دهد که لازم نیست حتما فتح و غنیمتی در کار باشد. یعنی خدای متعال بعد از آن شدت و تنگی که مسلمانها در مکه از کفار دیدند، راه نجاتی برای مؤمنین واقعی قرار داده است[۴۲۳].
۲٫ شناخت بهتر سیره نبوی
نزول قرآن در زمان و مکان های مختلف در طول دوران رسالت به اقتضای پیشرفت نهضت اسلام و نیازهای عینی جامعه بر پیامبر(ص) صورت گرفته است. آگاهی از محل نزول، ما را به نقشی که پیامبر گرامی اسلام(ص) ایفا نمودند، راهنمایی می کند. مانند سوره فتح: این سوره در مدینه نازل شده است[۴۲۴]. مکانی که مسلمانان بعد از آن همه تهدیدها و آزارهایی که از مشرکین دیده بودند، حالا در منطقه، صاحب قدرت و نفوذ بودند. آنها توانستند در سال ششم هجری( زمان نزول سوره فتح) با مشرکین پیمان صلحی در محل حدیبیه ببندند که مؤثرترین عامل برای فتح مکه در سال هشتم هجری می‌باشد. آیه آخر این سوره، پیامبر و اصحاب ایشان را چنین توصیف می نماید:
فتح/۲۹: « مُّحَمَّدٌ رَّسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ رُحَمَاءُ بَیْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُکَّعًا سُجَّدًا یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِّنَ اللَّهِ وَ رِضْوَانًا سِیمَاهُمْ فىِ وُجُوهِهِم مِّنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَالِکَ مَثَلُهُمْ فىِ التَّوْرَاهِ وَ مَثَلُهُمْ فىِ الْانجِیلِ کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى‏ عَلىَ‏ سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِیَغِیظَ بهِِمُ الْکُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ مِنْهُم مَّغْفِرَهً وَ أَجْرًا عَظِیمَا»
«محمد (ص) فرستاده خداست، و کسانى که با اویند بر کافران سرسخت و در میان خود مهربانند. ایشان را رکوع‏کنان و سجودکنان بینى که فزون‏بخشى و خشنودى خداى را مى‏جویند. نشانه آنها در رخسارشان از اثر سجود پیداست- این است وصف ایشان در تورات و وصفشان در انجیل- چون کشتى که جوانه خویش بیرون آورده پس آن را نیرو داده تا ستبر شده و بر ساقه‏هاى خود راست و استوار ایستاده [آن گونه‏] که برزگران را خوش آید، تا [خداوند] کافران را بدیشان به خشم آرد. خداوند کسانى از ایشان را که ایمان آورده‏اند و کارهاى نیک و شایسته کرده‏اند آمرزش و مزدى بزرگ وعده داده است.»
با آگاهی از محل نزول آیه، سیره زندگی پیامبر و یارانشان در روزگاری که هر روز به عزت و قدرت آنها افزوده می شد فهمیده می شود: آنان در حالی که نسبت به کفار به شدت برخورد می کردند، در بین خودشان مهربان و رحیم بودند؛ پیوسته نماز می‌خواندند، نمازی همراه با خشوع و خضوع برای خدا؛ آثار سجده بر چهره ی آنان نمایان بود به حدی که هر کس آنها را با آن سیما می دید، می شناخت؛ خداوند وجود آنها را بابرکت قرار داده و روز به روز به نیرویشان اضافه می کرد و در آخرت پاداش آن دسته از صحابی که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده اند را آمرزش و اجر عظیم وعده داده است.
۳٫ آگاهی بر روش برخورد اسلام در دعوت
شناخت مکان نزول ما را بر آگاهی از شیوه برخورد اسلام یاری می رساند. برای مثال، سوره عنکبوت به شهادت روایات و همینطور سیاق در مکه نازل شده است[۴۲۵]. از آیات این سوره فهمیده می شود مشرکین در مکه دست از سر مسلمانها برنمی داشتند و همچنان فتنه به پا می کردند:
عنکبوت/۱۲: «وَ قَالَ الَّذِینَ کَفَرُواْ لِلَّذِینَ ءَامَنُواْ اتَّبِعُواْ سَبِیلَنَا وَ لْنَحْمِلْ خَطَایَاکُمْ وَ مَا هُم بِحَامِلِینَ مِنْ خَطَایَاهُم مِّن شَیْءٍ إِنَّهُمْ لَکَاذِبُونَ»
«و کسانى که کافر شدند به آنان که ایمان آورده‏اند گویند: راه ما را پیروى کنید و ما بار گناهان شما را برمى‏داریم، و حال آنکه بردارنده چیزى از گناهان آنان نیستند، براستى آنها دروغگویند.»
عنکبوت/۱۰: «وَ مِنَ النَّاسِ مَن یَقُولُ ءَامَنَّا بِاللَّهِ فَإِذَا أُوذِىَ فىِ اللَّهِ جَعَلَ فِتْنَهَ النَّاسِ کَعَذَابِ اللَّهِ وَ لَئِن جَاءَ نَصْرٌ مِّن رَّبِّکَ لَیَقُولُنَّ إِنَّا کُنَّا مَعَکُمْ أَوَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِمَا فىِ صُدُورِ الْعَالَمِینَ»
«و از مردمان کسانى هستند که گویند: به خدا ایمان آوردیم، و چون درباره خدا رنجى و آزارى ببینند رنج و آزار مردم را مانند عذاب خدا شمرند- یعنى از ترس آزار مردم ترک ایمان مى‏کنند و حال آنکه مى‏بایست از ترس عذاب خدا ترک کفر کنند- و چون [شما را] یارى و پیروزیى از پروردگارت بیاید گویند: ما با شما بودیم! آیا خدا بدانچه در سینه‏هاى مردم جهان است داناتر نیست؟»
مضمون این آیات بیانگر این مطلب است که مشرکین مرتب مسلمانان را دعوت می کردند که از ایمان به پیامبر بر گردند و ضمانت می دادند که اگر برگردند هر ضرری را که از این جهت متوجه آنها شود، جبران کنند و یا تهدید می کردند اگر دست از ایمان به پیامبر برندارند آنقدر آنها را شکنجه می دهند تا به کیش آنان برگردند. و یا از آیه ۸ این سوره فهمیده می شود در آن موقع عده ای از مسلمانها به خاطر تهدید یا تشویق پدر و مادرشان از ایمان خود برگشتند.
عنکبوت/۸ : «وَوَصَّیْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَیْهِ حُسْنًا وَ إِن جَاهَدَاکَ لِتُشْرِکَ بِی مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا إِلَیَّ ‏َّمَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکمُ بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُون‏»
«و آدمى را سفارش کردیم که به پدر و مادر خویش نیکویى کند و اگر بر تو سخت گیرند و بکوشند تا آنچه را که بدان دانشى ندارى با من انباز گیرى پس فرمان ایشان مبر بازگشت همه شما به من است، پس شما را بدانچه مى‏کردید آگاه مى‏کنم.»
قرآن در برخورد اولیه مفهوم حقیقی ایمان را برای مسلمانها روشن می سازد: منظور خدا از ایمان، ایمانی است که تند باد حوادث آن را تکان ندهد و هر چه فتنه ها بیشتر فشار بیاورد، پابرجا و ریشه دارتر گردد. مردم فکر نکنند به زبان بگویند ایمان آوردیم کافی است، بلکه حتما آزمایش می شوند تا آنچه در دلهایشان نهان است، ایمان یا کفر، ظاهر‌شود[۴۲۶]. سپس به پیشینه ی این فتنه انگیزی ها می پردازد و بیان می دارد: فتنه و سختی یکی از سنت های الهی است که در امت های گذشته مانند نوح[۴۲۷] و ابراهیم[۴۲۸] و… نیز جریان داشته است. بنابراین در این امت و امت های دیگر هم جریان خواهد داشت. در آیات ۵۶و ۵۹ سوره برای آن راهکار ارائه می دهد: اگر کسی به خدا ایمان دارد او را پرستیده و صبر پیشه کند و چنانچه نتواند و دشوار باشد که وظایف دینی خود را انجام دهد، به سرزمینی مهاجرت کند که بتواند در آنجا به وظیفه اش عمل کند. و نباید به خاطر ترس از گرسنگی و سایر امور زندگی از مهاجرت منصرف شود چون روزی دهنده
خداست[۴۲۹].
قرآن همچنین به مشرکان برخورد نشان داده و می فرماید: آزارهای آنها، آزمایش و فتنه‌ای برای مؤمنین است و با این رفتارهای خود نمی توانند خدا را ناتوان کرده[۴۳۰] و خواست خود را که هیچ دلیل و حجتی بر آن ندارند[۴۳۱] بر کرسی بنشانند. آنان بدانند همین رفتارهای آنها نیز آزمایشی برای خودشان است و تمامش بر علیه آنها ضبط می شود. در نتیجه به خواست خداوند یا در این دنیا عذاب می شوند یا اینکه عذاب به تأخیر افتاده و روز آخرت عذاب می شوند[۴۳۲].
۴٫ شناسایی برخی حقایق در مباحث کلامی
از مهم ترین مباحث کلامی، موضوع ولایت و اثبات آیاتی است که درباره فضایل اهل بیت(ع) نازل شده است. تعیین مکان نزول این آیات، دلیل آن را محکم و استوار می سازد مانند:
انسان/ ۷ ـ ۹: «یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ یخََافُونَ یَوْمًا کَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیرًا(۷)وَ یُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلىَ‏ حُبِّهِ مِسْکِینًا وَ یَتِیمًا وَ أَسِیرًا(۸) إِنَّمَا نُطْعِمُکمُ‏ْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِیدُ مِنکمُ‏ْ جَزَاءً وَ لَا شُکُورًا»
«به نذر [خود] وفا مى‏کنند و از روزى که بدى و سختى آن فراگیر است مى‏ترسند. (۷)و طعام را با دوستى آن- با آنکه خود به آن مایل‏تر و نیازمندترند- به بینوا و یتیم و اسیر مى‏خورانند (۸)[زبان حالشان این است که‏] همانا شما را براى خشنودى خداى مى‏خورانیم از شما پاداش و سپاسى نمى‏خواهیم»
این آیات به دنبال نذر ۳ روز روزه گرفتن اهل بیت(ع) نازل شده است. در نخستین روز نذر، سائلی به هنگام مغرب به در خانه نیکوکاران آمد و تقاضای کمک می کند. اهل بیت(ع) که خود در تنگنا به سر می بردند، طعام مختصر خود را به آن فقیر داده و با آب روزه خود را افطار نمودند. به همین ترتیب روز دوم، یتیم و روز سوم، اسیری مراجعه کرده و مورد اطعام قرار گرفتند[۴۳۳].
در صورتی می توان این آیات را در شأن اهل بیت(ع) دانست که ثابت شود در مدینه نازل شده اند، چون این مباحث در مدینه مطرح بوده است. آیات نازل شده یکی از کسانی را که مورد اطعام قرار گرفته است، اسیر معرفی می کند. و این خود شاهد بر آن است که این آیات در مدینه نازل شده اند زیرا مسلمان ها در مکه قدرتی نداشتند تا اسیر داشته باشند بنابراین این داستان بعد از هجرت رسول خدا و غلبه مسلمانان بر کفار و مشرکین اتفاق افتاده است. علاوه بر مضمون آیات، در این زمینه روایات فراوانی از شیعه و سنی روایت شده است[۴۳۴].
لازم به ذکر است، تحقیق و بررسی این روایات به صورت کامل انجام گرفته و محل نزول
سوره انسان که مدینه است به اثبات رسیده است[۴۳۵].
۵٫ شاهدی بر صحت استنباط های فقهی
رایج شدن الفاظ فقهی و عملی شدن آن در میان مسلمان ها بعد از اقتدار و بر پایی
حکومت اسلامی انجام گرفت. بنابراین در صورتی می توان به این الفاظ در آیات قرآنی استناد نموده و از آن حکمی را برداشت کرد که بعد از هجرت پیامبر(ص) نازل شده باشد. پس لازم است آیات و سوره هایی که در مکه یا مدینه نازل شده اند شناخته شوند تا به این مهم دست یافت. برای مثال «نماز خوف» که مخصوص شرایط جنگ و رویارویی با دشمن است. با توجه به این نکته که مسلمانان تا به مدینه هجرت نکرده بودند، حکم جنگ با کفار و مشرکان از جانب خداوند برای آنان صادر نگردیده بود روشن می شود که حکم نماز خوف در مدینه نازل شده است.
فوائد دیگر
علاوه بر تأثیرات و فوائدی که بر شناخت زمان و مکان نزول در طول پایان نامه اشاره شد، اثرات دیگری نیز بر این شناخت بار می شود که در ذیل به آن اشاره می شود:
۱٫ موجب پیشگیری از تفسیر به رأی و پیش فرض های ذوقی و تحمیلی می شود.
۲٫ بسیاری از کج فهمی ها و بد فهمی ها در فهم قرآن از بین می رود.
۳٫ فهم های سطحی و محدود از قرآن را تعمیق و توسعه می دهد.
۴٫ بسیاری از آموزه های قرآن که ناشناخته مانده است، کشف می شود[۴۳۶].
۵٫ آگاهی بر فضای نزول و شرایط و مناسبت ها[۴۳۷]
۶٫ اولین و آخرین آیات و سوره های نازل شده شناخته می شود و در نتیجه اختلاف نظر میان علمای علوم قرآنی برطرف می شود[۴۳۸].
خاتمه: ارتباط زمان و مکان نزول با دیگر قرینه ها
در شناخت زمان و مکان نزول، علاوه بر خود آیات که در مکی و مدنی بودنشان ظهور دارند[۴۳۹]، به کمک قراین پیوسته[۴۴۰] می توان به تاریخ نزول آیات دست یافت. همچنان که در مواقعی زمان و مکان نزول بر این قراین تأثیر بسزایی دارد. به مواردی از این تأثیر و تأثر قراین پیوسته اشاره می شود:
۱٫ رابطه زمان و مکان نزول با سیاق
سیاق، تنها قرینه لفظی پیوسته است[۴۴۱] که مراد گوینده را بیان می نماید. علامه در تعارض
بین سیاق و روایات، سیاق را سزاوار پذیرفتن می داند[۴۴۲]. گاه با توجه به سیاق آیات زمان نزول ـ مکی و مدنی ـ سوره ها و آیات مشخص می شود مانند سوره انسان: علامه در مورد تاریخ نزول این سوره می فرماید:
«این سوره به شهادت سیاقى که دارد یا همه‏اش و یا حداقل اوائل آن که دوازده آیه است، در مدینه و نه آیه ذیلش در مکه نازل شده است[۴۴۳]‏.»
و وجود کلمه «اسیر» در اوایل سوره مورد نظر( بودن اسیر در زمان نزول دلالت بر قدرت مسلمانها دارد) را شاهدی بر مدنی بودن سوره می داند.
مورد دیگر سوره انعام است[۴۴۴]. مفسرین و راویان در مورد مدنی یا مکی بودن آیات این سوره اختلاف نظر دارند[۴۴۵]. علامه با توجه به سیاق آیات، نزول این سوره را یکباره و جزء سوره های مکی می داند. ایشان در مورد نزول سوره انعام می فرماید:
« و اگر در سیاق آیات آن، دقت شود معلوم مى‏گردد که سیاق همه واحد و همه به هم متصل و مربوطند، و خلاصه در بین آنها چیزى که دلالت کند بر اینکه آیات آن جدا جدا نازل شده به نظر نمى‏رسد، و این خود دلیل بر این است که این سوره همین طور که هست یک مرتبه نازل شده، و نیز بدست مى‏آید که این سوره در مکه نازل گردیده، به دلیل اینکه
در همه و یا بیشتر آیات آن روى سخن با مشرکین است[۴۴۶].»
بر این اساس، علامه به استناد نزول یکباره سوره، منسوخ بودن آیه ۶۸ توسط آیه ۶۹ همین سوره را نمی پذیرد[۴۴۷]. سوره های دیگر مانند نحل، یوسف و رعد و… هستند که با توجه به سیاق آنها، مکی و مدنی آیات آن مورد تحلیل قرار می گیرند.
لازم به ذکر است، گاه در مواردی سیاق آیات، مکی یا مدنی است اما علامه با توجه به مضامین سوره، نظر دیگری را در مورد مکی و مدنی سوره ترجیح می دهد. مانند سوره معارج: سیاق سوره اشاره به توصیف قیامت و صفات آن روز دارد شبیه به سیاق سوره‌های مکی تشخیص داده می شود اما مضامین سوره که از منافقینی که در اطراف پیامبر (ص) بودند سخن می گوید مؤید مدنی بودن آیاتی از جمله ۳۶ـ ۳۸ و… از این سوره است[۴۴۸].
۲ . رابطه متقابل زمان و مکان نزول با اسباب نزول
دانستن اسباب نزول در گرو شناخت تاریخ نزول آیات و سوره هاست. جلال الدین فارسی می گوید:
«… علم شرایط و اسباب نزول مستلزم دانستن ترتیب زمانی نزول سوره ها و آیات، و آگاهی از سوره های مدنی، و سال و ماه نزول هر یک است… قرآنی که به ترتیب نزولش مرتب باشد تاریخی را که در شأن و اسباب نزول نوشته و نقل گشته است تصحیح می‌کند…[۴۴۹]»
همچنان که برای دست یابی به زمان ومکان نزول علاوه بر روایاتی که در خصوص مکی و مدنی آیات و سوره های قرآن و ترتیب میان آنها موجود است، می توان از روایات اسباب نزول به عنوان یکی از منابع روایی برای شناسایی زمان نزول بهره برد. و از آنجا که آیات، مقارن وقوع اسباب، نازل شده اند، زمان نزول آنها قابل تاریخ گذاری است. بنابراین این دو قرینه در شناخت یکدیگر تأثیر دارند. به نمونه هایی توجه فرمایید:
سوره حجر/ ۹۴: «فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِین»
پس آنچه را بدان فرمان یافتى آشکار کن و از مشرکان روى بگردان‏»
روایاتی در سبب نزول آیه نقل شده که زمان نزول آن را شروع دعوت علنی پیامبر اسلام تعیین کرده است[۴۵۰]. به موردی اشاره می شود: « رسول خدا پنج سال در پنهانی و بیمناکی اسلام را کتمان می کرد و او و علی و خدیجه اسلام خویش را آشکار نمی کردند؛ سپس خدای عز و جل به او امر کرد که اسلام خود را آشکار کند؛ به همین رو رسول خدا آشکار
شد و اسلامش را آشکار کرد.[۴۵۱]»

 

 

نکته دیگر در مورد شعر این است که شعر صفت اصلی و لازمش، انفعال تخیلی است. (پورنامداریان، ۱۳۸۰: ۱۱۴) انفعال اقسامی دارد و انسان در برابر خیلی از پدیده، صحنه ها، مناظر طبیعت، حوادث و احساسات درونی دچار انفعال نفسانی می شود. امّا نکته اصلی و مهم در ایجاد حالت شعر در شنونده و خواننده، همان پدید آمدن انفعال از ناحیه تخیل است که می توانیم به آن انفعال تخیلی بگوییم. بدین صورت که ذهن و ذوق از کلام مخیّل لطیف و زیبا، منفعل می شود و دراینجا کارگاه خیال خواننده یا شنونده، کلام مخیّل را زیبا می پرورد و با جلوه نشان می دهد.
در واقع اگر شعر یا هر هنری نتواند انفعال نفسانی را در خواننده برانگیزد، تفاوتی با یک اثر غیرهنری یا یک اثر منثور که هدفش تنها انتقال یک پیام خشک علمی یا آگاهی هایی از این دست هست؛ ندارد. شعر ممکن است ایجاد انفعال کند اما در عین حال معنی چندان روشنی هم برای خواننده نداشته باشد امّا بازهم منفعل کننده و موجد خیال و وجد و احساس است.
طبیعی است که آنچه در انسان ایجاد انفعال می کند تنها شعر نیست. یک واقعه تأثرآور یک گفتگوی عاشقانه و یا دیدن معصومیّت ومصدوم شدن یک کودک نیز از صفت و فرایند عاطفه انگیزی برخوردار است. امّا نمی توان آنها را وقتی که به زبان عادی و عیناً به صورت مکتوب گزارش شود، شعر یا حتّی ادبیّات خواند و دانست. بنابراین شعر یا یک اثر ادبی بر معنا یا معانیی دلالت و حکایت دارد که فی نفسه عاطفه انگیز و موجد انفعال است و عنصر دیگری هم در این کلام مخیّل وجود دارد که تأثر حاصل از جهان پرداخته شده بدان و یا واقعیّت گزارش شده در شعر است. این تأثر ثانوی در حقیقت شگفتی و لذّتی است که ما از بیان شاعر می بریم. اگر معنی یا جهانی که شاعر آفریده است در ما مثلاً عاطفه اندوه، خشم یا حیرت برانگیزد، همواره در کنار این تأثر عاطفی،­­لذّت توأم با شگفتی نیز هست که این ناشی از معنی یا جهانی که شاعر بوجود می آورد، نیست. بلکه ناشی از شیوه بیان یا ناشی از نوعی ترکیب عناصر زبان است که سبب ایجاد زیبایی و لذّت می گردد.
در مجموع، چند امر یعنی وزن (اعم از درونی و برونی)، لفظ، معنا و مفهوم، موسیقی و آهنگ واژگان،‌ترکیبات و نهایتاً جمله و جمله ها و نهایتاً آرامش و حالت عاطفی و طبیعی خواننده است که این همه امور را که در کلام همچون کلامی درهم تنیده و پیچیده شده است؛ در می یابد و احساس انگیزش عاطفه و فضای انفعالی – خیالی در کارگاه ذهن و ذوق و خیال شنونده، شکل می گیرد و پدید می آید و مؤثر می افتد. البّته امور دیگری در این تأثیر نفسانی همچون آمادگی مستمع، روایت استادانه و ماهرانه شعر، نیز دخالت دارد.
اگر شاعر تحت تأثیر عاطفه شعر بگوید و منظورش انتقال عاطفه به مخاطب باشد و معنی به تبع عاطفه طرح گردد و از آن ناشی شود، فاصله زبان ادبی با زبان رایج و عادی بیشتر می گردد. زیرا عناصر مختلف زبان شعر از جمله موسیقی و صورتهای خیال و خصوصیّات صرفی و نحوی غلبه بیشتری پیدا می کند.
اگر شاعر تحت تأثیر هیجان عاطفی شدید شعر بسراید، معانی مختلفی که تحت تأثیر حالت عاطفی شدید درذهن او خطور می کند، انگیخته حالتی است که شاعر با آن درگیر است. در این حالت زبان برای بیان این حالت باید ظرفیّتی تازه از طریق بکارگیری همه عناصر ممکن عادت زدایی پیدا کند، چنین زبانی بسیار بیش از آنکه جنبه ابزاری و کارکرد معناشناختی داشته باشد. کارکرد زیباشناختی دارد. دراینجا سراینده بگونه ای کاملاً آگاهانه برای آنکه ظرفیّت شعر را برای انتقال عاطفه افزایش دهد، از زبان و هنجارهای آن، دور می شود و فاصله می گیرد و به اصطلاح آشنایی زدایی می کند یعنی از زبان و واژگان و ترکبیات آشنا و مأنوس آن فاصله می گیرد و سخن یا شعر آنچنان پیچیده و مخیّل می شود که تبدیل به “رمز” می گردد که معنی در آن بوضوح قابل تشخیص نیست و چون معنی در این حال در شعر مکتوم است یا بهتر بگوییم معانی متعدّد در شعر بالقوّه وجود دارد و کشف معانی به عهده‌خواننده و در گرو تأویل به اقتضای ذهن و دریافت او، می ماند واز همین جاست که بی معنایی که معادل چند معنایی و یا بسیار معنایی است،‌در شعر اتّفاق می افتد. (پورنامداریان : ۹۶)
شعرهای تعلیمی و داستانی فارسی اغلب مبتنی بر معنی اندیشی شاعر است و زبان ابزار انتقال معنی است. تخیل و در نتیجه عنصر عاطفه در آنها بیشتر ناشی از وزن عروضی یعنی نوع خاصّی از موسیقی و گهگاه ناشی از معنی غریب است و به همین سبب عنصر شاعرانه در آنها محدود و اندک است. در بعضی قسمتهای این شعرها که به وصف احوال و رفتار شخصیّتها پرداخته می شود و یا گوینده نسبت به بعضی حوادث مثل عشق،‌مرگ،‌هجران، وصال­و یا سرنوشت بعضی شخصیّتها حسّاسیّت نشان می دهد، عنصر عاطفه بر معنی غلبه پیدا می کند و زبان نیز به تبع آن از زبان عادّی دورتر می شود. در قصاید فارسی و بخصوص در تشبیب قصاید و مراثی و حبسیّات و غزلها و تغزّلات و مناجات ها و ساقی نامه ها بطور کلّی معنی و عاطفه همراه هم وجود دارد و برحسب آنکه شاعر برکدام یک بیشتر تأکید کند معنی پنهان یا آشکار می شود و به نسبت ظهور و پنهان بودن معنی، نقش معنی رسانی زبان، کم و زیاد می گردد.
در غزل که بیان احوال روحی است، عاطفه بر معنی غلبه می کند و زبان بیشتر در خدمت عاطفه است تا معنی و در قصاید مدحی این وضع معکوس است. در غزلیّات عرفانی به سبب تجربیّات خاص روحی، عنصر عاطفه کاملاً غلبه دارد و زبان در اغلب موارد نقش معنی رسانی خود را از دست می دهد. بطوری که معنی را از شعر نمی توان تفکیک کرد و جدا و بیرون از ساختار شعر بیان نمود. در این شعرها زبان رمزی است و تنها از طریق تأویل می توان معنی هایی از آن کشف کرد. چندمعنایی در همین شعرها تحقّق می پذیرد. به هرحال به قول عین القضات شعر آیینه ای که هرکس نقد حال خویش را در آن می بیند.

 

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت abisho.ir مراجعه نمایید.

 

۴-۲شعر کهن زیربنای شعر نو:

آنچه گفته شد چکیده نظرهای نوینی است که در روزگار ما درباره شعر و کلام مخیّل وجود دارد. در این شعر زبان به هیچ وجه تنها ابزار انتقال معنی از ذهن گوینده به مخاطب نیست. کلمه ها و ترکیبات در آنها اغلب مفاهیم قراردادی خود را ندارند و معانی متعدّد ثانوی آنها برحسب ذهنیّت خواننده شکفته می شود. حتّی خود شاعر هم در بسیاری موارد نمی تواند توضیح و تفسیری قطعی درباره معنی اصلی شعر خود بدهد. در این گونه شعرها تخیل به کمک همه عناصری که از طریق آشنایی زدایی یا هنجارگریزی بر زبان تحمیل می شود و در زبان رایج رخ می دهد و آن را از زبان معمول و معیار دور می کند، در خواننده ایجاد می گردد. امّا این فرایند خود ناشی از پشتوانه عاطفی نیرومندی است که مقدّم بر آفرینش شعر، حادثه ای را با ابعاد و عناصر متنوع در ذهن شاعر بر می انگیزد.
شعر در این چشم انداز تصویری سامان یافته است از یک حادثه پیچیده که در ذهن شاعر، تحت تأثیر انگیزه های بسیار متعدّد و متنّوع پدید می آید. آنچه سبب ساز وقوع این حادثه می گردد یک تأثر عاطفی شدید است و آنچه اجزا و عناصر و طرح این حادثه پریشان و منطق گریز را رقم می زند، انبوه تجربه های شخصی و همه اندوخته های ضمیر آگاه و ناآگاه شاعر در لحظه های درگیری عاطفی است. به سبب همین تنّوع ابعاد و فردی بودن و مخیّل بودن است که حادثه‌سیّال ذهنی تن به اسارت قالب زبان معنا و همگانی نمی دهد.
در این حال شاعر چاره ای ندارد جز آنکه یا خود را از اقتدار زبان عادی و مشترک رها سازد وانواع تصرّفاتی را که هم آن حادثه بر زبان تحمیل می کند و هم خود می تواند در زبان ایجاد کند، بپذیرد تا استعداد آن را برای حفظ و بیان ابعاد متنّوع تری از حادثه افزایش دهد و یا با انتزاع و به تصویر کشیدن و مخیّل آوردن بخشی از حادثه ذهنی خود که معنی دار و در زبان عادی بیان پذیر تر و گنجیدنی تر است، از خیر کلّ حادثه بگذرد و همان بخشی مخیّل و عاطفی را در قالب بیان آورد. و از اینجاست که زبان شعر با نثر اختلاف ذاتی پیدا می کند و تصرّفات زبانی خواه در حوزه خصوصیّات صرفی و نحوی زبان طبیعی و عادی و خواه در حوزه آفرینش عناصر موسیقیایی و صور خیال و صنایع و کاربردهای خاص، کلامی مخیّل و آهنگین را به ظهور برساند و بیافریند. (وحدتی: ۴۸)
ابهام فطرت طبیعی شعر است. تصرّف ناگزیر و کم و بیش اضطراری و الزامی و حتّی تصرّف تصنّعی و‌آگاهانه در منطق زبان عمومی و مشترک به هرحال سبب کتمان معنی یا بخشی از معنی شعر می شود به همین سبب چنان که گفتیم ابهام طبیعی و سرشت ویژه شعر است. شاعری که از بیم دریافت مخاطبان، در لحظه های آفرینش شعر، نگران ابهام شعر است و در عمل از شعر ابهام زدایی می کند، با نزدیک کردن زبان شعر به منطق زبان نثر، در واقع حادثه فردی و ذهنی خود را به یک حادثه مشترک و مفهوم کلّی تبدیل می کند و از مایه ها و عناصر شعری تهی می سازد. نگران استعداد و قوّت فهم و ادراک خواننده بودن، اشتباه ناشی از جبر تاریخی بسیاری از شاعران قدیم و عدّه ای از شاعران معاصر ایران و اساس تنگ نگری بسیاری از علمای بلاغت بود که در معنی یگانه و قابل فهم داشتن شعر اصرار می ورزیدند. این امر یکی از اسباب اعتیاد و تجدیدستیزی ذهن خوانندگان و یکی از موانع تحوّل و نوآوری در شعر فارسی بوده است. اگر جزر و مدها و هیجانات روحی مولوی و بعضی شاعران عارف و زیرکی و نبوغ حافظ، آنان را از این نگرانی آزاد نمی کرد، در ادب فارسی نه مولوی و حافظ داشتیم و نه سنایی و عطّار. ابهام و کتمان معنی در شعر تا وقتی ناشی از سرشت حادثه ذهنی است که جز حضور خویش را بر اختیار شاعر تحمیل می کند، طبیعی و خصلت ذاتی شعر حقیقی است. امّا آنگاه که شاعری تصمیم می گیرد معنایی معیّن و از پیش اندیشیده را که در منطق زبان طبیعی قابل بیان است و از روی قصد و اختیار و به تصنّع کتمان کند و در هاله ای از ابهام به نمایش درآورد، سخن خود را به معمّا و چیستانی بدل می کند که هرچه باشد شعر به معنی حقیقی کلمه نیست.(پورنامداریان، ۱۳۷۹: ۲۰۸)
براستی شعر ناب، آیینه روح شاعر است و شخصیّت جامع اوست نه شخصیّتی که در ارتباط با زندگی در جامعه دارد. صور خیال شعر و معانی احتمالی شعر از حادثه ای به وجود می اید که از اندوخته ها و تجربه های شاعر و تمامیّت ضمیر او سرچشمه می گیرد و بازتاب استعدادها، تجربه ها، دانشها و حسّاسیتها و ظرفیّت ذوقی و هنری اوست.
دراینجا نکته ای را یادآور خواهیم شد که راه ورود و پذیرش شعر نو و جاافتادن در میان جامعه و معتبرو با ارزش شدن در فرهنگ جامعه و دانشگاه و سایر مسائل مربوط به شعر نو از همین خاستگاه آب می خورد ونشأت می گیرد. نکته این است که آنچه اعتبار و ارزش دارد در صمیمیّت مواجهه شاعر با خویشتن است. شعری که محصول چنین برخورد صمیمانه ای است، ممکن است از نظرگاه اخلاقی و اجتماعی مفید نباشد امّا مفید نبودن دلیل فاقد ارزشهای هنری بودن نیست. چنانکه هیچ شعری هم تنها به دلیل مفید بودن، خواه در حوزه مسائل اجتماعی و خواه در حوزه مسائل دیگر، نمی توان آن را در دایره هنر شعر در مفهوم خاصّ آن قرار داد. شعر سفارشی و مبنی برخواست جامعه از ارزش هنری چندانی برخوردار نیست. باید شاعر با خودش صمیمی باشد تا شعرش از تأثیر و نفوذ برخوردار شود یعنی در مسیر زمان دیر یا زود، شعر صمیمی برنده است و حرف آخر را می گوید. از این جهت تعهّد اجتماعی در هنر پیش از آنکه در هنر ظهور کند باید در ذات و شخصیّت هنرمند باشد.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
اگر ما زیبایی ها و صور خیال و نقاط قوّت شعر نو را فقط از دیدگاه معیارهای گذشته بسنجیم، در پاره ای موارد کار از کمال پژوهش فاصله می گیرد. بهتر آن است که ما در پرداختن به صور خیال و مسائل بلاغی در کنار آنچه از گذشته می دانیم به دستمایه های بلاغی شعر نو و رهاورد آن نیز توّجه کنیم.
سرگذشت شعر نو و غریبی و آشنایی و انس او با ذهن و ذوق ایرانیان شعر دوست را می توان با گذر بسیار مختصری بر روند تحوّل معنایی شعر، معلوم و مشخّص کرد:
شعر فارسی در قرن هفتم بوسیله مولوی و سعدی به ترتیب در حوزه تجارب عرفانی و تجارب اجتماعی و زندگی عادّی و معمول، کار خودش را به کمال نشان داد و به بن بست رسید. یعنی دیگر موضوع تازه ای نبود که شاعری بیاید و قسم سوّم را ارائه دهد. در قرن هشتم حافظ با استعداد و زیرکی و نبوغ خویش با ایجاد شیوه ای جدید که از یک سو به عالم مولوی و از دیگر سو به جهان سعدی نظر داشت کاری نو ارائه کرد و با حفظ قالب ظاهری شعر، رندانه در زبان و معنی و عاطفه شعر تحوّل ایجاد کرد و کار را بگونه ای تمام کرد که دیگر مجالی برای ظهور و عرض اندام شاعران بعد از خود در این حوزه نگذاشت و شعر فارسی دیگر نمی توانست هنرآفرینی و هنرنمایی کند مگر زمانی که از حیث صورت و معنی بکلّی متحوّل شد. (پورنامداریان: ۲۱۸)

 

۴-۳ شعر نو میراث فرهنگ ادبی گذشته:

ظهور شعر نو در یک قرن پیش با کم وکاستی های آن و فراز و نشیب هایی را که مجبور به پیمودن آن بود، یک نکته را پیش نظر و نظر و ذهن و ذوق مردم آورد و آن حرف تازه ای بود که شعر نو برای گفتن داشت و با این رهاورد و ارمغان توانست براستی ادب فارسی را به دشتها و کوهساران سرسبز و جهانی تازه وارد کند و سیر دهد.
این تحوّل و دگرگونی تدریجی پس از نیل به کمال هم از نظر معنی و هم از نظر صورت، چنان اساسی و خلاف عادت آن زمستانه روزگار بود که یکباره خواب همگان را آشفته کرد و ادب دوستان و شیفتگان شعر را در برابر دنیای جدیدی قرار داد. ابتدا معدودی توانستند با این نوگرایی و نواندیشی آشنا شوند و انس بگیرند امّا بتدریج صاحبان ذوق وادب با این پدیده نو عادت کردند. البتّه سالها طول کشید تا اندک اندک شعر نیما را بپذیرند. بعد از نیما شعر شاعرانی که هم به شعر کلاسیک و هم به شعر نیمایی نظر و علاقه داشتند، بمنزله پلی شد برای گذر از شعر کلاسیک به شعر نو نیمایی. امّا این شاعران برای آنکه خوانندگان و طرفداران خود را از دست ندهند در سرودن شعر هم به حالات عاطفی خود توّجه داشتند و هم به درک و استعداد خوانندگانشان یعنی طوری شعر می سرودند که هم پاسخ حالات عاطفی خویش را داده باشند و هم خواننده از آن بهره ببرد.البته برخی از نوپردازان با هیچ تأویلی نمی شود به دریافت معنایی یا احساس انفعالی به پاره ای از اشعارشان رسید و درنتیجه شعر این شاعران گاه نمی تواند ارتباطی جدّی با خواننده برقرار کند و این نقیصه و ضعف شعر آنهاست. در میان نوپردازان بجز نیما که خود سردمدار شعر نو و خط دهنده و معیار است، شاعران نوپردازی همچون سهراب سپهری، مهدی اخوان ثالث و شاملو از جمله نوپردازانی هستند که هم دستمایه وزین و پرباری از گذشته دارند و آثار بزرگان ادب فارسی از نظم و نثر را مطالعه کرده بودند و از قریحه، ذوق، استعداد و شیوایی خاصّی در سرودن شعر نو بهره مند بودند. اخوان ثالث شاملو براستی پیشینه ادب فارسی بخوبی خوانده بودند و این امر در آثارشان موج می زند. سهراب سپهری هم گرچه به اندازه این دو با ادب فارسی را مطالعه نکرده بود امّا آنقدر که در حوزه شعر چه از نظر ساختار و چه فرم و معنا و چه در آفرینش صور خیال بتواند از آن بهره گیرد، خوانده بود و خوب هم خوانده بود از همان شعر “صدای پای آب” او این مدّعا پیداست مخصوصاً بهره گیری او انواع صور خیال و بازی رمز آمیز او با واژگان و کاربرد آنها در آفرینش صور خیال، نکته ای که همه آشنایان با شعرنو، آن را پذیرفته اند و می پذیرند. در این میان شفیعی کدکنی استاد بلامنازع ادب فارسی است که در حوزه شعرنو سبک و فرم خاص خودرا ارائه داده است. شعر نیما، سهراب سپهری، اخوان ثالث و شاملو هم حاکی از تجربه شاعرانه است و هم آزاد از زبان عادی و طبیعی ناتوان از بیان تجربه. وحدت ساختاری شعرا ینان ناشی از وحدت عاطفی تجربه آنهاست و زبان خاص شعر هریک از این نوپردازان به انواع شگردها و شیوه ها زیور یافته است. هرکدام در بیان رمز آمیز و مخیّل و زیبای خود، ابعاد عناصر مخیّلی را که در لحظه آفرینش هر شعر در ذهن آنها جرّقه زده و پدید آمده، جلوه گر می سازد و نشان می دهد. شعر نو شاعران یاد شده هرکدام به نحوی حاکی از آن است که آنها بر بیان و تصویر هرچه بیشتر ابعاد حادثه ای که در لحظه آفرینش شعر در ذهن آنها برانگیخته شده است، اصرار داشته اند بویژه شاملو که از این جهت از شاعران یاد شده، متمایزتر است بهمین سبب شعر شاملو بالقوّه معانی متعدد و استعداد تأویل پذیری دارد. امّا این بدان معنی نیست که معنی یگانه و پایداری که مقصود و نیّت شاعر است، در آن نباشد. اگرچه این نوپردازان به تشابه شعر با موسیقی و چند معنایی شعر، اعتقاد و باور دارند امّا شعر آنان را نباید از آن شعرهایی شمرد که مقصد و مقصود شعر فقط خودش و در خودش باشد. بهرحال بحث تأویل در شعر نو جایگاهی در خور ویژه دارد.

 

۴-۴ عاطفه و تخیّل زیربنای صورخیال:

پیش از ورود به بحث اصلی و شناخت صور خیال رد شعر نوپردازان نامدار معاصر، لازم است از عاطفه و تخیّل که از عناصر اصلی در پدید آمدن صور خیال و بهره گرفتن از آنهاست، قدری صحبت شود.
شعر شاعرانی همچون نیما، اخوان ثالث و شاملو و فروغ فرّخزادو سهراب سپهری تا مرزها و انگاره هایی سرگذشت مهر و کین، یأس و امید، عشق و نفرت، غم و شادی، درد و دریغ و حمله و گریز، طبیعت افسونگر و مظاهر آن، اجتماع با ویژگی های آن و انسان با سرنوشت اوست. امّا محور اصلی بیشتر این عواطف یاد شده اجتماع است و مردمش. شعر این نوپردازان البّته با فرایند و نمودارهای بالا، بالاتر و گاه کمتر اثری از دردهای مردم وخواسته ها و اندیشه های مردم است و گاهی هم در کنار مردم، طبیعت و سایر مسائل یاد شده فوق مطرح می شود. این نوپردازان در قلب معرکه زندگی حضور دائم دارند بخصوص اخوان ثالث و شاملو و سپس نیما و فروغ و بهمین جهت نبض شعرهایشان با نبض اجتماع می زند و شعرشان صدای ضربه های یک زندگی اجتماعی و یک درگیری وسیع با رویدادهاست بی آنکه خودشان در انعکاس این ضربه های قصدی برای جستن نام داشته یا بظاهر تکلّفی بر خویش نهاده باشند.
شعر در نظر این نوپردازان اثر مستقیم زندگی است و چیزی جدا از نبض زندگی نیست. آنها بر این باورند که شعرشان اصولاً صدای همان نبض زندگی است. در واقع تجزیه و تحلیل عواطف حاکم بر شعر این نوپردازان، تشریح فضای زندگی آنهاست.
دید عاطفی و واقع بینانه این شاعران نوپرداز نسبت به اجتماعی که در آن زندگی می کردند و نسبت به دردها و بی عدالتی های مسلّط بر جامعه که مردم با آن دست به گریبان بودند، از آن پیشنهادی به خود بسته و ریاکارانه نیست که شیوه رایج آن روزگار باشد و هر بی هنری با تمسّک به آن بخواهد در عرصه نام آوری تاخت و تاز کند، بلکه نتیجه مستقیم زندگی و تجربه های آن است.
صمیمیّت ملموسی که در شعرهای نیما، سپهری، اخوان ثالث و شاملو موج می زند نتیجه همنوایی و یگانگی آنان با تجربه های شاعرانه است. آنان را شاعرانی متعّهد و اجتماعی می خوانیم، این اجتماعی بودن از دیدگاهی جبری است تا اختیاری. در واقع جبر تجربه ها و درگیریهای خاص او با زندگی است که زمینه اصلی را برای بروز عواطف اجتماعی در شعر آنان مهیّا می کند.
آنچه را نوپردازان یاد شده احساس می کردند، در ذهنشان اثر می گذاشت و بصورت شعر ارائه می شد. در واقع انگیزه های ناشی از یادها و حوادث زندگی است که زمینه عاطفی اشعار پدید می آورد و باعث می شود شعر در ذهنشان جوانه زند و نهال برومند یا درخت تناوری شود.
براستی که بسیاری از سروده های نام بردگان محصول ناب عواطف و احساسات واقعی است و نه محصول قصد و غرض ویژه ای بخاطر هدفی خاص. بهمین جهت در شعر آنها، همواره جلوه هایی از صمیمیّت و یکرنگی می توان احساس کرد.

 

۴-۵تخیّل در حوزۀ انگیزش ذهنیّتهای شاعر:

تأثیر انگیزه های عینی و اشتغالات ذهنی بر روان انسان منجر به ایجاد انفعال یا حالات روحی گوناگونی از قبیل غم و شادی و مهر و خشم و اعجاب می شود که آنها را عاطفه نامیدیم. کیفیّت این عوامل به همان اندازه که انسانها از نظر شخصیّت تفاوت دارند، از یکدیگر متفاوت است. دقیق ترین مسایل علمی را متخصّص آن علم می تواند به آسانی برای افرادی که آمادگی ذهنی برای فهم آن کسب کرده اند، طوری بیان کند که همه آنها نسبت به آن علم معرفتی یکسان و واحد و مشخّص پیدا کنند. امّا بیان یک عاطفه با تمام ویژگی های فردی و شخصی آن غیرممکن است،‌چرا که هر عاطفه ای با جهان روحی شخص و همه اجزا و ابعاد این جهان ارتباط می یابد. تمام کوشش شاعر برای آن است که این تجربه روحی فردی و گریز پا را در زنجیر کلمات مقیّد کند تا از این رهگذر آن را از چنگ زمان برباید و زندگی جاودان بدان ببخشد و در امکان تجربه مجدّد آن را به روی خویش و دیگران باز بگذارد. به این اعتبار شعر و بطور کلّی هر هنری، نوعی قیام انسان در برابر زوال و نیستی ناشی از ستم زمان است. شاعر برای بیان عواطف خویش که کاملاً رنگ فردیّت و ویژگیهای ذهنیّت شخص او را دارد، وسیله ای جز کلمات با معانی مفاهیم معمول و متداول، در اختیار ندارد. بیان تجربه های عینی و ذهنی را بدین گونه وسعت و گسترش می دهد یعنی وسیله کلمات عادی و معمولی و تا افقهای دوردست و ژرفای همه تخیّلات و اندیشه های دورو دراز فرو می رود و رهاورد این سیر، شعری است زیبا و پیراسته و آراسته به صور گوناگون خیال.
هر چه شاعر در کاربرد ظریف و ماهرانه صورت خیال قوی تر باشد جلوه فخامت و زیبایی و دلچسبی شعرا بیشتر خواهد بود. آری آنچه تا حدّ زیاد به حفظ کیفیّت های ویژه تجربه عاطفی و فضای ذهنی شاعر کمک می کند صورت های گوناگون خیال است که به طور کلی به انها تصویر (image) می گوییم. در واقع صورت های خیال، شاعر را یاری می دهد تا بتواند قدرت کلام خود را تا حدّ بیان یک تجربه ویژه روحی افزایش دهدد و امکان انتقال عواطف رابه دیگران از طریق زبان فراهم آورد. به این سبب است که صورت های خیال اگر خالی از زمینه عاطفی باشد، خود به خود بی ارزش و بی اثر است. تصویرهای شعری به همراه دیگر عناصر شعر باید خواننده را آنجا که ممکن است در فضای تجربه روحی شاعر قرار دهد، تا بتواند تجربه ای را که خاصّ دیگری است تجربه کند و تحت تاثیر قرار دهد. نگارنده در مطالعه قصاید و مدایح مصنوع شاعران قرون گذشته چه بسیار تصویرها دیده است که اندک نقشی در انتقال عواطف ندارند، چرا که از خورشید گرم و روشن تجربه های صمیمی روح و احساس، گرمی نگرفته و فقط به قصد صنعتگر پرداخته شده اند. یادم می آید که در عروسان سخن نیز استاد بزرگوار جناب دکتر اسفندیار پور، جای جای تذکر داده اند که هر صنعتی از صنایع باید با تجربه های صمیمی روح و احساس همراه باشد و تنها کاربرد صنعت خشک و فاقد احساس نمی تواند هنر نمایی و زیبایی داشته باشد.
در شعر نو به طور کلی و در شعر نوپردازان یاد شده به خصوص و در شعر شاملو نجوی بسیار روشن تصویرها خبر از دید تازه ای نسبت به اشیاو کشف عوالم تازه ای ناشی از تجربه ها و عاطفه های شخصی می دهد. این شاعران تصویرهای خود را از میان دیوان های شعر کهن فارسی پیدا نکرده اند.کمتر تصویر کهنه و تکراری در شعر این بزرگان می بینیم و علّت آن در اصل تجدّد و تنوّع و تعدّد اندیشه ها و مضامین نو در شعر این شاعران معاصر است.

 

۴-۶ صور خیال در شعر نو:

خیال که حاصل نیروی تخیّل شاعر است، تشبیه است. تشبیه یافتن شباهت میان دوشیء است. این دوشیء بر حسب ان که هر دو به حوزه محسوسات یا معقولات و یا یکی به حوزه محسوسات و دیگری به حوزه معقولات تعلّق داشته باشد، انواعی از تشبیه را به اعتبار طرفین آن پدید می آورد. صورت های دیگر خیال از قبیل استعاره و تشخیص و رمز و حتّی گاهی کنایه و یا صورت های دیگر بیان که می توان با توسّع معنی انها را نیز در دایره تصویر قرار داد، در حقیقت از یک تشبیه پنهان یا آشکار مایه گرفته است. به همین سبب قدرت تخیّل شاعر تا حدّ بسیار زیادی در کشف پیوند شباهت میان اشیا، آشکار می شود. طرف دوّم تشبیه یعنی مشبه به در شعر اغلب شاعران عناصر محسوس و طبیعت است. هر عنصر محسوس طبیعی یا مصنوع دارای قوتّ ها و استعدادهای ذاتی و عرضی بسیار متنّوع است که با تکیه بر هر یک و استعدادها، گذشته از استعداد نیروی تخیّل شاعر، به مضمون و مایه ای که شاعر می خواهد می خواهد میان ان و یک عنصر طبیعی یا معقول رابطه و پیوند شباهت بر قرار کند، نیز مربوط است. تصویر پردازی تازه و بدیع مستلزم ذهنیّت جدید که دیدی نو و تازه شاعر می بخشد نیز هست و این دید تازه از زمان و ذهن شاعر مایه می گیرد.
با پیدا شدن مسائل پدیده های تازه در دوران معاصر، تصویر در شعر معاصر نیز تحوّل و تازگی می یابد. در شعر کهن فارسی به سبب رکود و در بستگی احوال اجتماعی و کندی تحوّلات اجتماعی و کندی در پیرایش مضامین نو، تکرار گاهی شعر کهن را ار رونق و جلوه می اندازد امّا در شعر نو امکان کشف شباهت های جدید میان اشیا وجود دارد. مثلاً بر قراری پپوند شباهت میان جنبه ای از هستی یک انسان که در خور ستایش و مدح است و خورشید از نظر گاه های گوناگون در شعر فارسی تجربه شده است اما امروز شاعر نو پرداز بین بین خورشید و دهها پدیده مورد نظرش به راحتی و به زیبایی شباهت و ارتباط بر قرار می کند.
پیداست که وجود مضامین نو وقتی تصویرهای نو را سبب پیدایش و حضور می گردد که شاعری در عین حضور ذهن دگیری وسیع و همه جانبه با زندگی و زیر و بم های امیال اجتماعی خود و تجربه دقیق در طبیعت و جهان داشته باشد. و استعداد و زمینه های لازم ذهنی را بر دریافت و تاثیرات خاص خویش فراهم آورده باشد. شاعر از صمیمت های آمیخته با تجربه ها و عواطف شخصی مایه می گیرد و هم از دلبستگی های فکری و عاطفی شاعری می کند خواننده مستقیماً در جوّ عاطفی روحی او قرار گیرد.
شاعر برای ادای مقاصد و معانی و مفاهیم و سرودن شعر چنانکه گفتیم از صور خیال مایه بهره می گیرد و این بهره گیری از صور خیال مربوط به علمی است به نام علم “بیان” علم بیان از گذشته با علم معانی همراه بوده و همراه تدریس می شده است اما می توان علم بیان را که از صور خیال چهارگانه در شعر، سخن می گوید به تنهایی مورد عنایت قرار داد و باز کاوید. در زیر به عنوان ورود به بحث، مختصری درباره علم بیان با ذکر امثله مناسب، سخن می گوییم.

 

۴-۷تشبیه و اقسام آن

در آمد: تعریف تشبیه و شناخت ارکان و طرفین تشبیه
تشبیه چیست؟
تشبیه از باب تعفیل و در اصطلاح علم بیان، همانند کردن چیزی است به چیزی در صفتی یا خصوصیتّی و یا: تشبیه آن است که چیزی را به چیزی در صنعتی مانند کنند: (همایی، ۱۱۳۶۱: ۲۲۷)
آنچه را که مورد تشبیه قرار می گیرد،‌مشبّه و امر دوم یا آنچه را که مشبّه بدان مانند می شود، مشبه به می نامند و به صفت مشترک یاخصوصّیات و ویژگی که مابین مشبّه و مشبه به می شوند، ادات تشبیه می گویند: مانند، بسان، همانند، مثل، چون، همچون، گویی، گویا، بمانند، چونان و … از جمله واژگان ادات تشبیه اند و در عربی: ک مانند: زیر کالا سد (زیر مانند شیر است). با مثالی ارکان تشبیه را بازی می شناسانیم: ماه همچون گلابدانی بلورین در آسمان می درخشید. که “ماه” مشبه و “گلدبدانی بلورین” مشبه به و همچون ادات تشبیه و می درخشید. وجه شبه است.
در “وجه شبه” باید دقت نمود که صفتی که منظور گوینده و سراینده است، وجه شبه است و این از کلام گوینده پیداست. گوینده بر اساس قصد خود از تشبیه یعنی مدح و ستایش یا هجو و نکوهش، و یا توصیف و گاه آوردن کلام جدی یا هزل آمیز، وجه شبه را متفاوت می آورد: “از باب مثال معمول است که شخص منافق دو روی را به “گل” و رخسار زیبا را هم به “گل” تشبیه می کنند اما وجه شبه در دو مورد با یکدیگر تفاوت دارد.” (همایی، ۱۳۶۱: ۲۲۸)
به مشبه و مشبه به طرفین تشبیه می گویند و حضور و وجود آنها در تشبیه الزامی است اما وجه شبه وادات تشبیه حضورشان الزامی نیست.

 

۴-۷-۱ انواع تشبیه به جهت حسی و عقلی بودن طرفین تشبیه (مشبه و مشبه به) :

اگر پدیده یا امری با یکی از حواس پنجگانه درک شود، آن را محسوس یا حس می گوییم، در غیر اینصورت اگر پدیده یا امر مورد نظر با عقل درک شود و به حس در نیاید، آن را معقول یا محسوس می گوییم.
تشبیه بجهت محسوس و معقول بودن طرفین آن به چهار نوع تقسیم می شود:
الف) محسوس به محسوس. ب) معقول به معقول.
ج) محسوس به معقول. د) معقول به محسوس.
الف) تشبیه حسی به حسی: که طرفین تشبیه با یکی از حواس ظاهر درک می شود:
از آنجا که بحث پایان نامه “صور خیال در شعر نو” است، نگارنده خود را ملزم می داند که نمونه ها را از شعر شاعران نوپرداز، بیاورد.
او چونان نیشکر بود / شیرین و خوش (مصدق، ۱۳۵۲: ۷۴)
که “او” مشبه حسی و و “نیشکر” مشبه به حسی است و “چونان” ادات تشبیه و شیرین و خوش ” وجه شبه است.
و یا : ابرها چونان فیلانی سترگ / پهنه آسمان را جولانگاه خود کرده / خروش می کشیدند / و آذرخش پهنه آسمان را / تسخیر کرده بود.
که : “ابر” مشبه و “پیلانی جنگی” مشبه به است و “چونان” ادات تشبیه است و “خروش کشیدن” وجه شبه است. البته در ذهن شاعر هیأت ابرها نیز مانند پیلان تصور شده است که خود وجه شبه است اما در شعر نیامده است.
ب) عقلی به عقلی: که طرفین تشبیه با حواس ظاهر درک نمی شوند اما ذهن و خرد یا نیروی عاقله آنها را در می یابد:
و کابوسهای معما / در فضای روحش / جولان می دادند. (مصدق، ۱۳۷۰: ۹۲)
که “معما” مشبه معقول و “کابوسها” مشبه به معقول است و “در هم پیچیدگی و بغرنجی” وجه شبه است. از آنجا که طرفین تشبیه بصورت ترکیب اضافی آمده اند، ادات تشبیه نیامده است. در تشبیه لزومی به آمدن ادات تشبیه و حتی وجه شبه نیست.
ج) حسی به عقلی:
تشبیهات از نوع محسوس و معقول نیز بگونه ای هستند که آوردن آنها باهم الطافت بیشتر می دارد و منفرد آوردن آنها مانند شعر کهن لطفی ندارد.
– بوته های گندم روییده بر بام سفال / خشک از حادثۀ خشکسال / خستگی های مرا یادآرد / رسته از کشت خیال / بوته های گندم روییده بر بام سفالین خستگی های (روحی) شاعر که از کشت خشک خیالش بررسته است: محسوس به معقول (احمدی: ۹۳)
– نقش اسلیمی آن طاق نماهای بلند / منعکس گردد در آینه ی چشمانم / یاد ایّامی خوش کودکی ام / یاد پروانه، ملخ، سنجاقک / یاد باد آن همه شادی و خوشی (پویا : ۴۵)
نقشهای اسلیمی (کاشی) طاق نما های بلند (وقتی در چشمانم می افتد ) همچون خاطرات کودکی از پروانه و ملخ و سنجاقک است: محسوس به معقول.
– درین شبها / چراغ ما / فتیله ش خشک می سوزد / بسان خشکی و سختی پیچاپیچ / که روح هرکسی دارد / (کسرایی: ۹۴)
خشک و بی روغن سوختن چراغ رنج آور است مانند رنج آور بودن خشکی و سختی پیچاپیچ روح هر گرفتار. تشبیه محسوس به معقول
… ریگ روان دشتها / و موجاموج حرکتشان / در این دریای پرآشوب / چنان چون / تاب حسرتها، آهها و افسوس /که دشت خاطره و فکر مرا/ آشفته می دارد . (همان: ۸۶)
امواج ریگهای روان بر پهنۀ دشت حسرتها، آهها و افسوسهای پهنۀ روح و روان: محسوس به معقول.
– تاریخ سطل تجربه ای تلخ و تیره است.
تا آستان روشنی روزآمدن