شبکه پیچیده

ساختار درختی

شبکه پیچیده

تمرکز

ساختار علّی و معلولی مفاهیم

سازماندهی ایده های تحتانی اطراف ایده اصلی

اتصالات غنی معنایی در میان مفاهیم گوناگون

۴-۴٫ نقشه شناختی گروهی
همانطور که اشاره شد، هنگامی که از نقشه علّی برای استخراج افکار و ذهنیات یک فرد در خصوص یک مسأله استفاده می کنیم، نقشه بدست آمده را نقشه شناختی می نامیم، زیرا مرتبط با افکار شخصی و شناخت یک فرد می باشد. از سوی دیگر هنگامی که گروهی از افراد در صدد نگاشت افکار خود بر می آیند، نقشه حاصل را نقشه شناختی گروهی می نامند. از آنجایی که این نقشه ها را می توان جهت ساخت الگوهای استراتژیک بکار برد (زیرا مانند الگوهای استراتژیک شامل اهداف، استراتژی ها و فعالیت ها می شوند)، برخی مواقع نقشه شناختی گروهی را نقشه استراتژی عملگرا ^[۲۸۳] نیز می نامند.

برای ساخت نقشه های شناختی گروهی معمولاً به دو روش عمل می شود. در روش اول مصاحبه با گروهی از افراد که درگیر مسأله هستند صورت می گیرد و نقشه گروهی در خلال مصاحبه ترسیم می شود. این روش خصوصاً جهت گردآوری افرادی که در حوزه مورد بررسی از دانش لازم و کافی بهره مندند و توانایی اخذ تصمیمات کلیدی را دارند و تحت تاثیر نتایج حاصل از آن قرار می گیرند، بسیار مفید می باشد.
فرایند نگاشت گروهی نه تنها استخراج مقدار زیادی از اطلاعات را ممکن می سازد، بلکه این کار را به روشی انجام می دهد که تمامی افراد گروه قادر خواهند بود هر زمانی که ایده ای در خصوص مسأله به ذهنشان می رسد آن را بازگو کرده و درباره آن بحث و گفتگو کنند و نیازی نیست تا زمان مشخصی جهت ابراز افکار خود منتظر بمانند.
همچنین این روش به افراد گروه کمک می کند که از واگرایی به یک همگرایی واحد در خصوص مسئوله مورد بررسی دست یابند و دریابند که هر یک از آنها چگونه از مناظر گوناگون به مسأله می نگرند، چگونه مشارکت هر یک از آنها بر ایجاد مشارکت دیگری اثرگذار است و در نهایت چگونه ترجیهات هر یک از آنها بر هم منطبق می شود. در نتیجه می توان انتظار داشت که خروجی مناسب تری توسعه یابد.
در روش دوم تشکیل نقشه شناختی گروهی، مصاحبه ها به صورت انفرادی با افراد درگیر در مسأله صورت می گیرد که استفاده از نگاشت شناختی افکار و پیشنهادات هریک از آنها در رابطه با موضوع مورد برسی استخراج می شود. سپس نقشه های شناختی هریک از مصاحبه شوندگان با یکدیگر ادغام شده و نقشه شناختی گروهی حاصل می شود (Bryson etal., 2004).
با این تقسیم بندی ارائه شده، در پژوهش حاضر از روش دوم جهت تشکیل نقشه شناختی گروهی خبرگان برای طراحی الگوی بومی توسعه شبکه های دانش در هاب های پژوهش و فناوری وزارت نفت استفاده شده است.
۴-۵٫ فرایند حصول اجماع در نگاشت شناختی
روش شناسی چک لند در دهه های گذشته موفقیت های بسیاری کسب نموده و برای حل مسائل نیمه ساختاریافته و غیر ساختاریافته کاربرد فراوانی داشته است. اما برخی کمبودهای روش شناسی، خصوصاً در فاز مدلسازی، کاربرد آن را محدود نموده است. در نتیجه این محدودیت ها استفاده از سایر مدل های مفهومی به عنوان ابزار کمکی در این روش شناسی و خلق روش های ترکیبی، افزایش یافته است. در این تحقیق یک مدل ترکیبی شامل ترکیبی از نگاشت شناختی و روش شناسی سیستم های نرم، برای حل مسائل ساختار نیافته و نیمه ساختار یافته ارائه شده است و هدف از انجام آن دست یابی به اجماع نظر میان چندین نگرش فکری در رابطه با مسائلی است که عوامل انسانی در آن نقش اصلی را به عهده دارند.
ساخت مدل نهایی اجماع وظیفه اولیه با بهره گرفتن از نگاشت شناختی در این روش شناسی جدید، موجب ارائه تصویر کاملی از ادراکات ذهنی ذینفعان مختلف در مسأله مورد مطالعه می شود و ابزاری برای ترکیب نظرات خبرگان را در چارچوب این مدل ایجاد می نماید تا تحلیلگر مجبور به انتخاب مدل خاصی تحت یک نگرش خاص نباشد.
به طور کلی سیستم های نرم متشکل از ذی نفعانی است که نسبت به یک موضوع واحد برداشت های متفاوتی دارند که معمولاً دفاع پذیر و مشروع است. در این میان افرادی که دارای ادراکات نزدیک و مشابه هستند، به یکدیگر نزدیک شده و جناح فکری شکل می گیرد و گاهی حتی جناح های فکری ناخودآگاه به علت برداشت های متفاوتشان با یکدیگر نزاع و مجادله می نمایند.
هر یک از دیدگاه های متفاوت نسبت به مسأله، یک سیستم فعالیت های انسانی منحصر به فردی را ایجاد می نماید که ناشی از سیستم فعالیت ها و سیستم اجتماعی و فرهنگی هریک از جناح های فکری است. لذا فرایند حصول اجماع در نظر دارد که این سیستم فعالیت های انسانی منحصر به فرد را در طی تکرارهای محدودی به یک سیستم فعالیت انسانی قابل پذیرش توسط جناح های فکری مختلف تبدیل نماید.
برای آنکه نقشه شناختی گروهی بدست آمده، انعکاس دهنده توافق نظر جناح های فکری گوناگون درگیر در مسأله باشد، پس از آنکه تعاریف ریشه ای مربوط به هر یک از گروه های فکری استخراج و نقشه شناختی مرتبط با آن از طریق مصاحبه با ذینفعان کشیده شد، محقق برای ادغام نقشه های شناختی فردی و ساخت نقشه شناختی گروهی، روش ساخت “مدل اجماع وظیفه اولیه^[۲۸۴]” را بکار می برد.
این اجماع صورت گرفته میان جناح های فکری مختلف می تواند به یکی از سه حالت زیر باشد:
۱- اجماع سراسری (وظیفه اصلی خنثی^[۲۸۵]): فارغ از انواع سیستم، همه ی سیستم ها در تعدادی از وظایف با یکدیگر اشتراک دارند، بدین معنا که تمامی سیستم ها ورودی می پذیرند و از طریق فرایند آن را به خروجی تبدیل می کنند.
۲- اجماع صد درصدی^[۲۸۶]: بر خلاف اجماع سراسری که در تمامی سیستم ها یکسان هستند، اجماع صد درصدی به دیدگاه های گوناگون نسبت به یک سیستم منحصر به فرد می پردازد. اجماع صد درصدی بیانگر اشتراکات جناح های فکری نسبت به یک سیستم خاص است.
۳- اجماع محلی^[۲۸۷] (اجماع حاصل از تطابق^[۲۸۸]): برخی از فعالیت های سیستم مورد مطالعه می باشد که در مورد آنها توافق همگانی وجود ندارد، اما از طریق مباحثه میان جناح های فکری مختلف، بر روی آنها اجماع صورت می پذیرد.
نمودار زیر با فرض وجود سه دیدگاه مختلف، اجماع های سراسری، صد درصدی و محلی را نشان داده است.
نمودار ۳-۳: انواع اجماع در روش شناسی سیستم های نرم (Wilson, 1993)
به منظور ایجاد اجماع در میان جناح های فکری مختلف از فرایند همگرایی سیستم ها استفاده می شود که در نمودار زیر نشان داده شده است. همانطور که در نمودار نشان داده شده، در ابتدا هر یک از جناح های فکری با بهره گرفتن از شناخت خود به ارائه تعریف ریشه ای از موضوع می پردازند و سپس غنی سازی می گردند. در ادامه برای هر یک از تعاریف ریشه ای با بهره گرفتن از تجزیه و تحلیل ریشه ای یک مدل مفهومی ایجاد می گردد که در بر گیرنده ی سیستم فعالیت های انسانی متناظر با آن تعریف ریشه ای می باشد. پس از مشخص شدن سیستم فعالیت های انسانی جلسات مباحثه با حضور نمایندگان همه جناح های فکری تشکیل شده و تمامی فعالیت های مدل های مفهومی ایجاد شده توسط جناح های فکری مورد بررسی قرار می گیرد و فعالیت های مطلوب انتخاب می گردند. فعالیت های مطلوب، فعالیت هایی هستند که بر روی آنها اجماع سراسری، صد درصدی یا محلی وجود دارد و مدل حاصل از فعالیت های مطلوب، مدل وظایف اولیه ی آزمایشی^[۲۸۹] نامیده می شود.
نمودار ۳-۴: فرایند حصول اجماع از دیدگاه روش شناسی سیستم های نرم
در مرحله ی بعد با بهره گرفتن از مدل وظایف اولیه آزمایشی، تعریف ریشه ای مرتبط با آن ایجاد شده و بر مبنای تعریف ریشه ای، مدل مفهومی تبیین می گردد، مدل مفهومی بدست آمده، مدل آزمون^[۲۹۰] نامیده می شود.
مدل آزمون بایستی نسخه قابل پذیرشی از مدل وظایف اولیه آزمایشی باشد، برای رسیدن به این هدف، بایستی طی تکرارهایی بین دو مدل همگونی صورت پذیرد. پس از حصول همگونی، مدل سیستم فعالیت های انسانی به اجماع می رسد (Wilson, 1993).
۴-۶٫ فرایند هم سنجی و مقایسه مدل مفهومی با دنیای واقعی
مرحله پایانی روش شناسی سیستم های نرم مربوط به مقایسه یا هم سنجی مدل های مفهومی استخراج شده با دنیای واقعی می باشد. در این مرحله روش شناسی مجدداً به دنیای حقیقی باز می گردد و به سنجش تفاوتها میان مدل های مفهومی حاصل شده و دنیای واقعی می پردازد. از آنجایی که مدل های مفهومی بر مبنای تعاریف ریشه ای به بیان آنچه که بایستی رخ دهد می پردازد، تحلیلگر بایستی به این موضوع توجه کند که آیا آنچه در دنیای حقیقی رخ می دهد همان است که بایستی رخ دهد و جهت رسیدن به این هدف، وی باید چگونگی رخ دادها را مورد بررسی و تحلیل قرار دهد.
برای انجام این مقایسه محققان روش های گوناگونی را ارائه داده اند که از جمله آنها می توان به روش هایی چون مباحثه غیر رسمی، پرسش رسمی، سناریو نویسی و ایجاد مدل دنیای حقیقی با ساختاری مشابه ساختار مدل مفهومی که توسط چکلند (Checkland, 1978) ارائه شده است اشاره کرد.
روشی که در این تحقیق جهت مقایسه مدل مفهومی بدست آمده از نگاشت شناختی با دنیای واقع برگزیده شده است، استفاده از جدول مقایسه است که ویلسون (Wilson, 1993) آن را نمایش رسمی نتایج حاصل از ساخت پرسش های رسمی می داند. در این مرحله هنگامی که نتایج مقایسه به عنوان پیشنهاداتی جهت تغییر بکاربرده می شوند، بهتر است این قیاس به صورت رسمی تر در قالب نمایش جدول صورت پذیرد. این جدول شامل ۶ ستون می باشد که ستون های ۱ و ۲ و ۳ نتایج فرایند پرسش هایی که پیش از این صورت گرفته را نشان می دهند. از آنجایی که امکان شناسایی دقیق “چه هایی” که تحت “چگونه های” دنیای واقعی قرار دارند وجود ندارد، پرسش ها به گونه ای دیگر مطرح می شوند. این پرسش ها بر مبنای مجموعه ای از چه ها از مدل منسجم قرار دارند. یک روش برای شناسایی “چگونه ها” این است که پیش از هر چیز خروجی های احتمالی “چه ها” تعیین و شناسایی شوند و در این زمینه که آیا این نتایج وجود دارد یا خیر، پرسش مطرح شود.
ستون های ۴و ۵ و ۶ نیز نتایج ارزیابی آنچه وجود دارد را نمایش می دهند و بر مبنای ارزیابی های صورت گرفته قرار دارند. این موارد شامل تغییرات صورت گرفته با شواهد دنیای واقعی است که منجر به پشتیبانی از پیشنهادات آتی می شود.
جدول زیر نموه ای از جدول مقایسه ای مدل مفهومی و شرایط واقعی (یا مقایسه شرایط کنونی با شرایط مطلوب) است و در مجموع آنچه در این مرحله می بایست انجام گیرد پر کردن جدول با پاسخ به سئوالات مطرح شده در آن می باشد.
جدول ۳-۵: جدول استاندارد مقایسه ای شرایط کنونی با شرایط مطلوب (Siau & Tan, 2005)

۱٫ نام اقدام

۲٫ وجود دارد یا ندارد

۳٫ مکانیزم موجود

۴٫ مقیاس عملکرد

۵٫ تغییر پیشنهادی

۶٫ نظرات