مراقبه از ماده «رقب» به معنی مواظب بودن و زیر نظر گرفتن است و مقصود آن است که انسان پس از مشارطه برای جلوگیری از شکسته شدن این پیمان به طور مداوم مراقب پاکی خویش باشد و بر عهد و پیمان خود بایستد و به وسوسه­های شیطان و نفس، دل نسپارد و از شر آن­ها به خدا پناه ببرد و خدا را مراقب خود بداند. انسان‌ باید در طول‌ روز مراقب‌ اعمال‌ خود باشد. این‌ مرحله‌ از حساس‌ترین‌ مراتب‌ سیر و سلوک‌ به‌ شمار می‌رود. قرآن‌ مجید بر این‌ نکته‌ تأکید دارد که‌ خداوند بر احوال‌ و اعمال‌ شما نظارت‌ دارد: (إِنَّ اللَّهَ کاَنَ عَلَیْکُمْ رَقِیبًا)[۶۵]
« خداوند، مراقب شماست.»
(أَ لَمْ یَعْلَم بِأَنَّ اللَّهَ یَرَى)[۶۶]
«آیا او ندانست که خداوند (همه اعمالش را) مى‏بیند؟»
کسی‌ که‌ از آیه‌ فوق‌ درس‌ گرفته‌ باشد، همواره‌ خدا را ناظر بر کارهای‌ خود می‌داند و از غفلت‌ و گناه‌ دوری‌ می‌وزرد.
امام علی(ع) مى فرماید: «هر کس که درونش بازدارنده‌اى داشته باشد، از جانب خدا برایش حافظى گمارده مى شود.»[۶۷]
اگر کسی‌ خدا را برخود شاهد و ناظر بداند و خود را در محضر خدا بداند و به‌ این‌ مطلب‌ اعتقاد پیدا کند، هرگز دستش‌ را به‌ گناه‌ و آلودگی‌ها نمی‌آلاید. کسی‌ که‌ به (… وَ اللَّهُ شهَِیدٌ عَلىَ‏ مَا تَعْمَلُون)[۶۸]
« … و خدا گواه است بر اعمالى که انجام مى‏دهید!»
و (…هُوَ مَعَکمُ‏ْ أَیْنَ مَا کُنتُمْ وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیر)[۶۹]
«هر جا باشید او با شما است، و خداوند نسبت به آنچه انجام مى‏دهید بیناست!»
اعتقاد دارد ‌هرگز به‌ دنبال‌ گناه‌ نمی‌رود.
امیرالمؤمنین‌ (ع‌) می‌فرماید: «فَرَحِمَ اللَّهُ امْرَأً رَاقَبَ رَبَّهُ وَ تَنَکَّبَ ذَنْبَهُ‏ وَ کَابَرَ هَوَاهُ وَ کَذَّبَ مُنَاهُ امْرَأً زَمَّ نَفْسَهُ مِنَ التَّقْوَى بِزِمَامٍ وَ أَلْجَمَهَا مِنْ خَشْیَهِ رَبِّهَا بِلِجَامٍ فَقَادَهَا إِلَى الطَّاعَهِ بِزِمَامِهَا وَ قَدَعَهَا عَنِ الْمَعْصِیَهِ بِلِجَامِهَا…»[۷۰]
(خدا رحمت کند آن بنده‏اى را که نگران پروردگار خود باشد و از گناه‏ پهلو تهى کند و با تمنّاى دل بستیزد و آرزوى خود را به دروغ نسبت دهد؛ بنده‏اى که نفس‏ خود را به مهار پرهیزگارى لگام زده، و با لگام ترس از پروردگار خود، بر دهانش دهنه نهاده است و مهارش را به سوى طاعت خدا کشانیده و با دهنه‏اى که بر آن زده از نافرمانى بازش داشته…)
مراقبه در دو مورد استعمال می­ شود: یکی این­که انسان نفس خود را زیر نظر بگیرد و دیگری آن­که خداوند، هر انسان بلکه هر موجودی را زیر نظر دارد. سالک باید به هر دو معنا توجه کامل داشته باشد و اعمال خود را زیر نظر بگیرد و هیچ آنی از آن غافل نباشد؛ زیرا ممکن است با غفلتی کوتاه و یا یک بی­توجهی گذرا، در دام گناه بیفتد.[۷۱]
سالک الی الله باید از اولین قدم که در راه می­گذارد تا آخرین قدم، خود را از مراقبت خالی نداند و این از لوازم حتمی سالک است. باید دانست که مراقبت دارای درجات و مراتبی است؛ سالک در مراحل اولیه یک نوع مراقبه­ای دارد و در مراحل دیگر انواع دیگری، هر چه به کمال می­رود و طی منازل و مراحل می­ کند مراقبت او دقیق­تر و عمیق­تر خواهد شد، به طوری­که آن درجات از مراقبت (اگر بر سالک مبتدی تحمیل شود) از عهده آن برنیامده و یک باره سلوک را بر زمین می­گذارد و یا هلاک می­ شود. ولی اگر رفته رفته و در اثر مراقبه درجات اولیه را طی کند، می ­تواند درجات عالیه از مرقبه را در مراحل بعدی به جا آورد و در این حالت بسیاری از مباحات در منازل اولیه بر او حرام و ممنوع می­گردد.[۷۲]

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت jemo.ir مراجعه نمایید.

۱-۷-۸-۳- محاسبه

بعد از مراقبت محاسبه لازم است، سالکان راه خدا همان­طور که در صبحگاهان با خود عهد و پیمان می­بندند ساعتی را به محاسبه و بازنگری در اعمال روزانه باید در نظر بگیرند. محاسبه یعنی حسابرسی و بازنگری نسبت به گذشته و تعهد نسبت به آینده.[۷۳]
برای‌ تهذیب‌ نفس‌ لازم‌ است‌ از اعمال‌ روزانه‌ حسابرسی‌ به‌ عمل‌ آید. همانطور که تاجر در آخر هر روز یا هر ماه و یا هر سال، به حساب سرمایه و تجارت خود می­رسد تا ببیند سود برده یا زیان، سالک راه حق باید در هر شب به حساب اعمال و کارهایی که در روز انجام داده، رسیدگی کند تا ببیند آیا نفس به تعهدات خویش عمل کرده یا خیر و آیا در روزی که بر او گذشته سود برده یا زیان؛[۷۴]
امام‌ علی‌ (ع‌) می فرماید: «هر کس‌ نفس‌ خود را به‌ حساب‌ بکشد، بر عیوبش‌ آگاه می‌گردد و به‌ گناهانش‌ پی‌ می‌برد، پس‌ از گناهانش‌ توبه‌ می‌کند و عیوبش‌ را اصلاح‌ می کند.»[۷۵]
امام صادق (ع) می­فرماید: «مَنِ اسْتَوَى‏ یَوْمَاهُ‏ فَهُوَ مَغْبُون»‏[۷۶]
(هر کس دو روزش مساوی باشد مغبون است.)
در این مرحله انسان باید عملکرد نفس را در زمینه خوبی­ها و بدی­ها، اطاعت و عصیان، خدا پرستی و هوا پرستی دقیقا مورد محاسبه قرار دهد و اگر مرتکبب خلافی شده بود نفس خویش را مؤاخذه کند و اگر طاعتی انجام داده بود بر آن بیفزاید.[۷۷]
در روایات اهل بیت (ع) به این مسئله عنایت مخصوصی شده است. در این­جا به چند روایت آموزنده اشاره می­کنیم:
رسول خدا (ص) می فرماید: «حَاسِبُوا أَنْفُسَکُمْ قَبْلَ‏ أَنْ تُحَاسَبُوا وَ زِنُوا أَعْمَالَکُمْ بِمِیزَان»‏[۷۸]
(به حساب نفستان برسید پیش از آن­که به حسابتان برسند و خودتان را بسنجید.)
امام کاظم (ع) می­فرماید: «لَیْسَ‏ مِنَّا مَنْ لَمْ یُحَاسِبْ‏ نَفْسَهُ‏ فِی کُلِّ یَوْم»‏[۷۹] (از ما نیست کسی که هر روز به حساب خود نمی­رسد.)
امام صادق (ع) می­فرماید: «فَحَاسِبُوا أَنْفُسَکُمْ قَبْلَ‏ أَنْ تُحَاسَبُوا عَلَیْهَا فَإِنَّ لِلْقِیَامَهِ خَمْسِینَ مَوْقِفاً کُلُّ مَوْقِفٍ مِقْدَارُهُ أَلْفُ سَنَه»[۸۰]
(پس به حساب خود برسید پیش از آن­که به حسابتان برسند. همانا برای قیامت پنجاه ایستگاه بازرسی است که توقف در هر ایستگاه هزار سال طول می­کشد.)
از مجموع این احادیث بر می ­آید که اگر انسان بخواهد در مسیر تهذیب نفس قدم بردارد باید به یک یک اعمال خود رسیدگی کند و آن­ها را مورد محاسبه قرار دهد. با این محاسبه می ­تواند اعمال زشت و ناپسندی را که انجام داده به خود گوشزد کند و روزهای بعد از تکرار آن بپرهیزد.[۸۱]

۱-۷-۸-۴- معاتبه (توبیخ نفس)

پس از این که انسان کارهای خویش را با دقت محاسبه کرد چنانچه ببیند نفس مرتکب خلافی شده و خطاهایی از او سرزده، باید خود را سرزنش و توبیخ کند؛ زیرا اگر در مقابل کارهای خلاف هیچ واکنشی نشان ندهد، مراحل قبلی بدون اثر خواهد بود، بلکه نتیجه معکوس می­دهد و نفس با جرأت و جسارت بیشتری مرتکب خلاف می­ شود. خداوند متعال تا آن حد به این مسئله اهمیت داده که آن را «نفس لوّامه» نامیده و به آن در قرآن سوگند یاد کرده، ان­جا که می­فرماید: (وَ لا أُقْسِمُ‏ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَه)[۸۲]
«و سوگند به (نفس لوّامه) و جدان بیدار و ملامتگر (که رستاخیز حقّ است)»
در این مرحله، یکی از مجازات­های نفس محروم کردن خود از لذایذ مباح زندگی در مدت معین و یا اجبار به انجام کارهای دشوار نظیر نماز مستحب در شب­های سرد زمستان و روزه گرفتن در روزهای گرم و دشوار است.[۸۳] معاتبه دو مرحله دارد:
۱- انتقاد از خود
۲- توبه و جبران گذشته
در مرحله نخست باید از نفس لوّامه الهام گرفت و خود را توبیخ و سرزنش کرد. در حالات مرحوم آیت الله بروجردى (ره) نقل شده که ایشان هر گاه عصبانى مى­شد، علاوه بر این که از شخص عذرخواهى مى نمودند، نذر داشتند که فردا را روزه بگیرند.[۸۴]
اما مرحله دوم، توبه و استغفار است. راه توبه و جبران گناه همیشه براى بندگان باز است و پیامبر اکرم(ص) مى فرماید: «براى هر دردى دارویى است و داروى گناهان، استغفار مى باشد.»[۸۵]
پس‌ از محاسبه‌ لازم‌ است‌ نفس‌ به‌ خاطر عمل‌ زشتی‌ که‌ انجام‌ داده‌، تنبیه‌ و مجازات‌ شود تا از تکرار آن‌ جلوگیری‌ گردد. امام‌ علی‌ (ع‌) می‌فرماید: «هر کس‌ نفس‌ خود را برعیب‌ها و گناهان‌ توبیخ‌ کند، از افزایش گناه‌ دوری‌ خواهد کرد.»[۸۶]
اولیای‌ الهی‌ به‌ منظور تنبیه‌ و تأدیب‌ خویش‌، تکالیف‌ و انجام‌ اموری‌ را برخود لازم‌ می‌کردند، از قبیل‌ شب‌ زنده‌ داری،‌ گرسنگی‌، روزه‌ داری‌ و کم‌ گویی‌.
اگر این مراحل چهارگانه به خوبی طی شود، دیگر جایی برای صفات رذیله­ای مثل دزدی، تکبر، نخوت، تقلب و … باقی نمی­ماند و نفس انسان از هر گونه پلیدی پاک می­ شود و انسان می ­تواند اخلاق مذموم خود را به اخلاق محمود تبدیل کند.[۸۷]

۱-۸- چگونگی تهذیب نفس

برای اقدام در خودسازی و جهاد بانفس به چند نکته اساسی باید توجه نمود:
۱- همان گونه که در تربیت و سلامت بدن، ریاضت و ورزش لازم است، در خود سازی و تهذیب نفس نیز ریاضت و مبارزه با نفس ضرورت دارد.
۲- همان گونه که در پرورش اندام، از نرمش و فعالیت‏های ساده و اندک آغاز می‏شود و به تدریج به ورزش‏های سنگین‏تر وارد می‏شوند، در تربیت روح نیز باید از اندک شروع کرد و به تدریج به مراحل بالاتر رسید.
۳- همان طور که در ورزش بدنی، تداوم واستمرار لازم است، در ریاضت نفسانی نیز تداوم، شرط رسیدن به مقصد است. قرآن می‏فرماید:
(إِنَّ الَّذینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَهُ أَلاَّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا…)[۸۸]
«به یقین کسانی که گفتند: پروردگار ما خداوند یگانه است، سپس استقامت کردند، فرشتگان بر آنان نازل می‏شوند که نترسید و غمگین مباشید…»
امام علی(ع) می‏فرماید: «قَلِیلٌ مَدُومٌ عَلَیْهِ خَیْرٌ مِنْ کَثِیرٍ مَمْلُولٍ مِنْه‏»
(چیز اندک که با اشتیاق تداوم یابد، بهتر از فراوانى است که رنج آور باشد.)[۸۹]
در حدیث دیگری امام باقر(ع) می‏فرماید: «أَحَبُّ الْأَعْمَالِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا دَاوَمَ‏ عَلَیْهِ‏ الْعَبْدُ وَ إِنْ قَلَّ»[۹۰] (محبوب‏ترین کار نزد خدا، آن است که انسان بر آن مداومت کند هر چند اندک و ناچیز باشد.)
۴- چنان که در سلامت جسم، فعل و ترک (دارو و پرهیز) هر دو با هم مؤثر است، در سلامت و تهذیب روح نیز فعل و ترک هر دو لازم است، بنابراین در کنار عبادت­ها، باید دوری از محرمات و مکروهات نیز جدی گرفته شود. و چه بسا که ترک­ها، مهم­تر نیز باشند. ‌عالمان علم اخلاق می‌گویند: برای خودسازی ابتدا باید رذائل اخلاقی و اخلاق بد را از خود دور کرد، سپس‌درخت پاکی نشاند. بدیهی است با وجود صفاتی مانند حسد و کبر و خودپسندی و خودخواهی و شهوت رانی،‌ دست‌رسی به صفات پسندیده و انجام اعمال خیر بسیار مشکل خواهد بود.
۵- مهم‏ترین چیزی که درجمیع مراحل باید رعایت شود، نیت و حضور قلب و اخلاص است. خداوند در قرآن بر این نکته تأکید دارد که در مسیر دین و پرستش بایستی اخلاص داشته باشید:
(وَ ما أُمِرُوا إِلاَّ لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ…)[۹۱]
«به آن‏ها دستوری داده نشده بود جز این که خدا را با کمال اخلاص پرستش کنند…»
۶- یکی از امور مهم، محاسبه اعمال و کردار خود است. هر کسی که در این راه قدم‌برمی‌دارد، باید در اعمال و رفتار خود دقت کند و مراقب آن‌ ها باشد و اگر دچار گناهی شد، توبه کند.[۹۲] در روایت‌آمده است: «فَحَاسِبُوا أَنْفُسَکُمْ قَبْلَ‏ أَنْ‏ تُحَاسَبُوا» [۹۳]
(به اعمالتان رسیدگی کنید، قبل از این که در روز قیامت به آن‌رسیدگی شود.)

۱-۹- مقدمات تهذیب نفس

اجتناب از مصاحبت با اشرار را لازم دانسته و دوری از همنشینی صاحبان اخلاق بد را واجب و از شنیدن قصه­ها و کنایات آن­ها اجتناب کرده و با نیکان و صاحبان اوصاف حسنه مجالست نماییم.

همیشه مراقب احوال، متوجه افعال و اعمال خود بوده و هر عملی که می­خواهیم انجام دهیم ابتدا در آن تأمل کرده و اگر امری موافق صفات پسندیده نبود انجام نداده، نفس خود را تأدیب کرده و در مقام تنبیه و مجازات آن برآییم. به این صورت که اول خود را سرزنش و ملامت کرده و بعد از آن محتمل اموری شویم که بر ما شاق است. مثلا اگر کام خود را به لقمه­ای که نباید بخوریم شیرین کرده، مذاق خود را با روزه داشتن تلخ کرده و اگر غضبی بی جا از ما سرزده خود را به صبر در واقعه دیگر مؤاخذه کرده و یا تلافی آن را به نذر و صدقه دهیم.

از آن­چه باعث تحریک قوه شهویه یا غضبیه می­ شود دوری کنیم و چشم خود را محافظت نماییم و از دیدن آن­چه غضب یا شهوت را به هیجان می­آورد اجتناب کنیم و سعی بیشتر در محافظت دل نماییم.

فریب نفس را نخوریم و اعمال و افعال خود را حمل بر صحت نکنیم و در طلب عیوب خود سعی نماییم و در جست و جوی معایب خود باشیم و اگر عیبی پیدا کردیم آن را از بین ببریم.[۹۴]

۱-۱۰- عوامل و اسباب مؤثر در تهذیب نفس

از جمله عوامل مهم در تهذیب نفس می­توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱-۱۰-۱- توفیق الهی

مهمترین عامل تزکیه بشر توفیق الهی و فراهم کردن اسباب از جانب خدا است. اگر فضل و رحمت خداوند در این مورد وجود نداشته باشد هیچ انسانی قادر به تزکیه خود نخواهد بود. خداوند در قرآن کریم می­فرماید:
(یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ وَ مَنْ یَتَّبِعْ خُطُواتِ الشَّیْطانِ فَإِنَّهُ یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَکى‏ مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً وَ لکِنَّ اللَّهَ یُزَکِّی مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ سَمیعٌ
عَلیمٌ)[۹۵]
«اى کسانى که ایمان آورده‏اید! از گامهاى شیطان پیروى نکنید! هر کس پیرو شیطان شود (گمراهش مى‏سازد، زیرا) او به فحشا و منکر فرمان مى‏دهد! و اگر فضل و رحمت الهى بر شما نبود، هرگز احدى از شما پاک نمى‏شد؛ ولى خداوند هر که را بخواهد تزکیه مى‏کند، و خدا شنوا و داناست‏.»

۱-۱۰-۲- رهبران الهی

پیامبران، امامان و دیگر رهبران الهی با آشنا کردن انسان­ها با معارف دین از دیگر عوامل عمده تزکیه­ی انسانها به شمار می‌روند. خداوند می­فرماید:
(لَقَدْ مَنَ‏ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنینَ إِذْ بَعَثَ فیهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفی‏ ضَلالٍ مُبینٍ)[۹۶]
«خداوند بر مؤمنان منت نهاد [نعمت بزرگى بخشید] هنگامى که در میان آنها، پیامبرى از خودشان برانگیخت؛ که آیات او را بر آنها بخواند، و آنها را پاک کند و کتاب و حکمت بیاموزد؛ هر چند پیش از آن، در گمراهى آشکارى بودند.»
نقش پیشوایان دین در تزکیه و خودسازی انسان­ها، تنها به انتقال معارف و هدایت گفتاری آن­ها خلاصه نمی­ شود؛ بلکه سلوک رفتاری و منش اخلاقی آنها می ­تواند الگوی رفتاری مناسبی برای سوق دادن انسان­ها به سمت خودسازی و تهذیب اخلاق باشد. از همین روست که یکی از شرایط پیشوایان الهی و هر آن کس که وظیفه تزکیه دیگران را برعهده دارد تزکیه‌ی خود قبل از دیگران است چنانکه به پیامبر که وظیفه تزکیه‌ی مردم را برعهده دارد فرمان می‌دهد که از آلودگی­ها دوری نماید: