جمع قرآن در تاریخ قرآن دو کاربرد مهم دارد:
الف) حفظ کردن
گاهی مراد از جمع قرآن به معنای حفظ کردن آیه‌ها و سوره‌ها در ذهن است؛ به‌همین دلیل گروهی از اصحاب پیامبر، که قرآن را در سینه‌ها حفظ می‌کردند به حفّاظ القرآن یا جمّاع القرآن (جمع کنندگان) ملّقب شده بودند.
زُرقانی و بعضی دیگر از علمای اهل سنت و در میان مستشرقان نولدکه، و شوالی معتقدند که تعبیر جمع قرآن در بعضی از روایات به معنای حفظ قرآن به کار رفته‌است.^[۱۱۹]
پیامبر اکرم|بعد از نزول آیه یا آیاتی، آنها را برای اصحاب خود تلاوت می‌فرمود و سپس به‌همراه‌اصحاب با دقت به حفظ کردن آنها می‌پرداختند. و اصحاب در فرصتهای دیگر محفوظات خود را بر آن حضرت قرائت می‌کردند تا به‌اطمینان کامل برسند

حافظه قوی عرب، فصاحت و بلاغت آیات قرآن، واینکه یگانه مدرک دینی مسلمانان است، وازهمه مهمتر تشویقهای پیامبراکرم|به حفظ قرآن، باعث شد قوم عرب بسرعت آنرا حفظ کنند. دراین زمینه روایاتی نیز نقل شده‌است.^[۱۲۰]
این مساله گر چه در مکه به علت اندک بودن نویسندگان و محدود بودن ابزار نوشتن، مورد استقبال گسترده مسلمانان قرار گرفته بود اما همین روال در مدینه نیز ادامه پیدا کرده، و به دستور پیامبر| افرادی به ‌آموزش قرائت قرآن و تعلیم و تعلّم و تحفظ آن در بین مهاجرین و انصار پرداختند و تعدادی زیادی از مردم جزء حفّاظ قرآن شدند و به قاری قرآن مشهور شدند.
چنانکه صحت این ادعا را کشته شدگان بئر معونه و واقعه یمامه تایید می‌کند به طوری که نقل شده در واقعه بعر معونه که در ماه صفر سال چهارم اتفاق افتاد چهل تن یا هفتاد تن به شهادت رسیدند.^[۱۲۱]
بنابراین حفظ کردن آیات قرآن یکی از روش های جمع‌ آوری قرآن در عهد رسول الله بود که با دستور و تشویق و ترغیب آن حضرت افراد زیادی جزء حافظان قرآن (جامعان قرآن) قرار گرفتند (البته تعدادی همۀ قرآن را حفظ بودند و برخی کمتر) که شمارش اسامی‌همۀ آنها باعث طولانی شدن بحث می‌شود.
ب) نگارش و کتابت قرآن
در این مرحله قرآن نوشته شد ولی آیات آن به صورت پراکنده و متفرق بوده و در یک جلد جمع نگردیده ‌البته بعضی از سوره‌ها مرتب بوده‌است؛ این مرحله نیز طبق گواهی اسناد و شواهد با ارزش و معتبر، قطعاً همزمان
با حیات رسول خدا به ثمر رسیده‌است.
گاهی هم منظور از جمع، نوشتن قرآن بوده‌است اما به صورت یک مجموعه با آیات منظم و مرتب در سوره، به عبارت دیگر قرآن به صورتی نگارش یافته که حفظ آیات در سوره‌ها مرتب شده باشد و سوره‌ها نیز در صحیفه‌ای جدا گانه تحریر شده باشد.
در این مرحله قرآن با حفظ ترتیب آیات در سوره‌ها و سوره‌ها در قرآن مجموعاً در یکجا مرتب شده‌است و این همان مساله‌ای است که محققان علوم قرآنی را به خود مشغول کرده‌است.
اما سوال اساسی اینجاست که‌ایا در حیات رسول خدا| قرآن به صورتی که سوره‌های آن نیز مانند آیاتش مرتب شده باشد، جمع‌ آوری و تدوین شده‌است؟ و یا اینکه چنین امری پس از رحلت آن حضرت به سامان رسیده‌است؟
و بالاخره گاهی نیز به تدوین وگردآوری یک متن مرتب بر حسب قرائتی رایج، جمع گفته شده‌است همانطور که درباره عثمان و کارش گفته شده‌او کسی است که قرآن را جمع‌ آوری کرد و یک قرآن نوشت.^[۱۲۲]
می‌توان گفت که: اصطلاح جمع قرآن در زمان پیامبر|در معنای حقیقی «گردآوری و تألیف آیات و سوره» بکار رفته‌است و اینکه نمی‌توان همیشه واژه جمع را به معنای حفظ کردن گرفت؛ چون این واژه بر حسب موارد استعمال تفاوت معنایی پیدا می‌کند. به طور مثال وقتی می‌گویند: بعد از رحلت پیامبر| امام علی × ردا بدوش نمی‌گیرد تا قرآن را جمع کند؛ هرگز نمی‌تواند به‌این معنا باشد که‌ایشان به حفظ کردن و ازبر نموده قرآن همت گماشته‌است بلکه‌هم چنان که تاریخ شاهد است او و برخی از صحابه مجموع قرآن را نوشته‌اند.^[۱۲۳]خود آیات قرآن^[۱۲۴] نیز شاهدی است بر اینکه کتابت در زمان پیامبر| صورت می‌گرفته‌است.
در خلال بحث در این زمینه روایات و دلایل دیگری نیز ارائه خواهد شد.
نتیجه‌این خواهد شد که: پیامبر اکرم| در کنار اعتماد به حافظه مردم و تشویق آنها به حفظ آیات و
سوره‌ها برای اطمینان بیشتر دستور به کتابت وحی داده و افرادی را که در این زمینه قابل اعتماد بودند انتخاب و کتابت را بر عهده ‌آنان گذاشت. اما خود نیز به دقت مراقبت و مواظبت می‌کرد تا نظم و ترتیب آیات به‌هم نخورد. بدین صورت که کاتبان به قرائت آیات نوشته شده می‌پرداختند ودر صورت اشتباه، آنها را تصحیح می‌کرد. پس با کمال اطمینان می‌توان گفت قرآن کنونی، همان قرآنی است که جبرائیل از طرف خدا برای هدایت بشر آورده‌است و هیچ دخل و تصرفی در آن صورت نگرفته‌است.
کیفیت جمع و تدوین قرآن در زمان رسول خدا
مسالۀ‌اساسی این است که‌آیا قرآن همچنانکه آیاتش در سوره‌ها جمع و تدوین شد؛ سوره‌هایش نیز مرتب و مدون گشت یا این تدوین به بعد از حیات رسول خدا | موکول شد؟
پاسخ قطعی به چنین سوالی در آغاز امر و با توجه به روایات متعارض و متضاد سخن مشکل و ناهموار به نظر می‌رسد و تحقیقات مخالفان و موافقان تاکنون نتوانست این دو دسته را در یک جهت قرار دهد.^[۱۲۵]
نگارنده معتقد است که‌ آنچه بر این پیچیدگی و ناهمواری افزوده؛برداشت های متفاوت وگاهی متضاد محققان علوم قرآنی از یک حدیث و روایت است به طوری که یک روایت هم شاهد مثال برای موافقان است هم شاهد مثال برای مخالفان و این اختلافات نیز ربطی به مذهب و اعتقاد افراد ندارد.
در عین حال درباره جمع و تدوین قرآن در زمان رسول خدا |سه دیدگاه قابل بررسی است
الف) گروهی معتقدند که قرآن به صورت کنونی در زمان حیات پیامبر اکرم| جمع و تدوین شده‌است.
ب) گروهی بر خلاف گروه‌اول معتقدند که قرآن بعد از رحلت پیامبر اکرم|جمع‌ آوری شد.
ج) گروه سوم نیز معتقدند که قسمتی از قرآن در زمان پیامبر|و قسمتی از آن در زمان بعد از رحلت ایشان انجام گرفته‌است.
و اینک به نقد و بررسی ادّله ‌هر یک از آنها می‌پردازیم.
دیدگاه‌اول: موافقان جمع وتدوین قرآن درزمان پیامبراکرم |
طرفداران این دیدگاه معتقدند که قرآن به‌همین صورت که‌اکنون در دسترس ماست، در عهد پیامبر | نیز تنظیم شده‌است؛ یعنی هم آیه‌های آن کنار هم قرار گرفت و هم سوره‌ها مرتب و منظم شده به گونه‌ای که سوره حمد اولین سوره و ناس آخرین سوره قرآن بود.
سیوطی که خود از این دیدگاه دفاع می‌کند، عده‌ای را هم نام می‌برد که معتقد به‌این دیدگاه ‌هستند.^[۱۲۶]
ودر بین معاصرین نیزافرادی طرفداراین نظریه شدند.^[۱۲۷]
امّا ادله‌ای که‌این گروه مطرح کرده‌اند تحت عناوین: عقلی، قرآنی، روائی، تاریخی، رواج کتابت، مورد بحث قرار گرفته‌است.
البته یادآور می‌شویم که‌اولا: بعضی از این دلایل در ذیل عناوین دیگر هم قابل طرح هست امّا بنا به‌ارتباط بیشتر ذیل یک عنوان آورده‌ایم.
ثانیا: اینکه به جهت جلوگیری از اطاله کلام، هم همه‌ی دلایل را مطرح نکرده‌ایم و هم بطور خلاصه و گذارا به دلایل پرداخته‌ایم.
۱) دلایل عقلی
الف) پایه واساس بودن قرآن برای اسلام
یکی از مباحث مهم کلامی، بحث علل تجدید نبوتها است. متکلمین دلایلی برای آن ذکر کرده‌اند؛ازجمله:پائین بودن سطح درک انسانهای اولیه، لزوم استمرار در دعوت، و از همه مهمتر از بین رفتن تعلیمات پیامبر قبل یا تحریف کلی آن تعلیمات.
از آنجا که پیامبر اسلام خاتم النبین و پایان بخش پیامبران است^[۱۲۸] دینی هم که‌اورده‌است؛ باید آخرین دین و کتابش هم باید آخرین کتاب باشد.لذا دین الهی در عالی ترین سطح و کاملترین محتوا و با رعایت نیاز انسانها در آینده در قالب قرآن کریم بر پیامبر(ص) نازل و در اختیار بشریت قرار گرفت.
بنابراین ضروری است تا این کتاب بطور کامل و بدون هیچ نقصان و زیادتی جمع و تدوین، و در اختیار
بشر قرار گیرد. و این مهم در پرتو عنایت الهی و اراده خداوندی و با اهتمامی‌که پیامبر اکرم| جمع‌ آوری و تدوین شد.
لذا هر گونه‌اهمال و سستی در جمع آیات با اعتقاد به جاودانگی قرآن و ختم نبوت در تضاد خواهد بود.
پس می‌توان گفت که عقلاً محال است که پیامبری که‌اگاه‌است آخرین پیامبر و دین او آخرین دین الهی و کتابش جاویدان خواهد ماند؛ در این مساله مهم اهمال کرده و جمع و تدوین قرآن را به آیندگان سپرده باشد.^[۱۲۹]
ب) اهتمام وتوجّه پیامبر به قرآن