۵-۳۶- لا نگفتن…………………………………………………………………………………..۱۵۰
۵-۳۷- لوح محفوظ……………………………………………………………………………..۱۵۰
۵-۳۸- مشورت……………………………………………………………………………………۱۵۱
۵-۳۹- نفس امّاره و لوّامه………………………………………………………………………۱۵۱
۵-۴۰- نبی- طاها…………………………………………………………………………………۱۵۱
۵-۴۱- نکوهش تضییع حقوق دیگران……………………………………………………..۱۵۲
۵-۴۲- نیکی به والدین………………………………………………………………………….۱۵۲
۵-۴۳- والضحی…………………………………………………………………………………..۱۵۳
۵-۴۴- یتیم ومظلوم………………………………………………………………………………۱۵۳
۵-۴۵- رزق و روزی…………………………………………………………………………….۱۵۴
نتیجه ­گیری………………………………………………………………………………………….۱۵۷
منابع و مآخذ……………………………………………………………………………………….۱۵۹
مقدمه
شعر زاییدۀ ذوق بشر است. همۀ افراد استعداد سرودن آن را ندارند. زیباترین احساسات بوسیله شعر بیان می شود. گاهی یک بیت، معنایی به وسعت یک کتاب دارد. چه بسیار دانشمندانی که علاوه بر علم ودانش، بر فن شاعری نیز مسلط بودند که سرایش شعر توسط این افراد، بر زیبایی و غنای شعر می­افزاید. سید جمال­الدین اسد آبادی می گوید: عجیب قریحه و غریب خاصیتی وذوقی در بعضی انسانها یافت می شود که آن قریحه، قریحۀ شعر وآن ذوق، ذوق نظم است. اصحاب این قریحه، گاهی معانی بدیعه را به عالم ظهور می رسانند و اختراع افکار جدیده می­نمایند که عقول انسان ها در او حیران می ماند (اسد آبادی، ۱۳۵۸: ۱۵۶). از زمانی که قرآن مجید نازل شد، ادب دوستان و شاعران نگاه ویژه­ای به این کتاب آسمانی داشتند تا جایی که برای تبرک و زیبا کردن شعر و نوشتۀ خود از آن استفاده می­کردند. در کنار این کتاب عظیم، نسبت به حدیث نیز بی­توجه نبودند. قرآن و حدیث دو منبع ارزشمندی بودند که تأثیر بسزایی بر شعر و شاعران گذاشتند. رونق زبان عربی در سراسر جهان اسلام به ویژه ایران، روز به روز گسترده­تر شد که این گسترش به خاطر نزول قرآن به آن زبان بود. قرآن سرشار از نکات بلاغی و هنری است که هر شاعر و هنرمندی را به سوی خود جذب می کند. استفاده از قرآن و حدیث در شعر شاعران، علاوه بر اینکه نشانۀ علم اندوزی و روشنفکری آنان بود، نوعی افتخار برای شاعر نیز به شمار می­آمد. به­خاطر قداست و حرمت قرآن و حدیث، کاربرد آنها به شعر شاعر نیز قداست و حرمت می­بخشید و سخن شاعر برای مردمی که این اشعار را می خواندند به دیدۀ احترام نگاه می­کردند. از نیمۀ قرن سوم هجری قرآن و حدیث بر ادبیات به ویژه شعر تأثیر گذاشت، که این تأثیر گذاری در قرن پنجم درخشش قابل توجهی پیدا کرد و در قرون ششم تا هشتم به اوج کمال خود رسید. در عصرهای گذشته، نویسندگان ایرانی که در مکتب ها و مدرسه­ها تربیت می­شدند، ابتدا قرآن را فرامی­گرفتند و آن را حفظ می­کردند. این یادگیری و حفظ قرآن باعث می­شد که به طور مستقیم و غیر مستقیم در آثار شاعر یا نویسنده رسوخ نماید. این تأثیر پذیری به صورت تضمین، تلمیح، اقتباس، حل و … نمود پیدا می­کرد. همانطور که گفته شد بسیاری از شاعران از قرآن و حدیث در شعر خود بهره گرفته اند که یکی از این شاعران جمال­الدین اصفهانی است. جمال­الدین شاعر توانای قرن ششم از این قافله عقب نماند و اشعار خود را به آیات و احادیث آراسته نمود. شاهکار جمال­الدین، ترکیب­بند معروف اوست که در وصف پیامبر اکرم(ص) سروده شده است. این ترکیب­بند، نهایت ارادت قلبی شاعر را نسبت­به پیامبر اسلام نشان می دهد. دکتر سید محمد دامادی کتابی را با عنوان؛ شرح بر ترکیب بند جمال­الدین اصفهانی نوشته، که کتابی پر بار و ارزشمند برای دانش پژوهان و ادب دوستان می­باشد که تا کنون کسی مانند آن را ننوشته است. این ترکیب­بند مشحون از آیات و احادیث می­باشد که شخصیت پیامبر اسلام را توصیف نموده است. جمال الدین در اشعار خود، بیشتر از قرآن بهره برده و این تأثیر پذیری بیشتر در قصاید او دیده می­ شود. شاعر، در تأثیرپذیری از قرآن و حدیث، از اقتباس، تضمین، تلمیح و حل استفاده کرده است. در عصر شاعر، عرفان رواج داشت و عرفای معروفی زندگی می کردند، از جمله: عین القضات همدانی، سنایی غزنوی، احمد جامی، عبدالقادر گیلانی و شیخ روزبهان بقلی شیرازی، از همه مهمتر، سنایی غزنوی که هم شاعر بود وهم عارف. «سنایی غزنوی شاعر معروف. اشعار او از عرفانی عمیق برخوردار است. مولوی در مثنوی، گفته های او را طرح و شرح می کند. در نیمۀ اول قرن ششم در گذشته است» (مطهری، ۱۳۶۷: ۱۲۶). «یکی از علومی که در دامن فرهنگ اسلامی زاده شد و رشد یافت و تکامل پیدا کرد، علم عرفان است. عرفا با سایر طبقات فرهنگی اسلامی از قبیل مفسرین، محدثین، فقها، متکلمین، فلاسفه، ادبا، شعرا، یک تفاوت مهم دارند و آن این که علاوه بر اینکه یک طبقۀ فرهنگی هستند، علمی به نام عرفان به وجود آوردند و دانشمندان بزرگی در میان آنها ظهور کردند و کتب مهمی تألیف کردند.» (همان: ۸۳). جمال­الدین در کنار چنین عارفانی و در چنین مکانی پرورش یافت و این هم نشینی و هم عصر بودن، تأثیر بسزای در فکر و اندیشه و شعر آن استاد گرانقدر داشته است. جمال­الدین هر چند که عارف کاملی نبوده اما به نظر می­رسد که مقامی کمتر از عرفا ندارد. زیرا شعرهایش این مطلب را ثابت می کند. موضوعات متنوعی در اشعار او دیده می شود، از جمله؛ صفات خدا، صفات پیامبر اسلام و معراج ایشان، سایر پیامبران الهی، روز قیامت و موضوعات دیگر. دیوان جمال­الدین یکی از ارزشمند­ترین کتب شعر مذهبی قرن ششم هجری است که احوال و اوضاع قرن خود را منعکس می­سازد. برای انجام این رساله، دیوان شاعر اساس کار قرار گرفته و پژوهش در پنج فصل بررسی وتنظیم شده است: فصل اول شامل کلیات و تعاریف می باشد که به؛ شرح و بیان مسئله، ضرورت و اهمیت موضوع، اهداف تحقیق، کاربرد نتایج تحقیق، پیشینۀ تحقیق، سؤال های تحقیق و شرح روش تحقیق پرداخته شده است. فصل دوم با عنوان؛ زندگی، آثار و روزگار شاعر تنظیم شده است فصل سوم شامل؛ پیشینه و شیوه های تأثیر قرآن و حدیث در ادبیات فارسی. فصل چهارم که قسمت اصلی رساله را در بر می گیرد، شامل: بررسی محتوایی تاثیر قرآن و حدیث در شعر جمال­الدین که موضوعاتی مثل توحید، صفات خدا، صفات پیامبر اسلام و معراج ایشان، سایر پیامبران الهی، روز قیامت و موضوعات دیگر را در بر می­گیرد. فصل پنجم نیز با عنوان سایر موضوعات به موضوعات گوناگونی که شاعر به آنها پرداخته است اختصاص دارد. مأخذ نگارنده برای ارجاع به ابیات جمال­الدین، کتاب دیوان او به تصحیح و مقدمۀ وحید دستگردی است که البته ابیات آن در این رساله، با نثر معیار امروز نگارش شده است. برای ارجاع به ابیات دیوان جمال، به ترتیب؛ شماره صفحه وشماره بیت ذکر شده است. مانند: (۱۵۲/۲) یعنی صفحۀ ۱۵۲، بیت دوم. اشعار مولانا نیز بر اساس؛ شماره دفتر وشماره بیت ذکر شده، ودر مورد سایر شعرا، فقط شمارۀ صفحه آمده است. ارجاع آیات قرآنی نیز به صورت (نام سوره (شماره سوره)، شماره آیه) می باشد.دیگر یاداشت ها و توضیحات به شیوۀ پی نوشت وبا شماره های پیاپی در پایان هر فصل آمده است. امید می رود که این پژوهش در شناخت بیشتر جمال الدین اصفهانی وعصر او وهمچنین تأثیر قرآن وحدیث در شعر شاعر به عنوان یک اثر ادبی – مذهبی مفید واقع شود ومورد قبول واستفادۀ ادب دوستان قرار بگیرد.
محمد حق نظری
بهمن ۱۳۹۲

فصل اول:
کلیات وتعاریف
۱-۱-شرح وبیان مسئله:
شعر فارسی در ادوار مختلف ویژگیهای گوناگونی دارد که می تواند از جنبه های مختلفی مورد بررسی وتحلیل قرار گیرد. شاعران هر دوره بنا به اقتضای زمان، به مطالب گوناگونی پرداخته اند وبسیاری ازمسائل واتفاقا ت پیرامون خود را در آثارشان انعکاس داده ند. یکی از این ادوار مهم تاریخ ادب پارسی، قرن ششم هجری است که مصادف با ظهور عرفان وشاعران عارف وهمچنین اوج تأثیر قرآن وحدیث در ادبیات فارسی می باشد. با توجه به اعتقادات دینی ومذهبی آن دوره، شاعران عارفی همچون سنایی ظهور کردند که تحولی در شعر وادب پارسی به وجود آوردند که جمال الدین اصفهانی یکی از پیروان سبک سنایی می باشد هر چند که شعر او به پای شعر سنایی نمی رسد اما از شعر او تأثیر پذیرفته است. جمال الدین نگاه ویژه ای به قرآن وحدیث داشته است. وی از شاعران بزرگ قرن ششم هجری است که در قصیده،غزل، قطعه ورباعی طبع آزمایی کرده و شعر قرن ششم وبه تَبَع آن شعر جمال الدین از درون مایه های متنوعی بر خوردار است. یکی از این درون مایه ها، مفاهیم وآیات قرآن کریم واحادیث است. شاعر هم تحت تأثیر انگیز شهای متعددی در توجه به قرآن وحدیث بوده وهم از شیوه های متعددی در نشان دادن مفاهیم قرآنی سود جُسته است. آن چه در پژوهشهای مربوط به تأثیر قرآن وحدیث تاکنون مجهول مانده است، بررسی نسبت کارکرد های معنایی قرآن وحدیث در شعر شاعر با جریان های اجتماعی، مذهبی وادبی عصر شاعر است. همچنین تا کنون شیوه های تأثیر پذیری وبسامد آن در شعر شاعر به طور دقیق بررسی نشده است. در واقع مشکل اصلی این است که تأثیر قرآن وحدیث در شعر شاعر، شیوه های تأثیر پذیری وانگیز ش های معنایی در دیوان او بررسی نشده است واین پایان نامه در پی پاسخ به این ها خواهد بود. در این رساله، به موضوعات مختلفی از جمله؛ صفات خدا، صفات پیامبر، معراج پیامبر، سایر پیامبران الهی، روز قیامت، رزق وروزی و بعضی موضوعات دیگر نیز پرداخته است. در این پژوهش سعی شده است که علاوه بر شناخت شیوه های تأثیر قرآن وحدیث در دیوان جمال الدین، اعتقادات دینی ومذهبی شاعر وهمچنین عصر او، برای خوانندگان وادب دوستان روشن شود.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
۱-۲- ضرورت واهمیت موضوع تحقیق:
۱ – بررسی وتأثیر قرآن وحدیث در شعر جمال الدین اصفهانی وشیوه های کاربرد وتأثیر قرآن وحدیث در شعر وی.
۲- بررسی بسامد آیات واحادیث در شعر شاعر.
۳ – بررسی نوع آیات واحادیث وبه تعبیری دیگر شناخت محتوای آیات واحادیث.
۱ – ۳ – اهداف تحقیق:
۱ – دست یابی به شناختی تازه از تأثیر قرآن وحدیث در دیوان جمال الدین اصفهانی و شناخت انگیزه های شاعر از به کارگیری آیات واحادیث در شعر خود ونسبت آنها با روزگار شاعر.
۲ – شناخت زمینه های انعکاس تأثیر قران وحدیث در دیوان جمال الدین اصفهانی.
۱ – ۴ – کاربرد نتایج تحقیق:
این تحقیق باعث شناخت بیشتر دانشجویان ودانش پژوهان از زندگی جمال الدین اصفهانی ودیوان اشعار وهمچنین تأثیر قرآن وحدیث در شعر او خواهد شد.همچنین مردم وخوانندگان با یکی از شاعران مذهبی قرن ششم، بیشتر آشنا می شوند.
۱ – ۵- پیشینه تحقیق:
آیات قرآن واحادیث از دیر باز در منابع ومتون فارسی به خصوص شعر، تأثیر فراوان داشته اند. در مورد تأثیر قرآن وحدیث در شعر فارسی، پزو هش های متعددی صورت گرفته است که از جهت شیوۀ کار قابل اعتناست. علی اصغر حلبی در کتاب تأثیر قرآن وحدیث در ادبیات فارسی با آوردن شاهد مثال هایی، تأثیر پذیری شاعران ونویسندگان از قرآن وحدیث را مطرح کرده است. محمد رضا راشد محصل در کتاب پرتو هایی از قرآنو حدیث درادب فارسی، ضمن تأکید بر لزوم دانستن قرآن، شرح حال پیامبران الهی را همراه با شعر شاعران ذکر کرده است. علی محمد مؤذنی در کتاب در قلمرو آفتاب، علاوه بر ذکر شیوه ­های تأثیر پذیری ادبیات از قرآن وحدیث، به شرح حال پیامبران ومعجزات آنها و شعرشان پرداخته است. سید محمد راستگو مؤلف کتاب تجلی قرآن وحدیث در شعر فارسی، شیوه ­های تأثیر پذیری ادبیات فارسی از قرآن و حدیث را ذکر کرده، موضوعات قرآنی – ادبی را بیان نموده و همچنین در قسمت پایانی کتاب خود، اشعاری از شاعران معروف سده­های مختلف را آورده است. شهید مرتضی مطهری در کتاب علوم اسلامی، ضمن پرداختن به عرفان، اسامی عرفای قرن­های متعدد و از جمله عرفای قرن ششم، قطعاتی از شعر شاعران عارف قرن­های مختلف را ذکر کرده است.حسن وحید دستگردی، در مقدمۀ دیوان جمال­الدین اصفهانی، زندگی شاعر را شرح نموده است و مهم­ترین منبع ما جهت پژوهش حاضر، دیوان جمال­الدین به تصحیح ایشان می­باشد. سیدضیاءالدین سجادی در مورد مباحث عرفانی و تأثیر قرآن و حدیث، مسائل سیر و سلوک را ذکر کرده است. سید فرج الله موسوی در کتاب خود، تأثیر سورۀ یوسف بر نظم فارسی را شرح داده است. ذبیح الله صفا و رضازاده شفق در کتاب تاریخ ادبیات، زندگی نامه وآثار جمال­الدین را بیان نموده اند. بدیع الزمان فروزانفر در کتاب شرح مثنوی شریف، تأثیر قرآن و حدیث را بیان نموده است. دامادی در کتاب شرح بر ترکیب­بند جمال الدین اصفهانی، علاوه بر زندگی نامه و شرح احوال شاعر، شخصیت پیامبر اسلام(ص) را توصیف نموده ومعراج وصفات برجستۀ ایشان را شرح داده است. کاشانی، مراحل سیر وسلوک عرفا را در کتاب خود بیان نموده است. میبدی در کتاب کشف الاسرار، به موضوعات قرآنی پرداخته است.اما در مورد تأثیر قرآن وحدیث در دیوان جمال الدین اصفهانی تا کنون تحقیق مفصّلی انجام نگرفته است.
۱ – ۶ – سؤال های تحقیق:
۱ – شاعر از چه شیوه هایی برای باز تاب مفاهیم وآیات قرآنی وحدیث در شعر استفاده کرده است؟
۲ – انگیزه ها یا اهداف کاربردی مفا هیم وآیات قرآن وحدیث چه بوده است؟
۳ – آیا بین انگیزه وشیوه ها و عصر شاعر و سبک شعر او نسبتی بر قرار است؟
۱ – ۷ – شرح روش تحقیق:
این تحقیق به روش توصیفی – تحلیلی، بر مبنای استفاده از منابع کتابخانه ای انجام می گیرد. به این صورت که پس از مطالعۀ کتاب ها وموضاعات مربط با آن، از آنها یاد داشت برداری می شود. البته منبع اصلی ما، دیوان جمال الدین اصفهانی است که بامطالعۀ اشعار موجود در آن، ابیات متأثر از قرآن وحدیث یاداشت شده وآیه وحدیث مربوطه فیش برداری می شود. همچنین در آغاز یا پایان هر موضوع بر حسب نیاز، توصیف وتحلیل لازم، داده خواهد شد.
فصل دوم :
زندگی، آثار و اندیشه های جمال الدین
۲-۱-تولد و مرگ شاعر
جمال­الدین محمد، فرزند عبدالرزاق، از شاعران توانای قرن ششم هجری ومتولد شهر اصفهان است. «ملک الفضلا جمال الدین محمد بن عبدالرزاق اصفهانی (ره) از صنادید و اکابر علمای اصفهان است » (دولتشاه سمرقندی، ۱۳۶۶: ۱۰۸). او از گویندگان عهد سلطان خوارزم شاه می باشد. «در تذکره های سخنی از تاریخ ولادت او نشده است. نام وی محمد، لقبش جمال الدین واسم پدرش عبدالرّزاق بودوهرکجا قدما، جمالدین عبدرزاق گفته باشند، مطابق قانون فارسی، کلمه فرزند از وسط محذوف است وهر کجا نام دیگر او را عبدالرّزاق بیان کرده اند به اشتباه بوده است. زاد بوم وی شهر اصفهان است وعشق وطن وحب زاد بوم بیش از آنچه تصور شود اورا در نهاده بوده، چنانچه از اشعار وی مشخص است وی پنجاه سالگی را رد کرده بود »( وحید دستگردی نک جمال الدین اصفهانی، ۱۳۶۲: مقدمه). جمالدین شهر اصفهان را دوست داشته وآن را مدح گفته است :
… دیدی تواصفهان را آن شهر خلد پیکر آن سوره مقدس ان عدن روح پرور
«خاندان جمال الدین ازطبقۀ فضلا وشعرا نبوده اند وچنانچه اشعار وی واشارات بعضی تذکره نویسان مستفاد است،اوبا خاندانش به شغل زرگری می پرداخته اند وبه گفتۀ کمال الدین پسرش، ازدکان رخت زی مدرسه آورد» ( فروزانفر، ۱۳۶۹ ج ۳، ۵۴۷). جمالدین، اصفهان را هم مدح کرده وهم قدح، ولی در مقابل تعریض دیگران مانند مجیر الدین نسبت به اصفهان ومردم آن، بس زود رنج بوده وسخت دفاع می کرد » (رضا زاده شفق، ۱۳۶۹: ۱۱۷). « جمال الدین عبدالرزاق از اکابر طبقه شعرا بوده ونظم ونثرش عذوبت سلسبیل وجودت فرات ونیل داشته، جزالت با سلامت آمیخته ولطافت با متانت جمع آمده … » (رازی، ۱۳۷۸: ۹۱۵). دکتر ذبیح الله صفا در جلد اول تاریخ ادبیات خود، گفته است: «جمال الدین محمد بن عبدالرزاق اصفهانی شاعر نام آور قرن ششم واز قصیده سرایان معروف ایران است. در نام ونسب او تذکره نویسان متأخر را اشتباهی دست داده است ومثلاً لطفعلی بیگ آذر صاحب تذکرۀ «آتشکده » نام اورا عبدالرزاق دانسته است ومنشأ این اشتباه آن است که جمال الدین رابه اضافۀ بنّوت معمولاً جمال الدین عبدالرزاق یا جمال عبدالرزاق می نویسند. از اشارۀ عوفی در لباب الالباب چنین برمی آید که وی زرگر بوده وشاعر نیز به این هنر وهمچنین به هنر نقشبندی خود اشاره کرده وگفته است:
تا چومن باشند ابر وباد دایم در دوفصل در ربیع این نقشبندی، در خزان آن زرگری (۳۳۵/۳)
جمال الدین بیشتر عمر خود را در اصفهان گذرانده وگویا در طلب روزی به آذر بایجان ومازندران هم سفر کرده باشد ولی همواره پای بند اصفهان وچهار فرزند خود بوده ومی گفته است:
هست بر پای من دو بند گران علقت چار طفل وحب وطن(۲۸۹/۱۴)
واز این چهار طفلی که در شعر خود یاد کرده یکی خلاق المعانی کمال الدین اسمعیل شاعر بسیار مشهور ونام آور است که خلف صدق پدر گردید.درکتاب عوارف المعارف سهروردی آمده است: علاوه بر مریدان وشاگردان سهروردی، که قبلاً از آنان یاد شده، ابوالفضل کمال الدین اصفهانی، معروف به خلّاق المعانی فرزند جمال الدین، شاعر معروف قرن ششم و هفتم، از ارادتمندان سُهروردی وپیرو طریقۀ وی بوده است. (سهروردی، ۱۳۸۶: سی و دو) وفات جمال الدین اصفهانی رادر سال ۵۸۸ نوشته اند. وی چند تن از رؤسای اصفهان راکه از آل صاعد وآل خجند بوده اند، وبرخی از سلاطین معروف عصر خود رامانند ارسلان بن طغرل ( م ۵۷۱ ) وطغرل بن ارسلان (م ۵۹۰) دو پادشاه آخر از سلسلۀ سلاجقۀ عراق، ومحمد بن ایلدگز (م ۵۸۱) مدح گفته است» (صفا، ۱۳۳: ج ۱، ۳۰۱).دامادی می گوید: «جمال الدین محمد بن عبدالرزاق اصفهانی، سخن سرای پرمایه و بنام ایران و از پیشوایان سبک عراقی در سدۀ ششم هجری است که بر دقایق علوم و معارف اسلامی و شقوق گوناگون فرهنگ ایرانی استیلا داشته است ومانند برخی دیگر از شاعران معاصر خود، علاوه بر دارا بودن ذوق واستعداد فطری، شاعری از مدرسه برخاسته ومحصول وفرزند نوع خاصی از تعلیم وتربیت در روزگاری است که افراد ایرانی از تحصیل دانش، تهذیب اخلاق وعمق فکر وحسن ذوق و زرافت وعلوّ انسانیت را در نظر داشتند» (دامادی، ۱۳۷۷: ۶۹). جمال الدین ظاهراى لقبی است که بر حسب معمول روزگار زندگانی وبه مناسبت مقام علمی ودینی که خانواده او احراز کرده بود بر وی اطلاق کردند وبراساس تحقیقی که مرحوم بدیع الزمان فروزانفر به عمل آورده است، القاب مضاف به «اسلام» از اواخر قرن چهارم متداول بوده است. علمی ترین تحقیقی که تا کنون در مورد زندگی احوال جمال الدین اصفهانی صورت گرفته، همان است که حسن وحید دستگردی در مقدمۀ دیوان جمالدین اصفهانی آورده است: نام وی محمد، لقبش جمال الدین واسم پدرش عبدالرزاق بوده وهرکجا قدما (جمال الدین عبدالرزاق) گفته باشند، مطابق قانون فارسی کلمۀ فرزند از وسط محذوف است. بنابر آنچه درباره زندگینامه جمال الدین گفته شد، تاریخ تولد وی مشخص نیست، او اهل اصفهان بوده وبیشتر عمر خود را در این شهر سپری کرده واصفهان را دوست داشته وآن را مدح گفته است. از قصیده سرایان قرن ششم بوده وذوق واستعداد خوبی در سرودن شعر داشته است. وی به شغل زرگری نیز مشغول بوده است. شعرهایش از قرآن وحدیث تأثیر پذیرفته اند. وسرانجام در سال ۵۸۸ هجری وفات نموده است. وآنچه مسلم است وی تا سن پنجاه وپنج سالگی حیات داشته است:
چه ماند عمر چو پنجاه وپنج سال گذشت که گشت سرو تو چون خیزران بنفشه سمن (۲۹۲/۴)
وحید دستگردی می گوید: «محل قبر استاد جمال الدین در اصفهان هنوز پیدا نشده ونگارنده با همه جستجو وکوشش بسیار از قبر وی خبری به دست نیاورده است که اهل ذوق وادب اصفهان در این باره جدیت بیشتری مبذول داشته ونتیجه ای به دست آورند» (همان : مقدمه). سید مصلح الدین مهدوی می گوید: بنا به قول یکی از کهنسالان، قبر جمال الدین محمد بن عبدالرزاق را در مقبره درب امام احتمال داده است» (مهدوی،۱۳۸۱: ۲۰۹). دامادی هم گفته است؛ تاریخ تولد او مشخص نیست ولی در اشعار خود جای به جای از پیری سخن می گوید:
در آینه تا نگاه کردم یک موی سفید خویش دیدم
زاندیشه ضعف وبیم پیری در آینه نیز ننگریدم…
شاید که خورم غم جوانی کز پیری خود خبر رسیدم… (۴۱۹/۱-۳)
آنچه مسلّم است وی تا سن پنجاه وپنج حیات داشته است:
ترا زمشرق پیری دمید صبح،مَخُسب که خواب،تیره نماید،چوصبح شد روشن(۲۹۱/۲۰)
چه ماند عمر؟چو پنجاه وپنج سال گذشت که گشت سرو تو چون خیزران بنفشه سمن(۲۹۲/۴)
او در سال۵۸۸ ه. ق درگذشته است(دامادی،۱۳۷۷ : ۷۰-۷۱) فروزانفر نیز گفته است: لقب وی جمال الدین ونامش محمد واسم پدراو عبدالرزاق است. در کتب تذکره نام ونَسَب او به همین صورت آمده وگاهی نیز لقب او را به نام پدر اضافه کرده و جمال الدین عبدالرزاق گفته اند (فروزانفر، ۱۳۵۸: ج۳، ۵۴۷).
۲-۱-۱- مذهب جمال الدین:
در آن زمان، از چهار مذهب اهل سنت، دومذهب در اصفهان وسایر شهرهای عراق رواج داشته؛ یکی حنفی ودیگری شافعی. ریاست مذهب شافعی با خواجه صدرالدین خجندی وسایر بزرگان خاندان خجند وریاست مذهب حنفی با خواجه رکن الدین صاعد و خواجه قوام الدین صاعد وسایر صاعدیان بوده است. در اصفهان مانند تمام شهرهای عراق، بین این دومذهب، همواره جنگ های سخت برقرار وپیوسته قتل عام وغارت در کار بوده واستاد جمال الدین هم مانند سایر شعرا از این فتنه برکنار نمانده وبا آنکه خودش را حنفی نشان داده، هرگاه خجندیان به حکومت شرعی و عرفی اصفهان بر قرار می شدند، ناچار به مدح آنان می پرداخته وهرگاه صاعدیان به حکومت می رسیدند، مداح آنان می شده ودر عصر حکومت هریک، ناچار بوده که از مداحی دیگر توبه کرده وپوزش بطلبد. چنانکه این مطالب از قصاید وی خاصه از قصیدۀ قسم نامه در مدح رکن الدین صاعد به خوبی معلوم می شود (دستگردی، ۱۳۶۲، نک به مقدمه دیوان جمال الدین).
که آنچه طرح کشیدست مفسدی به غرض که ظاهرش همه کذبست وباطنش پنهان
نه کرده ام نه رضا داده ام نه فرمودم نه گفته ام نه سگالید ه ام زهیچ الوان(۲۸۶/۲۱-۲۲)
مکن مکن که نه اخلاق توست بد خویی برای من مکه اخلاق خویش به سامان (۲۸۷/۷)

در ضمن ابیات قسم، برای آنکه خود را دارای مذهب حنفی نشان دهد، فرماید:
بحق احمد مرسل به ملت اسلام به اجتهاد ائمه به مذهب نعمان
(۲۸۵/۱۱ )

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت jemo.ir مراجعه نمایید.