۱۳۵

…
.
فصل اول
مقدمه و کلیات
۱-۱- مقدمه:
با آن که امروزه درمان بیماریها بیشتر از طریق مصرف داروهایی صورت می گیرد که منشأ صنعتی دارند و اختصاصاً در آزمایشگاه ها تهیه می شوند ولی مصرف بعضی از آنها زیان هایی به بدن می رساند و عوارض جانبی بسیاری از آنها ثابت شده است. در اوایل قرن حاضر پیشرفت علم شیمی و کشف سیستم های پیچیده ی سنتز ارگانیک منجر به توسعه ی صنعت داروسازی و جایگزینی شیمی درمانی شد. بدین طریق پزشکی مدرن توانست بسیاری از بیماری ها غیرقابل علاج و غالباً مرگ آور را درمان کند. با وجود این گیاهان دارویی و داروهایی که از آنها تهیه می شدند هرگز به طور کامل کنار گذاشته نشدند. تقریبا یک چهارم داروهای تهیه شده ی دنیا داروی منشأ گیاهی هستند که یا مستقیماً از گیاهان عصاره گیری شده اند و یا براساس ترکیب گیاهی، سنتز شده اند. واژه گیاهان دارویی تنها به تسکین دهنده آلام مردم اطلاق نمی شود بلکه این گیاهان در زیر گروه غذا به عنوان طعم دهندهها، نوشیدنی ها، شیرین کننده ها، رنگ طبیعی و حشره کش ها و همچنین به عنوان ماده اولیه محصولات آرایشی و بهداشتی نیز مورد استفاده قرار می گیرند(امیدبیگی،۱۳۷۶).
با نظری اجمالی به فرهنگ مصرف داروهای گیاهی در ایران متوجه میراث با ارزش این گیاهان در طب غنی سنتی ایران می شویم. از طرفی فلات وسیع ایران از اقلیمها و محیط های گوناگون برخوردار است به همین دلیل بش از ۷۵۰۰ گونه گیاهی مختص به ایران است. از این رو به حق فلور ایران یکی از منابع داروخیز جهان محسوب می شود. از آنجایی که گیاهان وحشی در محدوده های جغرافیایی گسترده ای یافت می شود، جمع آوری و دسترسی به آنها از نظر اقتصادی مقرون به صرف نیست و استفاده از گیاهان وحشی جوابگوی صنایع داروسازی نخواهد بود و چنین استفاده ی انبوه از گیاهان طبیعت مسلماً موجب نابودی آنها خواهد شد. از این رو نسبت به کشت این گیاهان در سطوح زراعی اقدامات مفیدی در سطح کشور انجام شده است. گزارش شده است که انسان دیر و یا زود چاره ای به جز بازگشت به طبیعت خود نخواهد داشت. از این رو، در کشورهای توسعه یافته اقدامات وسیعی را در توسعه و پیشرفت کشت و استفاده از گیاهان دارویی انجام شده است (امید بیگی، ۱۳۷۶).
عکس مرتبط با اقتصاد
قدمت شناخت خواص دارویی گیاهان، شاید بیرون از حافظه تاریخ باشد. یکی از دلایل مهم این قدمت، حضور باورهای ریشه دار مردم سرزمینهای مختلف در خصوص استفاده از گیاهان دارویی است. اطلاعات مربوط به اثرها و خواص دارویی گیاهان، از زمان های بسیار دور بتدریج سینه به سینه منتقل گشته، با آداب و سنن قومی در آمیخته و سرانجام در اختیار نسلهای معاصر قرار گرفته است. طبق برخی سنگ نبشه ها و شواهد دیگر به نظر می رسد مصریان و چینیان در زمره نخستین اقوام بشری بوده باشند که بیش از ۲۷ قرن قبل از میلاد مسیح، از گیاهان به عنوان دارو استفاده کرده و حتی برخی از گیاهان را برای مصرف بیشتر در درمان دردها کشت داده اند (توکلی دینایی، ۱۳۸۸).
آشنایی انسان با گیاهان و خواص معجزه آسای آن­ها پیشینه­ای طولانی و کهن دارد. انسان­های اولیه گیاهان را برای مصارف غذایی و پزشکی از مراتع و جنگل­ها جمع­آوری می­کردند و به ضرورت نیازمندیشان به تدریج با خواص گیاهان و تاثیر آن­ها بر سلامت خویش آشنا شدند. اولین تجربیات بشر در زمینه گیاهان دارویی مربوط به بررسی رفتار حیوانات نسبت به گیاهان­دارویی و استفاده از آن­ها بوده است (شاهرودی، ۱۳۸۴).
در تمدن­های گذشته گیاهان از تقدس بسیار بالایی برخوردار بودند، آن گونه که ار آن به عنوان عامل سلامت روح و جسم آدمی یاد کرده ­اند. در حدود۷۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح در دوران آریایی­ها، نخستین پزشک و جراح آریایی با نام تریتا که مردی دانا و توانا بود با گیاهان و خواص آن­ها آشنایی فراوان داشت و برای درمان بیماری­ها از عصاره­هایی که خود از گیاهان استخراج می­کرد استفاده می­نمود (قاسمی، ۱۳۸۸).
مصریان ۵۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح از گیاهان دارویی استفاده می­کردند، برای مثال از زیره سبز،مرزنجوش و بادیان (انیسون) در مومیایی اجساد استفاده می­کردند. در تمدن های مهم دنیا نظیر ایران باستان، یونان، مصر، خاورمیانه، هند و چین نشانه­ های بسیاری از شناخت و کاربرد گیاهان دارویی در ۳۰۰۰ سال پیش یافت می­ شود. سایر تمدن­ها مانند بابلیان، آشوریان، مادها و تمدن اسلامی مهد پیشرفت در زمینه شناخت گیاهان دارویی بودند (توکلی دینانی، ۱۳۸۸).
از قرن هشتم تا دهم میلادی در ایران دانشمندان بزرگی چون ابوریحان بیرونی (اولین دارونامه با فهرست داروهای طبیعی را در جهان تدوین کرد)، زکریای رازی (استاد و طبیب برجسته در بغداد که طب المنصوری و ۲۴ کتاب دیگر را در شرح تجویز دارو از منابع گیاهی به رشته تحریر در آورد) و حکیم ابو علی سینا (صاحب کتاب قانون، که از مشهورترین آثار پزشکی دنیا محسوب می شود و به بیان خواص ۸۱۱ داروی گیاهی و خواص آن پرداخت)، علی الهروی، زهراوی، جرجانی، محمد مومن حسینی، خاندان بختیشوع و دیگران در این عرصه فعال بوده ­اند. این آثار در همان زمان با ترجمه به زبان لاتین در اختیار اروپائیان قرون وسطی قرار گرفت و با تدریس آن در دانشگاه­های مهم اروپایی مقدمات انجام یکی رنسانس در آن کشورها فراهم آمد (قاسمی، ۱۳۸۸).
فاروقی دانشمند مسلمان و هندی اثر ارزشمندی به نام گیاهان در قرآن نگاشته که به بیان ارزش و خواص گیاهانی که در کتاب آسمانی آمده است، می ­پردازد. برای نمونه در قرآن مجید به گیاهان دارویی و محصولات فرعی متعددی نظیر گزانگبین و خارشتر در سوره­های بقره (آیه ۵۷)، اعراف (آیه ۱۶۰) و طه (آیه ۸۱)، نخل زیتون، انگور،گز،کافور، زنجبیل، پیاز، سیر،انار، کدو، سدر، انجیر، خردل، موز،ریحان اشاره شده است ( توکلی دینایی، ۱۳۸۸).
به تدریج با شناخت و ساخت ترکیبات شیمیایی و اندک زمانی پس از رویکرد همگان به داروهای شیمیایی، مصرف این قبیل داروها به دلیل عوارض جانبی آن­ها که ناشی از ترکیبات ناخالص و بینابینی است که هنگام سنتز آن ایجاد می شود با تردید روبرو شد. امروزه مشخص شده که مواد مکمل گیاهی در کنار خواص دارویی آن­ها از بروز اثرات جانبی نیز جلوگیری می کند و بدن نسبت به مواد طبیعی در داروهای گیاهی حساسیت نشان نمی دهد. لذا به تدریج از اواسط قرن بیستم داروهای گیاهی در بسیاری از موارد جایگزین داروهای شیمیایی شد به طوری که قرن حاضر را رنسانس گیاهان دارویی نام نهاده­اند (امید بیگی، ۱۳۸۶). اکنون زمینه برای انجام تحقیقا گسترده بر روی گیاهان دارویی فراهم شده و داروهایی با ماده موثر طبیعی افق جدیدی را برای جامعه پزشکان، داروسازان و پژوهشگران کشور گشوده است.
هدف اصلی کشاورزی پایدار که به وجود آمدن آن برای حیات انسانی یک ضرورت است، کاهش نهاده­های مصرفی، افزایش چرخه داخلی عناصر غذایی خاک از طریق کاهش خاکورزی و استفاده از کودهای زیستی بجای کودهای شیمیایی در جهت افزایش عملکرد محصولات کشاورزی و تولید غذایی بیشتر(لیگریدو همکاران،۱۹۹۹؛ کوچکی و همکاران، ۲۰۰۸ ).
مواد شیمیایی نقش مهمی در افزایش محصولات کشاورزی دارد اما سبب به خطر افتادن سلامت ومحیط زیست می شود. به همین دلیل به کارگیری اصول اکولوژیک در تولید غذا جایگزین مواد شیمیایی در کشاورزی پایدار شده است. در نظام های پایدار بر نقش میکرو ارگانیسم ها در چرخش عناصر غذایی تأکید شده است، میکرو- ارگانیسم ها خاک را پویا نگه داشته و رابط بین خاک و گیاه برای انتقال مواد غذایی از خاک به گیاه به شمار می آیند و باعث افزایش محصول، بالا رفتن کیفیت تولیدات کشاورزی و کنترل بیماری های گیاهی می شوند ( کوچکی وهمکاران ۱۳۸۸).
عکس مرتبط با محیط زیست
یکی از ارکان اصلی درکشاورزی پایدار استفاده از کودهای زیستی در اکوسیستم های زراعی با هدف حذف یا کاهش قابل ملاحظه در مصرف نهادهای شیمیایی است (شارما، ۲۰۰۲) کودهای زیستی شامل مواد نگهدارنده با جمعیت متراکم یک یا چندنوع ارگانیسم مفید خاکزی ویابه صورت فرآورده متابولیکی این موجودات می باشند که به منظور تامین عناصر غذایی مورد نیازگیاه در یک اکوسیستم زراعی بکار می روند. از آنجایی که تاکید عمده کشاورزی پایدار بر روی افزایش کیفیت و پایداری عملکرد و محصولات کشاورزی می باشد و نیز مطالعات انجام شده بر روی گیاهان دارویی در اکوسیستم طبیعی و زراعی گویای آن است که استفاده از نظام کشاورزی پایدار بهترین شرایط را برای تولید این گیاهان فراهم می آورد وحداکثر عملکرد کمی و کیفی در چنین شرایطی حاصل می گردد. (شریفی عاشور آبادی، ۱۳۸۱). بنابراین رویکرد جهانی در تولید گیاهان دارویی به سمت استقرار این سیستم و بکار گیری روش های مدیریتی انها می باشد.
گر چه استفاده از کودهای بیولوژیک در کشاورزی قدمت زیادی دارد ولی بهره برداری علمی از این گونه منابع سابقه چندانی ندارد. هر چند کاربرد این کودها در چند دهه اخیر کاهش یافته ولی امروزه با توجه به مشکلاتی که مصرف بی رویه کودهای شیمیایی به وجود آورده است استفاده از آنها در کشاورزی مجددا مطرح شده است (آستارایی و کوچکی،۱۳۷۵) و سعی بر آن است تا از پتانسیل ارگانیسم های خاک و مواد آلی به منظور حداکثر تولید در ضمن توجه به کیفیت خاک و رعایت بهداشت و ایمنی محیط زیست استفاده گردد (معلم و عشقی زاده، ۱۳۸۶).
امروزه کودهای بیولوژیک به عنوان یک جایگزین برای کودهای شیمیایی با هدف افزایش باروری خاک و تولید محصولات در کشاورزی پایدار محسوب میشوند ( ویو و همکاران، ۲۰۰۵).
کودهای بیولوژیک در مقایسه با مواد شیمیایی مزیت های قابل توجهی دارند از آن جمله این که در چرخه غذایی، مواد سمی تولید نمی کنند، قابلیت تکثیر خودبخودی دارند، باعث اصلاح خصوصیات فیزیکی وشیمیایی خاک می شوند (معلم و عشقی زاده، ۱۳۸۶) و از نظر اقتصادی مقرون به صرفه و از دیدگاه زیست محیطی قابل پذیرش هستند.
رویکرد روز افزون به استفاده از گیاهان دارویی در سطح جهانی اهمیت کشت وتولید این گیاهان را روشن تر می سازد. در حال حاضر تقاضا برای گیاهان دارویی به عنوان تولیدات قابل مصرف در صنایع بهداشتی و دارویی در حال افزایش است ( هسل و همکاران، ۲۰۰۶).
کیفیت خاک نه تنها به خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آن وابسته است بلکه ارتباط بسیار نزدیکی با خصوصیات بیولوژیکی آن نیز دارد ( ابین مستو و همکاران، ۲۰۰۶). یک سیستم ریشه ای فعال، ترکیبات آلی را بطور منظم به محیط ریشه گیاه آزاد می کند. این ترکیبات سبب رشد و افزایش جامعه میکروبی خاک شده که بدنبال آن تنوع کارکردی را تحت تاثیر قرار می دهد( مندال و همکاران، ۲۰۰۷). اهمیت جوامع میکروبی برای کارکرد یک اکوسیستم(پترا و همکاران، ۲۰۰۷) بدلیل نقش مهمی است که در فرایندهای خاک که تعیین کننده تولید گیاه می باشند، ایفا می کنند ( تیلکا و همکاران، ۲۰۰۵). تعداد قابل توجهی از گونه های باکتریایی و قارچی خاک دارای روابط کارکردی با گیاهان بوده و اثرات مفیدی بر رشد آنها دارند ( وزی، ۲۰۰۳). امروزه عقیده بر این است که روابط متقابل بین ریشه گیاه و ریزموجودات خاک از طریق فعالیتهای کشاورزی و صنعتی تحت تاثیر قرار گرفته است( لینچ، ۲۰۰۲). از آنجا که در یک سیستم خاک-گیاه، رایزوسفر حکم مرکز ثقل انرژی در خاک است، لذا هر تغییری در مدیریت حاصلخیزی خاک اعم از توازن یا عدم توازن کود دهی و یا استفاده از مواد آلی و غیره، بازخوردپس خور زیادی در رابطه خاک -گیاه داشته و در نتیجه تولیدات کشاورزی و پایداری بوم نظام را تحت تاثیر قرار می دهد ( مندال و همکاران، ۲۰۰۷).
کودهای بیولوژیک در حقیقت موادی شامل انواع ریز موجودات آزادزی بوده (چن،۲۰۰۶ ووزی، ۲۰۰۳). که طی فرایندهای بیولوژیکی توانایی تبدیل عناصر غذایی اصلی را از فرم غیر قابل دسترس به فرم قابل دسترس داشته (ریجرنر و همکاران،۲۰۰۴؛ وزی، ۲۰۰۳) و منجر به توسعه سیستم ریشه ای و جوانه زنی بهتر بذور می گردند (چن، ۲۰۰۶).
اهمیت قارچ­های میکوریزا در کشاورزی پایدار، اساسآ به نقش این قارچ­ها بعنوان عامل رابط بین گیاه و خاک مربوط می­ شود. این قارچ­ها عامل انتقال مواد غذایی بین گیاه و خاک بوده و در حفاظت و تغذیه خاک همانند تغذیه گیاه تأثیر دارند. تأکید زیاد به اهمیت خاک در کشاورزی پایدار، سبب شده است که در مطالعات و روش­های کاربرد قارچ­های میکوریزا، دیدگاه جدیدی فراهم شود. هرچند که هنوز هم انتخاب قارچ­های میکوریزای VA مناسب برای استفاده در کشاورزی، بیشتر با حدس و گمان صورت می­گیرد (غلامی و کوچکی، ۱۳۸۰).
با توجه به اهمیت و نقش گیاهان دارویی در صنایع مختلف، نکته حائز اهمیت در تولید و پرورش این گونه های ارزشمند، افزایش تولید زیست توده آنها بدون کاربرد نهاده های مضر شیمیایی اعم از کود یا سموم دفع آفات و علف های هرز می باشد. مدیریت صحیح استفاده از گونه های میکروبی همیار با گیاهان دارویی در بهبود عملکرد و کیفیت آنها تأثیر گذار خواهد بود ( عبدالجلیل و همکاران، ۲۰۰۷).
کود­های آلی نیز در بکارگیری اصول اکولوژیک در کشاورزی پایدار نقش به سزایی دارند. یک خاک حاصلخیز بایستی حداقل دارای بیش از دو درصد کربن آلی باشد. مواد آلی با تأمین انرژی مورد نیاز میکروارگانیسم­ها نقش مهمی در چرخه عناصر غذایی خاک دارند، از طرف دیگر مواد الی به لحاظ ساختمان خاص خود دارای قدرت کمپلکس کنندگی عناصر غذایی می­باشند، بطوری که قابلیت جذب عناصر غذایی را برای گیاه افزایش می­ دهند (کوچکی و همکاران، ۱۳۷۶). اضافه نمودن مواد آلی به خاک از جمله اسید هیومیک سبب افزایش قابلیت نگهداری و نفوذ پذیری آب و ایجاد تهویه مناسب می­ شود و سله بستن خاک و وزن مخصوص ظاهری آن را کاهش می­دهد به علاوه اینکه میزان مواد غذایی، قابلیت کشت را بهبود می­بخشد (لمپکین، ۱۹۹۰). ترکیبات هوموسی مواد آلی، دو نوع اسید آلی مهم به نام­های اسید هیومیک و اسید فولویک که هر دو جزء هومین هستند می­باشند که از منابع مختلف نظیر خاک، هوموس، پیت، لیگنیت اکسید شده، زغال سنگ و … استخراج می­شوند و در اندازه مولوکولی و ساختار شیمیایی متفاوت هستند (سباهاتین و نکدت، ۲۰۰۵). ترکیبات هوموسی موجود در ماده آلی با دارا بودن مواد محرک رشد، سبب رشد بهتر گیاه و افزایش عملکرد آن می­گردند. مقادیر بسیار کم اسیدهای آلی اثرات قابل ملاحظه­ای در بهبود خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی خاک داشته و به دلیل وجود ترکیبات هورمونی اثرات مفیدی در افزایش تولید و بهبود کیفیت محصولات کشاورزی دارند (سماوات و ملکوتی، ۱۳۸۴).
۱-۲- مبداءو تاریخچه کشت مرزه:
مرزه گیاهی است که تاریخ دقیق پیدایش و کشت و کار آن دقیقا مشخص نیست و اظهار نظرهای متعددی در مورد منشأ آن ابراز شده و به نظر می رسد که نخستین بار در ایتالیا اقدام به پرورش این گیاه شده باشد.پزشکان قرون وسطی برای آن اثرمعالج نقرس قائل بودند ودر قرون ۱۵و۱۶ میلادی نیز مردم آن را دارویی مقوی،سقط کننده جنین و رفع فلج می دانستند. در سال ۱۵۸۲ میلادی دانشمندان موفق به استخراج اسانس از مرزه گردیدند و در سال ۱۹۳۳ نیز دانشمندیی به نام اسکالتزیک آن را دارویی رفع اسهال با اثر قاطع اعلام داشت (امید بیگی، ۱۳۸۸).
۱-۳- گیاه شناسی مرزه:
گیاه دارویی مرزه Satureja hortensis L)) از خانواده نعناعیان (Lamiaceae) میباشد که در ایران ۱۲ گونه علفی یکساله و چند ساله دارد که ۸ گونه آن انحصاری ایران بوده و چهار گونه دیگر علاوه بر ایران در دیگر نقاط دنیا نیز می رویند (مظفریان، ۱۳۸۲ ).
ریشه مرزه مستقیم بوده و از انشعابهای فراوانی برخوردار است. در این گیاه ساقه چهارگوش و منشعب است و ارتفاع آن به شرایط اقلیمی محل رویش بستگی دارد و بین ۳۰ تا ۶۰ سانتی­متر است، که به سهولت بر اثر دارا بودن ظاهری به رنگ سبز خاک آلود یا مایل به خاکستری، از گونه­ های مجاور تشخیص داده می شود. قسمت تحتانی دارای انشعابهای بیشتری است. پای ساقه (قسمت تحتانی) چوبی و بندرت کرکدار بوده و رنگ آن سبز تیره است. رنگ ساقه آن تیره­تر از برگ است و در مرحله گلدهی، رنگ آن به بنفش یا قهوه­ای روشن تبدیل می­ شود، بعلاوه در محل گره­ها، انشعاباتی حاصل می­ کند که آن­ها نیز به نوبه خود منشعب می گردند بطوری که گیاه به صورت بوته پرپشتی جلوه می نماید. مرزه به حالت وحشی در اماکن خشک و نواحی سنگلاخی و مزارع شنی غالب نواحی جنوب­غربی آسیا مانند ایران و همچنین در سیبری می­روید. برگهای آن باریک،دراز، نوک­تیز،نرم ودارای دمبرگ کوتاه می­باشند و پوشیده از تارهای کوتاه است بطوری که به همین مناسبت، به رنگ سبزمات یا مایل به خاکستری جلوه می کند.طول برگ ۱ تا ۳ سانتی­متر وپهنای آن ۲ تا ۴ میلی­متر، منحصرا یک رگبرگ دارد و در سطح آن­ها نیز نقاط ریز فراوانی که عبارت غده­های اسانس­دار است دیده می شود.
گلها نامنظم، کوچک و دو جنسی­اند که به رنگ بنفش یا صورتی و گاهی به رنگ سفید و در نواحی فوقانی ساقه­ها به صورت خوشه روی چرخه­های متعددی مشاهده می­شوند.در هر چرخه، ۱تا ۵ گل وجود دارد که در تابستان پدید می­آید، وضع مجتمع در طول انشعابات ساقه دارد. میوه کوچک، کروی شکل و از نوع کپسول است. رنگ دانه قهوه­ای تیره و وزن هزار دانه ۵/۰ تا ۶/۰ گرم است.گلها و برگها معطر وحاوی اسانس می­باشند.مقدار اسانس در اندامهای هوایی مرزه مختلف است و به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد. مقدار اسانس، بین ۱ تا۲ درصد است.اسانس دارای ترکیبات متفاوتی است.از مهمترین ترکیبات تشکیل دهنده اسانس می­توان از”کارواکرول”(۳۰ تا۴۰٪)، “سیمول”(۲۰ تا ۳۰٪) و ترکیبات فنلی دیگر نام برد. از مواد دیگر پیکر رویشی این گیاه می­توان از ترکیبات آهن­دار و ترکیبات قندی و تعدادی از اسیدهای آلی یاد کرد. گلهای فراوان مرزه که هر یک به مقدار کافی نوش فراهم می­آورند،مورد هجوم و استفاده زنبور عسل قرار می گیرد. در بعضی نواحی نیز مرزه را به همین منظور در زمین­های اطراف کندوی عسل می­کارند و یا آن­را به عنوان سبزی پرورش می­دهند.

برای