۵- استتباع ……………………………………………………………………………………………………………………………………………۱۰۱
۶- التفات ………………………………………………………………………………………………………………………………………………۱۰۳
۷- تجرید ………………………………………………………………………………………………………………………………………………۱۰۶
پ- روش بزرگ‌نمایی …………………………………………………………………………………………………………………………..۱۰۸
۱- اغراق ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….۱۰۹
۲- تجاهل عارف …………………………………………………………………………………………………………………………………..۱۱۲
۳- صفت شاعرانه …………………………………………………………………………………………………………………………………۱۱۴
۴- مقایسه و سنجش …………………………………………………………………………………………………………………………..۱۱۶
ت- روش دو یا چند بُعدی بودن …………………………………………………………………………………………………………۱۱۸
۱- ایهام ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….۱۱۹
۲- ایهام تناسب ……………………………………………………………………………………………………………………………………۱۲۱
ث- روش استدلال ……………………………………………………………………………………………………………………………….۱۲۳
۱- حسن تعلیل ……………………………………………………………………………………………………………………………………۱۲۴
۲- مذهب کلامی ………………………………………………………………………………………………………………………………….۱۲۶
۳- ارسال‌ المثل ……………………………………………………………………………………………………………………………………۱۲۸
ج- دیگر صنایع زیبایی‌آفرین معنوی …………………………………………………………………………………………………۱۳۳
۱- حسن طلب …………………………………………………………………………………………………………………………………….۱۳۳
۲- حسّامیزی ……………………………………………………………………………………………………………………………………….۱۳۵
۳- تضمین ……………………………………………………………………………………………………………………………………………۱۴۱
۴- ابداع ………………………………………………………………………………………………………………………………………………..۱۴۳
پی نوشت‌های فصل سوم ……………………………………………………………………………………………………………………..۱۴۵
نتایج پژوهش ………………………………………………………………………………………………………………………………………..۱۶۲
۱-۱ جدول بسامد انواع روش تکرار در شعر فیاض لاهیجی ……………………………………………………………….۱۶۳
۲-۱ نمودار بسامد انواع روش تکرار در شعر فیاض لاهیجی ……………………………………………………………….۱۶۳
۳-۱ جدول بسامد انواع روش تکرار واج در شعر فیاض لاهیجی ………………………………………………………..۱۶۴
۴-۱ نمودار بسامد انواع روش تکرار واج در شعر فیاض لاهیجی ………………………………………………………..۱۶۴
۵-۱ جدول بسامد انواع روش تکرار واژه در شعر فیاض لاهیجی ……………………………………………………….۱۶۵
۶-۱ نمودار بسامد انواع روش تکرار واژه در شعر فیاض لاهیجی ………………………………………………………..۱۶۵
۷-۱ جدول بسامد انواع جناس در شعر فیاض لاهیجی ………………………………………………………………………۱۶۶
۸-۱ نمودار بسامد انواع جناس در شعر فیاض لاهیجی ………………………………………………………………………۱۶۶
۹-۱ جدول بسامد انواع تکریر در شعر فیاض لاهیجی ……………………………………………………………………….۱۶۷
۱۰-۱ نمودار بسامد انواع تکریر در شعر فیاض لاهیجی ……………………………………………………………………..۱۶۷
۱۱-۱جدول بسامد انواع سجع در شعر فیاض لاهیجی ………………………………………………………………………۱۶۸
۱۲-۱ نمودار بسامد انواع سجع در شعر فیاض لاهیجی ……………………………………………………………………..۱۶۸
۱۳-۱ جدول بسامد انواع روش تناسب در شعر فیاض لاهیجی …………………………………………………………۱۶۹
۱۴-۱ نمودار بسامد انواع روش تناسب در شعر فیاض لاهیجی …………………………………………………………۱۶۹
۱۵-۱ جدول بسامد روش غیر منتظره بودن و غافلگیری در شعر فیاض لاهیجی …………………………….۱۷۰
۱۶-۱ نمودار بسامد روش غیر منتظره بودن و غافلگیری در شعر فیاض لاهیجی …………………………….۱۷۰
۱۷-۱ جدول بسامد انواع روش بزرگ‌نمایی در شعر فیاض لاهیجی ………………………………………………….۱۷۱
۱۸-۱ نمودار بسامد انواع روش بزرگ‌نمایی در شعر فیاض لاهیجی …………………………………………………..۱۷۱
۱۹-۱ جدول بسامد انواع روش دو یا چند بُعدی بودن در شعر فیاض لاهیجی …………………………………۱۷۲
۲۰-۱ نمودار بسامد انواع روش دو یا چند بُعدی بودن در شعر فیاض لاهیجی …………………………………۱۷۲
۲۱-۱ جدول بسامد انواع روش استدلال در شعر فیاض لاهیجی ……………………………………………………….۱۷۳
۲۲-۱ نمودار بسامد انواع روش استدلال در شعر فیاض لاهیجی ……………………………………………………….۱۷۳
۲۳-۱ جدول بسامد سایر روش‌های زیبایی‌آفرین در شعر فیاض لاهیجی …………………………………………۱۷۴
۲۴-۱ نمودار بسامد سایر روش‌های زیبایی‌آفرین در شعر فیاض لاهیجی …………………………………………۱۷۴
نتیجه‌گیری ………………………………………………………………………………………………………………………………………….۱۷۵
فهرست منابع ………………………………………………………………………………………………………………………………………۱۷۸
فصل اول
مقدمه و کلیات
۱-۱ بیان مسأله و سؤالات
بحث زیبایی و زیبایی‌شناسی، از زمان ارسطو (ف ۳۲۲ ق.م) مطرح شده است. ارسطو، زیبایی را در هماهنگی اجزا و دقیق بودن می‌داند(احمدی،۶۴:۱۳۹۱). از سده هجدهم به این سو، زیبایی‌شناسی به عنوان یک علم قلمداد شد. «زیبایی‌، جور آمدن و هماهنگی اعضای متشکله و کیفیت هر شیء یا هر جسم، با داشتن سازش با پیرامون و ایجاد تأثیر جاذب و ستایش‌آور در انسان است»(دانشور،۱۳۵:۱۳۷۵). کانت (ف ۱۸۰۴م)، زیبایی‌‌شناسی را بنا نهاد و به دو بخش زیبایی و هنر تقسیم کرد. «به عقیده وی، زیبایی، مفهومی ذوقی و رها از هرگونه بهره و سود است»(احمدی،۸۱:۱۳۹۱).
صنایع بدیعی نیز از جمله شیوه‌های زیبایی‌آفرین کلام هستند، یعنی ترفندهایی که در زبان نظام جدیدی به وجود می‌آورند و سبب آشنایی زدایی و غرابت آن می‌گردند. «در حقیقت بدیع چنان که قدما گفته‌اند، علمی‌است که از وجوه تحسین کلام بحث می‌کند و مجموعه شگردهایی است که کلام عادی را کم و بیش تبدیل به کلام ادبی می‌کند و یا کلام ادبی را به سطح والاتری تعالی می‌بخشد»(شمیسا،۱۱:۱۳۷۸). به عبارت دیگر «از دیدگاه‌ زیبایی‌شناسی، بدیع‌ دانش شناخت‌ راه‌های زیبایی‌آفرین سخن می‌باشد»(اکبر زاده،۱۶۲:۱۳۸۴).
تقریباً بیشتر علمای بلاغت، ترفندهای بدیعی را از دید علمی نگریسته‌اند و به همین خاطر آنچه در کتاب‌های بدیع از گذشته تا امروز آمده، نقش و ارزش زیبایی صنایع بدیعی را نشان نمی‌دهند،‌ حال‌ آنکه «جوهر شعر زیبایی می‌باشد و لازم است که صنایع بدیعی از دیدگاه عوامل زیبایی‌آفرین بررسی شود»(وحیدیان کامیار،۱۲:۱۳۷۹).
ملاعبدالرزاق بن علی بن حسین (ف ۱۰۷۱ ه.ق)، از اساتید بزرگ فلسفه و حکمت و کلام دوره صفویه (قرن یازدهم) و یکی از شعرای توانای این دوره می‌باشد. وی یکی از بزرگان حکمت مشاء و اشراق و از متکلمان بزرگ، نه تنها در چهار قرن اخیر بلکه یکی از محقق‌ترین اندیشمندان دوره فرهنگ اسلامی است. «قدر و منزلت این حکیم متأله نه تنها در کلام و عرفان، بلکه ارج و منزلت او در هنر شعر و شاعری و قدرت بیان او در لطایف اندیشه‌های انسانی نیز نادیده و یا ناشناخته مانده ‌است»(صفا،۱۲۳۰:۱۳۱۶).
محل تولد و زمان دقیق ولادت او مشخص نیست. ولی آنچه مسلم است و از لقب لاهیجی بر می‌آید، وی در لاهیجان و یا اطراف آن متولد شده ‌است. «خانواده او ظاهراً از طبقه‌ای نبوده‌ است که نویسندگان به شرح حال و آثار او عنایتی بکنند. با این وصف وی در لاهیجان زاده شده و شاید مقدمات علوم را در آن محل دیده و سپس برای ادامه تحصیل نخست به تبریز می‌آید و از تبریز به کاشان، اصفهان و شیراز مسافرت می‌کند»(هدایت۳۸۲:۱۳۳۶). ایّام زندگی فیاض را می‌توان به دو دوره تقسیم کرد: «دوره اول که ایام کودکی و اوایل جوانی اوست، برای ما روشن نیست که بر او چه گذشته و خانواده او در کجا و چگونه زندگی می‌کردند. ولی دوره دوم زندگی او را ما در قصاید و قطعات سروده‌اش می‌یابیم. این ایام مقارن با حکومت شاه صفی (ف ۱۰۵۲ه.ق) و شاه عباس ثانی (ف ۱۰۷۷ه.ق) است»(قمی،۲۲۴:۱۳۶۳).
فیاض لاهیجی یکی از شاگردان ملاصدرا (ف ۱۰۵۰ه.ق)، میر محمدباقر داماد (ف ۱۰۶۳ه.ق) و صدرالدین محمد شیرازی (ف ۱۰۶۵ه.ق) است. فیاض پیرو سبک هندی و شعر دوره قرن یازدهم می‌باشد. «از ویژگی‌های عمده شعر وی، باریک‌اندیشی، آوردن ارسال‌المثل، کنایات، استعارات خاصّ، هنرهای بدیعی و بیانی و گرایش به شعر عامیانه و مذهبی با معانی و مفاهیمی که در اذهان مردم زنده‌ است. او با مهارت و استادی چنان بر الفاظ و معانی مسلّط است که به راحتی شعر می‌سراید»(مدرس،۱۳۲۶،ج۳۶۱:۴). دیوان اشعار فیاض لاهیجی شامل هفتصد غزل، سی و هفت قصیده، دوازده قطعه، چهار ترکیب بند، یک ترجیع بند، یک ساقی نامه و یک مثنوی و معراجیه، صد و پنجاه و سه رباعی و در مجموع دارای ۹۹۰۲ بیت می‌باشد. در‌ این تحقیق نحوه به‌ کارگیری صنعت بدیع از دیدگاه زیبایی‌شناختی در دیوان فیاض لاهیجی بررسی می‌گردد و تلاش می‌شود که به سؤالات زیر پاسخ داده ‌شود:
۱- عوامل زیبایی‌آفرین صنایع بدیعی در دیوان فیاض لاهیجی چیست؟
۲- پرکاربردترین عامل زیبایی‌آفرین بدیعی در شعر فیاض لاهیجی کدام است؟
۲-۱ پیشینه پژوهش
با توجه به بررسی‌های به عمل آمده، مشخص‌گردید که دیوان فیاض لاهیجی از دیدگاه زیبایی‌شناختی، مورد بررسی قرار نگرفته‌است و پژوهش‌های انجام شده، بیشتر مبتنی بر بازتاب اندیشه‌ها و افکار دینی، فلسفی و عرفانی وی می‌باشد که در اینجا به معرفی آن‌ ها پرداخته می‌شود:
احمدی (۱۳۸۰) در پژوهشی با عنوان: «فیاض لاهیجی شاعر ولایت مدار» معتقد ‌است که فیاض لاهیجی به عنوان شاعر فیلسوف، متکلم و عالم دینی، از جمله کسانی است که شعر را محمل اندیشه ناب و ابزار بیان حق دانسته است، وی بخشی از اشعار خود را در مدح و منقبت امامان و پیامبران سروده‌ است.
عطایی‌‌نظری (۱۳۸۹) در تحقیقی به نام: «بررسی اندیشه‌های کلامی فیاض لاهیجی» تلاش کرده ‌‌‌‌است که پس از تشریح آراء و دیدگاه‌های فیاض در مباحث مختلف کلامی، با بهره گرفتن از تحلیل‌های ساختاری و محتوایی، در آثار کلامی وی مانند گوهر مراد، سرمایه ایمان و شوارق، نقش او را در فرایند فلسفی شدن علم کلام تبیین کند.
عطایی‌‌‌نظری (۱۳۹۰) در مقاله دیگری با عنوان: «نقش فیاض لاهیجی در فلسفی شدن کلام شیعه» تمامی آثار فیاض را مورد تحلیل قرار داده و نقش وی را در فرایند فلسفی شدن کلامش تبیین نموده و اعتقاد دارد که آثار وی، تمام شاخصه‌ها و ویژگی‌های مکتب فلسفه را داراست.
آخوندی (۱۳۹۰) در پژوهشی تحت عنوان: «فرهنگ تشبیهات غزلیات فیاض لاهیجی» به بررسی تشبیهات غزلیات وی پرداخته است. در این پژوهش، اکثر تشبیهات غزلیات فیاض از لحاظ طرفین تشبیه و ساختار، مورد بررسی قرار گرفته‌است. اغلب تشبیهات فیاض از نوع حسی به حسی است و تشبیهات مؤکّد نسبت به تشبیهات مرسل، از بسامد بیشتری برخوردار می‌باشد و از لحاظ شکل ظاهری، بسامد تشبیه مضمر بیشتر از تشبیهات دیگر است.
نوریان (۱۳۹۰) در تحقیقی با عنوان: «فرهنگ تلمیحات غزلیات فیاض لاهیجی» درباره فیاض و تلمیحات اشعار او می‌گوید که وی از معدود دانشمندان و فلاسفه‌ای است که شعر را به طور جدی دنبال کرده‌ و کثرت تلمیحات، خصوصاً تلمیحات عرفانی، از ویژگی غزل‌های اوست و تقریباً از تمام گونه‌های تلمیح استفاده‌ کرده‌است.
صادقی حسن‌آبادی و عطایی‌نظری (۱۳۹۱) در تحقیقی با عنوان: «ملاک‌ها و ویژگی‌های مکتب کلام فلسفی در شیعه (با رویکرد به آثار فیاض لاهیجی» پس از ارائه تعریفی دقیق و جامع از کلام فلسفی، ملاک‌ها و ویژگی‌های آن را بازشناسی و معرفی کرده ‌است، سپس آراء و اندیشه‌های کلامی فیاض را مورد بحث قرار داده ‌‌‌است.
همچنین تاکنون پایان‌نامه‌ها، کتاب‌ها و مقالات بسیاری در مورد بدیع نوشته‌ شده ‌است، اما بحث زیادی در مورد بدیع از دیدگاه زیبایی‌شناختی نشده‌ است. از جمله کتاب‌ها و مقالاتی‌ که در این زمینه نوشته شده‌ است، می‌توان به موارد ذیل اشاره‌ کرد.
شمیسا (۱۳۷۸) در کتابی به نام: «نگاهی تازه به بدیع»کوشیده ‌است تا مباحث بدیع را با دیدی نو و جدید بیان‌کند و صنایع لفظی، از نظر موازین آواشناسی و چگونگی قرارگرفتن حروف صامت و مصوت در کلمه را مورد بررسی قرار دهد و همچنین در برخی موارد، عامل زیباتر شدن صناعات ادبی را بیان کرده ‌است، نظیر آرایه تکرار که زیبایی آن ناشی از موسیقی و نظم میان کلمات می‌باشد.
وحیدیان کامیار (۱۳۷۹) در کتاب: «بدیع از دیدگاه زیبایی‌شناسی» ابتدا هر ترفند بدیعی را مورد تحلیل و بررسی قرار داده و سپس درباره عامل و یا عوامل زیبایی و اهمیّت آن در ادب گذشته و امروز، سخن گفته ‌است و در این کتاب، همه ترفندهای ادبی بر اساس شش عامل زیبایی‌آفرین (تکرار، تناسب، غیرمنتظره بودن، بزرگ‌نمایی، چند بعدی بودن و استدلال) تنظیم گردیده ‌است و از نخستین کتاب‌هایی است که تا به حال بر پایه اصول زیبایی‌شناختی تدوین یافته ‌است.
محبّتی (۱۳۸۰) در کتاب: «بدیع نو، هنر ساخت و آرایش سخن» درباره خاستگاه بدیع و عوامل پیدایش آن سخن‌ گفته و آرایه‌های سنّتی بدیع، نظیر سجع، جناس، ترصیع و… را مورد مطالعه قرار داده‌ است و در پایان مباحث تازه بدیع، از جمله زیبایی‌شناسی را با آوردن غزلی از حافظ، مطرح نموده ‌است و بیان می‌کند که یکی از مهم‌ترین و ضروری‌ترین میدان‌ها برای کشیدن منظره‌ها و روش‌های تازه، مجموعه علوم و فنون زیبایی‌شناختی در گسترده زبان و ادبیات فارسی از آغاز تا به امروز است.
اشرف‌زاده (۱۳۸۰) در پژوهشی تحت عنوان: «کند و کاو زیبایی ‌شناسانه در مورد جناس» زیبایی‌های دوگانه جناس را نشان داده‌ و تقسیم‌بندی تازه‌ای از آن کرده ‌است. نویسنده برای جناس دو بُعد اساسی قایل شده‌ است. یکی بُعد لفظی، که همجنسی حروف در کلمات متجانس است و دیگری بُعد معنایی، که اختلاف معنایی میان کلمات است و به این نتیجه رسیده‌ که زیبایی جناس، در تداعی معانی، کشف ابهام شگفت‌انگیز و غرابت واژه‌های متجانس است که شعر را موسیقیایی‌تر و نثر را منسجم‌تر می‌کند.
راستگو (۱۳۸۴) در کتابی‌ تحت‌ عنوان: «هنر سخن‌آرایی (فن بدیع)» به بخش‌بندی متفاوتی از آرایه‌های ادبی پرداخته‌ و در مواردی زیبایی هر صنعت بدیعی را توضیح داده‌ است. نظیر واج‌آرایی که زیبایی‌‌ آن به جهت ایجاد موسیقی گوش‌نواز آن است.
حسام پور و حسن‌لی (۱۳۸۴) در مقاله‌ای با عنوان: «زیبایی‌شناسی شعر خیام- پیوند هنری اجزای کلام» صنایع بدیعی نظیر تکرار، تأکید و تناسب را از جمله زیبایی شعر خیام می‌دانند و این آرایه‌ها را از لحاظ زیبایی‌شناسی بررسی کرده‌اند و معتقد هستند که تناسب و تکرار، سبب انسجام متن می‌گردد و این صنایع، هنگامی‌ زیبا هستند که در آنها ایهام هنری وجود داشته ‌باشد و نیز پیوند صورت و معنا و تلفیق پنهان این دو، باعث زیبایی اشعار خیام شده‌ است.
صادقیان (۱۳۸۸) در کتابی به نام: «زیور سخن در بدیع فارسی» که حاوی مباحث و آرایه‌های بدیعی، اعم از لفظی و معنوی می‌باشد، سعی کرده ‌است، از آرایه‌هایی سخن بگوید که به سبب لطافت و زیبایی، شاعران و نویسندگان توجّه خاصّی بدان‌ها داشته‌اند و در آثار خود از آنها بهره برده‌اند و در برخی موارد زیبایی صنایع بدیعی را مطرح کرده ‌است، مانند ارسال‌المثل که زیبایی‌اش با رایج بودن و حکمت‌آمیز بودن جلوه می‌کند.
با توجه به سابقه تحقیق، مشخّص‌گردید که در زمینه بررسی صنایع بدیعی از دیدگاه زیبایی‌شناختی در دیوان فیاض لاهیجی، تا کنون پژوهش مستقلی انجام نشده ‌است و لذا به منظور شناخت هر چه بیشتر قدرت و مهارت فیاض لاهیجی در استفاده از شگردهای بلاغی برای بیان افکار و اندیشه‌های عرفانی وی و میزان تأثیرگذاری شعر او بر مخاطب، انجام این تحقیق امری ضروری می کند.