۴-۱-۲- واحد: ۸۷
۴-۱-۳- احد: ۸۹
فصل پنجم
بررسی عدد سه و پنج درآثار عرفانی سبک عراقی
نتیجه گیری
۵-۱- عدد سه با صورت‌های (سه، سوّم، سیوم، سه‌ام، سیم) ۹۸
۵-۲- عدد سه در اسلام (در قرآن، احادیث و روایات): ۹۸
۵-۳- عدد سه در سایر آئین‌ها و ادیان: ۹۸
۵-۴- سه در ادبیات فارسی: ۹۹
۵-۵- سه در ضرب‌المثل‌ها: ۹۹
۵-۶- سه در اشعار شاعران و عرفای سبک عراقی: ۱۰۰
۷-۵- بررسی عدد پنج: ۱۰۹
۸-۵- پنج در اسلام (در قرآن احادیث و روایات): ۱۰۹
۹-۵- کاربرد پنج در ادبیات فارسی: ۱۱۱
نتیجه گیری: ۱۲۶
فهرست منابع و مآخذ: ۱۲۸
چکیده:
برخی از اعداد از دیرباز مورد توجه اقوام مختلف بوده به نحوی که بعضی از آن‌ ها جامع جمیع اصناف شمارگان شده علت این امر علاوه بر کمال ترکیب، کشش و نیرویی در این اعداد است که بدان‌ها جنبه‌ی ماوراء الطبیعی بخشیده و موجبات رجحان آن‌ ها گردیده که ضمن تمایز، آنان را زنده و کامل ساخته است صفت پیشین موصوف‌های مختلفی چون هفت ایزد، هفت فلک، هفت امشاسپندان، هفت فرشته‌ مقدس، هفت وادی سلوک، هفت شهر عشق، هفت طبقه‌ی بهشت و دوزخ، هفت دریا، هفت مردان در تصوف، هفت اقلیم، چهل روز آفرینش حضرت آدم، چله نشینی شده‌اند ضمناً در قرآن و فرهنگ اسلامی به برخی از عددها، عنایت و توجه خاص شده است که از آن جمله می‌توان به عددهای «سه»، «هفت»، «چهل» و … اشاره کرد. کاربرد هر یک از این اعداد حکمتی دارد که برخی را قرآن و روایات یادآور شده برخی را نیز علوم جدید کشف کرده است. این پژوهش برآن است پنج عدد مقدس: یک، سه، پنج، هفت و چهل را با صورت‌های دیگر آنان از زوایای مختلف در سروده‌های شاعران سبک عراقی دارای مشرب عرفانی به ویژه آثار برجسته‌ای چون سروده‌های عطار، مولوی، حافظ و … را بررسی نماید.
واژگان کلیدی: اعداد مقدس، اشعار سبک عراقی، ادب فارسی.
مقدمه
حمد و سپاس خدایی که اعداد حقیقی در بیان حقیقت او گنگ است و کثرت اعداد طبیعی و صحیح خود قرینه‌ایی برای ذات، حتی صفات او نیافته. نامتناهی بودن اعداد راهی به سوی لایتناهی او نگشوده به ناچار اعدادی برای بیان برخی حقایق او نیروی ماورایی و بار معنایی فراتر از حساب ریاضی یافته بلکه قرینه‌ایی برای آن مبدا و مقصد مطلق فراروی بشر قدر مطلق سازد.
در میان کثرت اعداد عددهای معدودی وجود دارد که نماد کثرت‌اند، کامل وزنده‌اند، برخلاف اعداد معمولی ریاضی این اعداد زنده، فکر آن‌ ها را تا بی‌نهایت پیش می‌برد و واقعیت را آنچنان که هست در نظرها تجسم می‌بخشد چنین اعدادی روح دارند و ریاضیدان و بی‌سواد هر دو عظمت آن را درک می‌کنند.
عددی ‌مانند (۱) را تصور کنید که صفرهای بی‌شماری پیش آن قرار گیرد این عدد عظمت دارد اما تنها ریاضی‌دان عظمت آن را می‌شناسد ولی اعداد کامل و زنده را همه می‌شناسند و به عظمت و گستردگی‌شان اذعان می‌کنند.
کمال ترکیب در ژرف ساخت برخی از این اعداد برخاسته از عوامل مختلفی مانند: تیمن، شمارگان، خدایگان (رب‌النوع‌ها)، مقدسات و برخی مفاهیم انتزاعی یا حکمتی است که برای آن در کتب دینی برشمرده‌اند. بنابراین در تاریخ تفکر بشر عددشناسی و ستایش اعداد رواج داشته و برخی اعداد در نزد ملل مختلف حتی ارزش اعتقادی یافته‌اند. لذا پاره‌ای از اعداد صرفاً یک عدد ریاضی محسوب نمی‌شوند بلکه عددی برای نشان دادن کمال یک مطلوب است.
در میان اعداد شمارگان: یک، سه، پنج، هفت، چهل و … دارای چنین ارزش‌هایی است. ظرفیت این اعداد متفاوت است برای نمونه در اندیشه‌ی اسلامی، کامل‌ترین عدد هفت است این عدد مفاهیمی چون آفرینش جهان که در هفت روز انجام گرفت هفت روز هفته، هفت حسن خداداد، هفت مرحله در زندگی انسان، هفت طبقه بهشت و جهنم، هفت طبقه‌ی زمین، آسمان، هفت فرشته‌ مقدس، هفت بار طواف کعبه، هفت اقلیم، هفت شهر عشق (طلب، عشق، معرفت، استنغا، توحید، حیرت، فقروفنا)، هفت مقام عرفان (توبه، ورع، زهد، فقر، صبر، توکل، رضا)، هفت سیاره (ماه، خورشید، تیر، ناهید، بهرام، برجیس، کیوان)، هفت دریا، هفت ایزد، در مذهب مانوی، هفت روز عزا برای درگذشتگان در ایران‌، و موارد بسیار دیگر را بیان می‌دارد.
هفت نماد پیچیدگی و تودرتویی است، بیانگر بطن در بطن بودن خلقت زمین، آسمان و هر آن چه که عمیق و ژرف و دارای وسعت است این عدد سمبل مراتب کمال و تعالی است.
برخی اعداد در بین‌ ملل مختلف از اهمیت خاصی برخوردارند و هر ملتی نگرش خاصی به عدد هفت دارد. عدد هفت را می‌توان در ادیان و مذاهب مختلف جهان تاریخ، هنر، طبیعت، به خصوص در ادب فارسی، تصوف و عرفان جستجو و بررسی نمود.
پاره‌ای اعداد از زمان‌های بسیار قدیم محبوب بسیاری از قوم‌ها، به ویژه اقوام‌ شرقی بوده است. برای مثال عدد هفت نشانه‌ای از یک دوره کامل است. برای آن کمال روح و ماده قائل بوده‌اند و لذا هر جا که لازم بوده مجموعه‌ای را بدون نقص ذکر کنند، از این عدد «سحرآمیز» استفاده می‌کرده‌اند.
پس از عدد هفت به عدد چهل در قرآن و فرهنگ اسلامی توجه خاصی صورت گرفته است چهل در تاریخ و فرهنگ اسلامی از جایگاه والایی برخوردار است در بیش‌تر موارد بیانگر کثرت، جامعیت و کمال است. چهل، عدد انتظار، آمادگی، آزمایش و تنبیه است. شکل‌گیری شخصیت انسان در چهل‌سالگی، چهل سال ممنوعیت ورود بنی اسرائیل به سرزمین مقدس و چهل سال سرگردانی آن‌ ها، میقات چهل شب حضرت موسی، و بعثت پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد(ص) در چهل‌سالگی، چهل روز بر طور سینا ماندن حضرت موسی، در باورهای دینی و مذهبی نمود پیدا کرده است.
چهل در آئین‌های ایرانیان نیز دارای اهمیت بسیاری است. جشن چله (یلدا) یا جشن سده (یکی از جشن های ایرانیان) محاسبه ادوار نجوم برحسب دوره چهل ساله و بسیاری باورهای دیگر بیانگر اهمیت این عدد است.
«عدد سه در اساطیر به همراه مضربش «نه» در اساطیر مختلف، نماد صلاح و کمال و اتمام است. به همین دلیل است که مرحله نخستین خدایان به صورت تثلیث ظهور کرده است (هیلنز، ۱۳۸۳: ۴۹۷ و نشاط، ۱۳۶۸: ۲۶۱). در آفرینش انسان نیز آئین تثلیث پیداست: «مشی» و «مشیانه» و «فره ایزدی» هر سه با هم از «ریواس» می‌رویند به طوری که از هم قابل شناسایی نیستند (بهار، ۱۳۸۰: ۸۱).
زرتشتیان اهمیت ویژه‌ای برای عدد «سه» قائلند. در این آیین آتش بر سه گونه «آذربهرام، آذرآذران و آذردادگاه» بوده، هر آتشی را سه بار تطهیر می‌کنند (بهار، ۱۳۷۵: ۱۳۸). اصول دین زرتشت نیز بر سه اصل «پندارنیک، گفتار نیک و کردار نیک» بنیان نهاده شده است آن چنانکه در زمان حسابرسی آخر زمان هم فاصله گامهای مومن تا بهشت بر «پل چینوت»، «سه گام» ذکر شده است (دانته، ۱۳۸۰: ۱۰۴۵)
گذشته از جایگاه خاص اعداد در فرهنگ بشری و توجه فلاسفه و اندیشمندانی نظیر ارسطو و فیثاغورث که عدد را منشاء و جوهر همه چیز می‌دانستند، یا جهان را نمود نظم اعداد می‌پنداشتند اعداد در فرهنگ ایران پیش از اسلام و بعد از آن، به صورت سعد و نحس، در زندگی فرهنگی و اجتماعی مردم، نقش بسزایی ایفا می‌کرد. این نقش معنوی و فرهنگی اعداد که حاصل اندیشه‌های انسانی در دانش ریاضی بود، در فرهنگ و ادب ایران نیز بازتاب یافت.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
از کاربرد وسیع اعداد در علوم مختلف و کارکردهای گوناگون ادبی، اینگونه دریافت می‌شود که نظم موجود در عالم خلقت بر مقیاس اعداد تنظیم گردیده است.
در متون مربوط به عرفان و تصوف نیز به تقسیم‌بندی اعداد برای اشاره به باغ آفرینش و خلقت عالم اشاره شده است. مثلاً آیین فتوت و جوانمردی براساس عدد سه شکل می‌گیرد. فتیان برای پیامبری سه مرحله‌ی مهم قائل‌اند: حضرت آدم (ع) را نقطه آغاز، حضرت ابراهیم (ع) را قطب و سرانجام حضرت محمد (ص) را خاتم می‌دانند و نیز برای بنیان فتوت سه پایه قائل‌اند؛ پایه‌گذاری آن را به حضرت ابراهیم (ع)، مرحله دوم را به حضرت علی (ع) و مرحله نهایی را به امام زمان (عج) منسوب می‌دارند (کربن، ۱۳۸۵: ۲۰).
این پژوهش برآن است اعداد مقدس که بسامد بالایی در ادب فارسی دارند، مشخص سازد لذا عددهای: یک، سه، پنج، هفت و چهل محور این تحقیق خواهد بود مصادیق این پنج عدد را در آثار منظوم سبک عراقی برکاویده حسب اهمیت و بسامد آن‌ ها در سبک عراقی اعداد را تنظیم نموده لذا در فصل دوم به تحلیل عدد هفت کامل‌ترین عدد مقدس پرداخته شده، در فصل سوم عدد چهل، که از لحاظ اهمیت، بسامد و دایره شمول، پس از عدد هفت قرار دارد، مورد بررسی واقع شده آن گاه دیگر اعداد یک، سه وپنج در فصل‌های چهارم و پنجم آمده است.
شیوه تحقیق مبتنی بر شیوه کتابخانه‌ای است و دایره تحقیق دیوان شاعران سبک عراقی خواهد بود اگر چه در تکمیل مطالب این پژوهش بسیار کوشیده هر جا نکته‌ای در خور یافته آن را با تلفیق مطالب دیگر در جای مناسب بنشانده هنوز اندیشه جابجایی و توسعه مطالب، وسوسه‌ای است که خاطرم را‌ آشفته و ذهنم را مشغول ساخته برای تشفی خویش به سخن غلامحسین یوسفی در کتاب «دیداری با اهل اقلم» تمسک جسته که از قول عماد کاتب اصفهانی (۵۹۷ ه.ق) می‌گوید: «هیچ کس ندیده‌ام که امروز چیزی بنویسد و روز بعد نگوید اگر این تغییر صورت می‌‌گرفت نیکوتر بود و اگر آن موضوع اضافه می‌شد خوش‌تر می‌نمود و اگر این مطلب جلوتر قرار می‌گرفت خوب‌تر می‌شد و چنان که این موضوع کنار نهاده شده می‌شد زیباتر بود. این از بزرگترین عبرت‌هاست و دلیلی است بر غلبه‌ی نقص بر همه بشر (یوسفی، ۱۳۷۳: ۱۴)
فصل اول
کلیات
۱-۱- اهداف تحقیق:
در ادبیات هر کشوری مفاهیم اعلایی وجود دارد که شاعران و نویسندگان گاهی با علم به آنها سعی می کنند از آن مفاهیم استفاده کنند گاهی استعمال آنها نیز بنا به کاربرد آن واژگان در آثار بزرگان، مورد تبعییت واقع میشود این پژوهش بر آن است تا معانی عرفانی و غیره‌ای که در ورای برخی از این اعداد مستور است، بازگو کند تا آبشخوری مشترک از آثار منظوم عرفانی سبک عراقی به پژوهشگران و دوستداران ادب پارسی بنمایاند.
هدف این پژوهش بررسی اعداد مقدس از دیدگاه عرفانی است و معنایی که از این اعداد در آن حوزه استنباط می‌شود را استحصال نموده سپس صورت آن مصادیق را از میان سروده‌های شاعران فارسی زبان سبک عراقی استخراج نماید.
هدف دیگر آنست صورت‌های مختلفی که برای این اعداد وجود دارد و مایه روایی آنها شده است بررسی شود و در ژرف ساخت و روساخت اعداد مقدس کاوشی انجام گیرد.
۱-۲- سوالات:
الف- اعداد مقدس دارای بسامد بالا چه اعدادی هستند؟
ب- دایره شمول اعداد مقدس در ادب منظوم سبک عراقی به چه میزانی است؟
ج- این اعداد در اندیشه شاعران بیانگر چه مفاهیمی است؟
۱-۳- فرضیه‌ها:
الف- به نظر می‌رسد استفاده از برخی از اعداد در ادبیات فارسی دارای بن مایه‌های عرفانی است.
ب- گویا معانی غامظی در ژرف‌های برخی اعداد نهفته است.
ج- گویی در ادبیات فارسی اعداد معدودی دارای نیروی ماورایی است.
۱-۴- پیشینه‌:
در حوزه‌ی ادبیات فارسی کم‌وبیش تحقیقات کوتاهی درباره جایگاه و اهمیت اعداد صورت گرفته است مقالاتی مانند عدد (سه) در دیوان خاقانی شروانی و در خصوص عدد (هفت) در ادبیات عامه ایرانی مورد پژوهش قرار گرفته‌اند. کتابهایی مانند: رموز اسرارآمیز اعداد نوشته فرشته‌ مهری انتشارات ارمغان یوسف و رموز اسرارآمیز عدد چهل نوشته محسن آشتیانی انتشارات زهیر و اسرار و رموز اعداد و حروف اثر استاد آقاشریف و همچنین اساتیدی چون خسرو فروشیدورد، اسماعیل حاکمی، طلعت بصاری، محمدجواد مشکور در جایگاه و اهمیت اعداد در دستور زبان فارسی و کتاب‌های ارزشمندی نوشته‌اند.
با عنایت به بررسی‌های به عمل آمده تاکنون در مورد اعداد مقدس در آثار عرفانی سبک عراقی تحقیقی صورت نگرفته لذا تصمیم گرفته‌ایم کاری بدیع و تازه در این خصوص(تحت عنوان پایان نامه) انجام دهیم.
۱-۵- روش:
روشی که برای این پایان‌نامه به کار گرفته شده کتابخانه‌ای و به شیوه فیش‌برداری است.
فصل دوم
بررسی عدد هفت
درآثار عرفانی سبک عراقی
۲-۱- راز و رمز عدد هفت:
در ایران باستان: هفت، در لغت به معنی گولی بسیار و زمین هموار، نشیب و باران زود بارنده و نیز به معنی از سبکی پریدن و سخن بسیار و بی اندیشه گفت است (والی، ۱۳۷۹: ۱۰) از میان اعداد، شماره هفت از دیرباز مورد توجه اقوام مختلف جهان و از جمله ایران زمین بوده است.
۲-۲- هفت در میان مردمان باستان
«قدیمی‌ترین قومی که به عدد هفت توجه کرده، قوم سومر است». سومری‌ها متوجه هفت تایی بودن بعضی عوامل طبیعی مانند هفت ستاره معروف جهان باستان و هفت رنگ اصلی شدند لذا آن‌ ها ستارگان را به صورت نمادی ازخدایان در آوردند(ر. ک. هفت اجرام یا هفت سیّاره). در بابل و آشور هر معبدی هفت طبقه داشت و هر طبقه به نام یکی ازسیارات و هفت رنگ بود (سرخ، سیمین، سفید، سیاه، ارغوانی، آبی و سبز).
در بناهایی که در دورهی باستان ساخته می‌شد نقش عدد هفت درخور تأمل است؛ باغ‌های معلق بابل منسوب به بختالنصرـ که یکی از عجایب هفت‌گانه جهان است در هفت طبقه ساخته شده بود، حصار شهر باستانی اکباتان در همدان هفت دیوار داشت که به هفت ستاره نسبت داده شده است.
آرامگاه کورش هفت پله دارد. عدد هفت در احکام نجومی دورهی باستان چشمگیر است به طوری که برای جهان هفت دوره قائل شدند که هر دورهی هزار ساله به یکی از آن هفت سیاره تعلق داشت. کیمیاگران هم هر یک از هفت فلز اصلی را که می‌شناختند به یکی از آن سیاره‌های هفت‌گانه نسبت می‌دادند.
در یونان باستان این عدد مخصوص آپولون، خداوند طبابت، شعر وصنعت است. در آیین زردشتی نیز عدد هفت مقدس بوده است، پیروان این آیین بایستی راستی و درستی، پاک‌منشی، پندارنیک، گفتارنیک و کردارنیک، عشق و محبت و خدمتگزاری بهانسان و جامعه را رهنما قرار می‌دادند.
در تاریخ ایران و بناهای بازمانده از دوره‌های تاریخی گوناگون،توجه به عدد هفت دیده می‌شود. دور تا دور قلعه همدان (هگمتانه)، پایتخت مادها، دارای هفت دیوار بوده،داریوش با شش تن دیگر از نجیبان ایران هفت تنی را تشکیل دادندکه دست به دست هم دادند تا گئومات مغ را سرنگون کردند همین هفت یار در بین راه هفت جفت کرکس دیدند وآن‌ ها را به فال نیک گرفتند. قبر کوروش در دشت مرغاب روی یک سکو قرار گرفته که دارای هفت پله است. در نقوش نقش رستم بالای گور داریوش در دو طرف، شش نفر وجود دارند که با خود مجسمه داریوش، هفت نقش را تشکیل داده‌اند.
عدد هفت آن قدر با داستان‌ها و افسانه‌های ایرانی آمیخته که کمترافسانه‌ای وجود دارد در جایی از آن به عدد هفت بر نخوریم و یا حداقل در داستان جمله هفت شبانه روز را می‌شنویم که به جشن یا اتفاقی اشاره می‌کند. معمولاً قهرمان داستان هفت خواهر یا برادر دارد یا مثل سند باد هفت سفر برای او پیش می‌آید. یا اینکه قهرمان داستان باید هفت بار کاری را انجام دهد. داستان‌های شاهنامه هم خالی از عدد هفت نیستند، فردوسی برای آن که قدرت وحقانیت قهرمانش را ثابت کند هفت خان یا هفت منزلگاه برای او ترسیم می‌کند، پادشاهان بزرگ داستان‌هایش را پادشاه هفت کشور می‌خواند.
۲-۳- آتشکده‌های ایران باستان
فرهنگ نویسان شماره آتشکده‌های ایران باستان را هفت دانسته و گفته‌اند آنها را به شماره هفت سیّاره ساخته بودند. هفت آتشکده معروف ایران قدیم عبارتند از:
آذرمهر، آذرنوش، آذربهرام، آذرآیین، آذرخرین، آذربرزین وآذرزردشت. (لغت نامه)
۲-۴- فلسفه عدد مقدس هفت نزدایرانیان
امروزه نمادهای مهر را در ایران و آداب و رسوم مردم ایران هنوز به روشنی می بینیم. به عبارتی می‌توان گفت که تمدن های بین النهرین بیشتر به درون تمدن ایران رفتند و یک تمدن بزرگ را شکل دادند.
تمدن بین النهرین در حدود سه هزار سال پیش از میلاد به قدرتهای بزرگ جهان مشهور بودند ولی پس از روی کار آمدن کوروش بزرگ، منطقه بین النهرین بخشی از تمدن ایران شدند و به کشورایران پیوستند و تا انتهای دوره شاهنشاهی ساسانی این منطقه بخشی از تمدن و خاک ایران محسوب می شد. به صورتیکه پایتخت ایران در بغداد (عراق) بود و به عراق کنونی دل ایرانشهر گفته می‌شده است. پس از حمله تازیان به ایران این منطقه مورد یورش عربهای بدوی قرار گرفت و همه تمدن و شکوه باستانی‌اش به یکباره ویران شد و اثری از آن همه تاریخ به جای نماند و عربها به مرور زمان به آنجا مهاجرت کردند و فرهنگی عربی را جایگزین تمدن کهن بین النهرین کردند.
ملتها و تمدنهای اطراف ایران نیز به پیروی از ایرانیان مهردوست متوجه سیارات شده بودند و رمز و رازی اهورایی را یافته بودند و در نتیجه به صورت نماد شگون می‌پرستیدند. آنچه که شواهد نشان می دهد میترائیسم ایرانی تاثیر گذارترین آیین در ادیان جهان بخصوص در مسیحیت و اسلام بوده است. روز زایش مهر در ایران، همان روز بیست و پنجم دسامبر در مسیحیت است که جشن گرفته می شود. لباس قرمز پاپ از آیین میترایسم گرفته شده است. همچنین مهرابه های درون کلیساها نیز به مهرابه های مهری مشهور است. از دیگر نفوذ آیین مهر نیز میتوان بر رومیان و یونانیان نیز اشاره کرد. در داخل معبد و انتهای معابد آنان حجاری‌های برجسته مهر وجود داشته است که میترا در‌حال کشتن گاوی است. هنوز در برخی از کلیساهای کهن اروپا آثار آن پابرجاست.