( خواجوی کرمانی؛ ۱۳۷۴: ۵۸)
– هفت آب؛
نه به هفت آب که رنگش بصد آتش نرود
آنچه با خرقه زاهد می انگوری کرد
(حافظ؛ ۱۳۸۸: ۱۹۲)
هفت بار شستن، حد و نماد تطهیر است.
فصل سوم
بررسی عدد چهل(چهل، چل و اربعین)
در آثار عرفانی سبک عراقی
۳-۱- راز و رمز عدد چهل:
۳-۱-۱- در ایران باستان:
در آئین‌های مردمی ایرانیان، همواره چهل و چله از اهمیت بسیاری برخوردار است که به مهم‌ترین موارد آن اشاره می‌شود. اصولاً چهل، مدت زمانی‌ای است که شخصیت و موجودیت فرد یا یک پدیده و موقعیتی، همچون تولد، ازدواج و مرگ، به هماهنگی و یا مرحله جدیدی دست می‌یابد. جشن چله (یلدا) با جشن سده (یکی از جشن‌های ایرانیان) ارتباط دارد؛ از شب چله تا جشن سده که در دهم بهمن برگزار می‌شود، چهل روز باقی مانده است. همچنین، ایرانیان قدیم عقیده داشتند که چهلمین روز هر فصل، نماد اوج آن فصل است.
عدد چهل از گذشته های دور جایگاه ویژه ای در فرهنگ ما داشته است. ایرانیان باستان زمستان را به دو بخش چهل روزه تقسیم کرده اند: «چله ی بزرگ» و «چله ی کوچک». شب آخر آذر از آن جهت چله نامیده شده است که آغاز چله ی بزرگ و آمدن سرمای زمستان را هشدار می دهد. درست چهل روز بعد از شب چله، جشن سده به پایان رسیدن چله ی بزرگ زمستان را ندا می دهد. در چهل روز دوم سرمای زمستان کم تر است و آسیب کم تری می رساند و از آن جهت آن را چله ی کوچک می نامند.
مکان‌ هایی در ایران وجود دارند که تداعی کننده عدد چهل اند: مقبره چهل تن در رفسنجان، چهل چشمه دیواندره، چهل ستون قزوین، چهل ستون اصفهان، چهل دختران توران پشت یزد و … (نورآقایی، ۱۳۸۸، ۱۱۷).
ایرانیان باستان گاه‌شماری خود را بر اساس چهل روز، چهل روز تقسیم کردند.در فرهنگ ایرانیان و نیاکان ما عدد چهل قداست خاصی دارد. واژه‌های «چله نشستن»، «چل چلی» و در طبرستان واژه‌های «پیرا چله،‌ گرما چله» نشانه اهمیت این عدد در میان فرهنگ ایرانی است.
آنها در اصل ماه را به چهل روز تقسیم کردند و طی یکسال نه ماه داشتند. اما پس از مدتی این روزها به سی روز تغییر پیدا کرد و ماه سی روزه شد.
۳-۲- چهل در اسلام:
۳-۲-۱- در قرآن احادیث و روایات:
عدد چهل در تاریخ و فرهنگ اسلامی از جایگاه والایی برخوردار و در بیشتر موارد بیانگر کثرت، جامعیت و کمال است. چهل، عدد انتظار، آمادگی، آزمایش و تنبیه است. عدد چهل، نشانه به پایان رسیدن یک دوره تاریخی است؛ دوره ای که نه فقط به تکرار، بلکه به تغییری اساسی و گذر از نظام عملی از یک زندگی به زندگی دیگر منتهی می‌شود. خداوند، حضرت موسی و محمد(ص) را در چهل سالگی فراخواند، بیعت با نوح، چهل روز پس از طوفان رخ داد، موسی چهل روز بر طور سینا ماند، مدت موعظه عیسی، چهل ماه بود و در مدت چهل روز برحواریون ظاهر شد و عروج او از قبر، پس از چهل ساله رخ داد.
ابن عباس نقل می‌کند: «هرکس به چهل سالگی برسد و اعمال خیرش به اعمال شرش غلبه نکند، خودش را برای آتش دوزخ آماده نماید. (تفسیر نمونه، ج ۲۱: ۳۲۵)، همچنین، امام صادق (ع) می‌فرمایند: «ان البعد لفی فسحه من امره ما بینه و بین اربعین سنه فاذا بلغ اربعین سنه اوحی الله عزوجل الی ملکیه قد عمرت عبدی هذا عمر فغلظا و شددا و تحفظا واکتبا علیه قلیل عمله و کثیره و صغیره و کبیره» همانا بنده، مادامی که به چهل سالگی نرسیده است در وسعت است؛ پس هنگامی که به چهل سالگی رسید، خداوند متعال به دو ملک خود وحی می‌کند که به بنده ام این میزان از عمر را دادم؛ پس بر او سخت بگیرید و کم و زیاد و کوچک و بزرگ از عملش را بنویسید. (طرازی، ۱۳۸۶: ۱۱-۸).
علاوه بر این، اربعین حسینی در تاریخ اسلام و تشیع اهمیت بسیاری داردو سرآغاز حرکت‌ها و انقلاب های فرهنگی، دینی و سیاسی مبتنی بر ارزش های الهی و انسانی به شمار می‌رود.
چهل در قرآن: نام دیگر چهلمین سوره کتاب آسمانی (غافر) نام خدا است که بر بخشش و عفو و رحمت او دلالت دارد .
از دیگر مصادیق عدد چهل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
زمین چهل روز در مرگ مومن می گرید، حضرت آدم در فراق بهشت ۴۰ روز گریست… حضرت آدم در مرگ هابیل چهل شب گریه کرد. در سوره مجادله چهل بار لفظ جلاله «الله» به کار رفته است
سوره ( والضحی) از چهل کلمه تشکیل شده . همچنین سوره های (قیامت) و (النباء) هر کدام چهل آیه دارند .
خداوند در کتاب آسمانی به چهل چیز سوگند یاد کرده است .
عدد چهل یا اربعین، از موضوعاتی است که در قرآن و روایات از جایگاه ویژه ای برخوردار است و تاکنون کتاب های فراوانی درباره آن نوشته شده است. در قرآن کریم این واژه در چهار آیه و مرتبط با سه موضوع دیده می شود:
۱- در آیه ۱۵ سوره احقاف از چهل سالگی انسان یاد شده و این که خداوند به همه انسان ها درباره نیکی به پدر و مادر سفارش کرده است؛ اما فقط نیکوکاران به این سفارش الهی عمل و به پدر و مادر خود نیکی می کنند و این نیکی را تا رسیدن به رشد کامل خود و رسیدن به چهل سالگی ادامه می دهند؛ آن گاه در چهل سالگی دعا می کنند و از خداوند توفیق می طلبند تا در برابر نعمت هایی که خود و پدر و مادرشان از آن برخوردار بوده اند، شکرگزار او باشند: «و وصینا الانسان بوالدیه احسانا حملته امه کرها و وضعته کرها و حمله و فصاله ثلاثون شهرا حتی اذا بلغ اشده و بلغ اربعین سنه قال رب اوزعنی ان اشکر نعمتک التی انعمت علی و علی والدی و ان اعمل صالحا ترضاه و اصلح لی فی ذریتی انی تبت الیک و انی من المسلمین».
۲- در آیه ۲۶ مائده از چهل سال ممنوعیت ورود بنی اسراییل به سرزمین مقدس و چهل سال سرگردانی آن ها در قطعه ای از زمین خبر داده است:«قال فانها محرمه علیهم اربعین سنه یتیهون فی الارض فلا تاس علی القوم الفاسقین». این ممنوعیت پس از آن بود که موسی به قومش برای ورود به سرزمین مقدس فرمان داد؛ اما بنی اسراییل به این دلیل که در آنجا مردمی جبارند، ازاطاعت موسی سر باز زدند وگفتند: تا آنان از آن جا بیرون نروند، ما هرگز وارد آن شهر نمی شویم. در تورات نیز داستان سرگردانی بنی اسراییل ذکر شده است.
۳- درآیه ۵۱ بقره نیز از میقات چهل شبه موسی خبر می دهد: «و اذ واعدنا موسی اربعین لیله » که در آیه ۱۴۲ اعراف به این صورت تفصیل داده شده است: «و واعدنا موسی ثلاثین لیله و اتممناها بعشر فتم میقات ربه اربعین لیله ». مفسران برآنند که آن چهل شب در سی شب ذی القعده و دهه اول ذی الحجه بوده است؛ چنان که در روایاتی از امام صادق (ع) نیز بر این تعیین دلالت دارد.
چهل در روایات و احادیث:
عدد چهل در میان اعداد از قداست خاصی برخوردار است و در موارد بی شماری در احادیث اهل بیت(ع) بر آن تکیه شده است.
شکل گیرى شخصیت انسان: روایات متعددى از پیامبر (ص) و معصومان آمده است: هنگامى که بنده به چهل سالگى مى رسد خداوند به دو فرشته مراقب او مى گوید: از این پس بر او سخت بگیرید و همه کارهاى کوچک و بزرگ و زیاد و کم را ثبت کنید. این روایات همه از این حقیقت خبر مى دهند که شخصیت انسان تا چهل سالگى شکل گرفته و از آن پس تحولات درونى در او سخت تر مى شود.
چهل مرتبه تسبیحات اربعه جهت هر حاجت:
امام صادق (ع) فرمود: هر که تسبیحات اربعه را بعد از نماز فریضه چهل مرتبه بخواند پیش از آنکه از جای خود حرکت کند هر حاجت که از خدا سوال کند روا گردد .
ثواب حفظ کردن چهل حدیث:
امام صادق (ع) فرمودند : هر کس چهل حدیث از روایات ما را حفظ کند خداوند در قیامت او را عالم و فقیه مبعوث می کند .
گفتن چهل مرتبه این دعا جهت بی نیازی:
کسی که چهل روز هر روزی چهل مرتبه اسم «العزیز» را بعد از طلوع فجر بخواند دولت عظیم یابد محتاج به هیچ کسی نگردد .
نخوردن گوشت در چهل روز:
از حضرت صادق (ع) منقول است که گوشت خوردن در بدن گوشت می رویاند و کسی که چهل روز گوشت نخورد کج خلق می شود و هر که کج خلق شود اذان در گوشش بگویید و فرمود: هر که چهل روز بگذرد و گوشت نخورد توکل بر خدا کند و قرض کند و بخورد که قرضش ادا می شود.
چهل روز گناه نکردن:
رسول خدا فرموده است: هر بنده ای که چهل صباح با خلوص نیت و عمل بدرگاه خداوند برود چشمه های حکمت از قلب او بزبانش جاری شود .
شهادت چهل مومن:
چون مومنی بمیرد و چهل مرد مومن بر جنازه او حاضر شوند و بگویند بار خدایا ما جز نیکی از او نمی دانیم و تو به او از ما داناتری خدای تبارک و تعالی می فرماید: من گواهی شما را درباره او پذیرفتم و آنچه شما از او نمی دانید آمرزیدم.
مورد قبول واقع نشدن نماز چهل روز:
امام صادق (ع) فرمود: هر کس شراب بخورد تا چهل روز نمازش قبول نمی شود.
مقدم کردن چهل نفر در دعا کردن:
هر کس چهل نفر از برادرانش را در دعا بر خود مقدم دارد سپس درباره خود دعا کند دعایش درباره آنان و خودش مستجاب گردد.
خواندن خداوند در چهل صبح به دعای عهد:
از امام صادق (ع) روایت شده هر کس خدا را چهل صباح به این دعای عهد بخواند از انصار حضرت قائم خواهد پس اگر پیش از ظهور آن حضرت مرد خداوند او را بعد از ظهور از قبرش بیرون می آورد.
بنابه روایتی دیگر از امام صادق (ع) انسان در ۳۳ سالگی به رشد کامل جسمانی خود می رسد و این رشد تا چهل سالگی ثابت است و از آن پس، بدن رو به کاستی می رود. در هر صورت برخی، سر تأکید آیه بر چهل سالگی را این دانسته اند که از یک سو معمولاً عقل انسان در این سن کامل می شود و در همین زمان حجت خداوند بر او تمام شده، جهالت جوانی از وی فاصله گرفته، حق واجب خداوند را در نیکی به پدر و مادر می شناسد و از سوی دیگر در چهل سالگی صفات اخلاقی در وی قوی شده، از آن پس به آسانی از او جدا نمی شود.
در حدیث آمده است: کسانی که به چهل سالگی می رسند و توبه نمی کنند، شیطان دستی به صورت آنها کشیده، می گوید: پدرم فدای رویی که رستگار نمی شود. این روایات همه از این حقیقت خبر می دهد که شخصیت انسان تا چهل سالگی شکل گرفته، و از آن پس، تحولات درونی در او سخت تر می شود؛ البته در حدیثی از امام صادق (ع) نیز آمده که خداوند افراد چهل ساله را گرامی می دارد. این روایت شاید دستوری اخلاقی برای رعایت احترام اشخاصی باشد که دارای عمری چهل سال و بیش تر از آن هستند.
نقل است حدیثی از رسول خدا (ص) که فرمود: هرکس از امت من چهل حدیث مورد نیاز مردم در امور دین را حفظ کند، خداوند او را در روز قیامت فقیه و دانشمند برمی انگیزد.
یکى از حکمت هاى تأکید بر عدد چهل، آن است که رسیدن به چهل سالگى، به طور معمول با کمال عقل همراه است.
در روایات نیز سنّ کمال خِرَد، چهل سالگى مشخص شده است. این مقیاس، درباره چهل روز نیز صادق است امام باقر(علیه السلام) فرمود: «هر که چهل روز، ایمانش را براى خدا خالص گرداند، خداوند، محبّت دنیا را از دل او بیرون مى‌کند و بینشى به وى عطا مى‌کند که درد و درمان خویش را بداند و حکمت را در دل او جاى دهد.»
امام صادق (ع) فرمودند: هرکس از شیعیان ما چهل حدیث را حفظ کند خداوند در فردای قیامت عالم فقیه مبعوث می کند و او را عذاب نمی‌کند.
حضرت رسول خدا (ص) فرمود: هر بنده ای که چهل صباح با خلوص نیت وعمل به درگاه خداوند برود، چشمه های حکمت (عقل، فهم، معرفت واحکام دین) از قلب او به زبانش جاری شود.
اسلام را عقیده بر این است که عمل مخلصانه جان را حیاتی روحانی می بخشد و نور عرفان صفا را در اعماق جان می درخشاند وهر گاه که انسان خویش را چهل روز برای خدا خالص گردانده چشمه های پربرکت نور وحکمت از عمق جان او می جوشد و از آبشار زبان بردامن دشت دلها می‌ریزد.
رسول خدا (ص) فرمود: کسی که چهل سال عمر کند از سه نوع بلا سالم می‌شود: دیوانگی، خوره، پیسی و سخت گیری فرشتگان برچهل سالگان.
ارتکاب چهل گناه کبیره حدیث از امام صادق که امیرالمومنین (ع) فرمود: هیچ بنده‌ای نیست مگر اینکه چهل لطف و توفیق از ناحیه‌ی خداوند دارد تا اینکه چهل گناه کبیره مرتکب شود زمانیکه چهل گناه کبیره کرد پرده ها و الطاف خدا برداشته شود خدا به ملائکه وحی فرماید با بال و پر خود بنده مرا بپوشانید (و او را حفظ کنید) پس ملائکه او را با پرهای خود می پوشانند، پس بنده تمام گناهان را انجام می دهد تا اینکه مردم او را با اعمال قبیح او تعریف وگفتگو نمایند ملائکه گویند خدایا این بنده تو تمام گناهان را عمل کرد و ما از اعمال او حیا می کنیم پس خداوند به آنها وحی نماید بالهای خود را بردارید واز او کنار روید.
حضرت امیرالمومنین علی علیه السلام فرمود: هر کس نابینایی را که راه می رود در راه هموار وصاف چهل قدم راه ببرد، اگر تمامی کوههای روی زمین طلا شود به ثواب یک جای سوزن راه بردن آن نابینا کفایت نمی کند، واگر آن نابینا را در زمین ناهموار و خطرناک راه ببرد و او را از مهلکه و جای خطرناک بگذارند، وسعت میزان ثواب‌های خود را در روز قیامت می بیند که از صد هزار مرتبه از دنیا زیادتر است، و مقدار و وزن ثواب‌های او از وزن گناه‌های او بیشتر آید وگناهانش را محو می‌کند، وخداوند متعال او را در بالاترین درجات بهشت جا دهد.
هر کسی سوره‌ی حمد را ۴۰ مرتبه قرائت کند و به آب بدمد سپس آن را به روی شخصی که تب دارد بریزد خداوند او را شفا می دهد.
هرکس شراب بخورد تا چهل روز نمازش قبول نمی‌شود درسرانجام شارب‌الخمر پیامبر به امام علی (ع) فرمودند: نماز شارب خمر تا چهل روز قبول نیست واگر در طول آن چهل روز بمیرد کافر مرده است در روایات دیگری امده است که اگربمیرد، ازنوع مردن جاهلیت است.
از امام باقر روایت شده هرکسی بعد از وضو آیه الکرسی بخواند خداوند عطا می کند به او ثواب چهل سال عبادت واو را در بهشت در درجه ی چهلم جا می دهد و باچهل حوریه اورا ترویج می کند.
در عظمت آیۀ الکرسی همین بس که پیامبر فرمود: آیه الکرسی، آیتی از گنج عرش فرود آمده است و فرمودند هر کسی آیۀالکرسی را در هر سرایی بخواند تا چهل شبانه روز هیچ جادویی در آن راه نیابد وامام محمد باقر (ع) فرمودند: هرکه آیۀ الکرسی را بخواند خداوند متعال هزار مکروه از مکاره دنیا وهزار مکروه از مکاره آخرت از او بگرداند که خوارترین مکاره دنیا فقر وخوارترین مکاره آخرت عذاب قبر باشد.
از امام صادق (ع) نقل شده است که هر کس چهل صباح دعای عهد را بخواند از یاوران قائم ما باشد و اگر پیش از ظهور آن حضرت بمیرد خداوند متعال او را از قبر بیرون آورد که در خدمت آن حضرت باشد و خداوند به هر کلمه هزار حسنه او را کرامت فرماید و هزار گناه از او محو کند.
امام صادق (ع)فرمودند: زمانی که مومن آیۀ الکرسی را بخواند و ثوابش را برای اهل قبور قرار دهد خداوند از هر حرفی ملکی گرداند که خدا را بر او تسبیح کند تا روز قیامت وبه او مزد ۶۰ پیامبر دهد وخدا در هر قبری از مشرق تا مغرب چهل شمع از نور داخل کند وقبرهای آنها را وسعت دهد.
رسول خدا فرمودند: کسی که برود به منزل اقوام و خویشان و تحفهای ببرد تا صله رحم نماید خداوند به او اجر صد شهید عطا می فرماید و به هر قدم که برداشته چهل هزار حسنه می نویسد وچهل هزار سیئه محو نماید و چهل هزار درجات اورا بلند نماید ومثل این است که صد سال خداوند را عبادت نموده وبا اعتقاد وخلوص وامید صبر نموده است.
پیامبر فرمودند: چون مرا به آسمان دنیا بردند قصری از یک پارچه گوهر سرخ دیدم وآن قصر چهل در داشت بالای هر دری جای بلندی بود که چهل فرش سندس واستبرق آنجا افکنده شده بودند وبالای هر فرشی حور العینی نشسته، از جبرئیل سوال نمودم این قصر از کیست؟
گفت: از کسی که بعد از نماز صبح چهل باربگوید یا باسط الیدین بالرحمۀ … وچون به آسمان چهارم رسیدم قصری که دیوارهای آن را زمرد وزبرجد بود گذر کردم که آن قصر ۱۴۰۰ در داشت بر هر دری هزار علم نصب بود ودر زیر هر علمی هزار حوریه نشسته که مانند ماه تابان بود از جبرئیل سوال نمودم این قصر از کیست ؟ گفت: از آن کسی که بعداز نماز مغرب چهل بار بگوید: یا کریم العفو انشر علی رحمتک یا ارحم الراحمین.

۳-۲-۲- چهل در عرفان و ادب فارسی:
در حکمت و فلسفه چله نشینی؛ سهروردی می‌گوید: چون خداوند خواست تا آدم را به خلافت خود در زمین نصب کند و معمار این جهان گرداند، وی را ترکیب بخشید و آن را به چهل صباح ترشیح و تخمیر کرد و هر روز از این چهل روز، صفتی در آدم پدید آمد که موجب تعلق وی به این جهان شد و هر تعلقی، حجابی گردید که وی را از مشاهده جمال حضرت حق محروم ساخت و هر حجابی، سبب دوری از عالم غیب شده و دوری وی، علت نزدیک شدن او به عالم شهادت شد تا آنگاه در روز چهلم، حجاب‌ها متراکم و آدم آفریده شد. سالک در این چهل روز، به واسطه اخلاص عمل برای خدا، در هر روز یک حجاب مرتفع می‌سازد تا در روز چهلم، همه حجاب‌ها از بین برود و انوار حق در وی تجلی یابد و به مشاهده جمال حق نائل شود.
با توجه به این مطالب، هر چند کلمه اربعین از اعداد و کمیات است،‌ در فرهنگ و عرفان اسلامی، این واژه «کمی» در ارتباط به «کیفیات» مطرح می‌شود؛ بنابراین، تکرار عمل و تلقین سخن تا مرحله «چهل» «اربعین» موجب تکمیل ابعاد روحانی و عرفانی انسان می‌شود؛ از این رو، روایات مربوط به اربعین، بیشتر به سیر باطنی و تعالی روحی توجه دارد و در واقع، چنین استفاده می‌شود که انسان هر حرکت مخلصانه‌ای را که تا چهل بار ادامه داده باشد، پس از آن، دریچه‌ای از نور به روی او گشوده می‌شود و آغاز یک سلسله جوشش ها، لذت ها و رویش‌ها در زندگی روحانی و معنوی او خواهد بود. از این دیدگاه، در عدد چهل اثری نهفته است که در اعداد دیگر، این اثر وجود ندارد و آن عبارت است از دست یابی به اوج کمال. (آشتیانی، ۱۳۸۳: ۹-۱۱)