مبلغ باید در فضایل و فداکاریها، مرد میدان عمل باشد و با پایبندی به دستورات آسمانی اسلام، این آئین را در اجتماع، گسترش دهد؛ زیرا، عمل یکی از ثمربخش ترین و کارآمدترین شیوه های ترویج دین است. گاه یک عمل، از ساعتها گفتار و سخنرانی تأثیرگذارتر است. از سوی دیگر، تأثیر تبلیغ گفتاری، در بیشتر موارد زودگذر است، اما تبلیغ عملی، اثربخشی بسیار عمیقی بر روان مخاطب دارد و به آسانی از خاطر وی نمی رود. از این رو، عملکرد ناشایست مبلغ یا مطابقت نداشتن گفتار و کردارش، تأثیر ویرانگری بر ذهن مخاطبان دارد.
۴-۲-۳-۲- پیشگامی پیغمبر (ص)
پیش رو بودن و هماهنگی میان گفتار و کردار رسول اکرم (ص) یکی از مهمترین دلیل های پیشرفت و گسترش دین الهی در جزیره العرب آن زمان بود.
رسول خدا (ص) هر کدام از فرمانها و دستورات الهی را که ابلاغ می کرد، خود، پیش از دیگران عمل می کرد. همین امر، سبب گشته بود که اطمینان و علاقه‌ی مردم به آن حضرت (ص) روز به روز بیشتر شود و پیامبر (ص) در تبلیغ رسالت خویش کامیاب تر گردد.
رسول الله (ص) اگر می فرمود: «حُسنُ الأدب زینهُ العقل[۲۷۷]؛ نیکویی ادب، زینت عقل است» خود مؤدب ترین انسان بو و در روابط و مناسبات اجتماعی خویش، نهایت ادب را رعایت می کرد».
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
اگر می فرمود: «لایحقّ العبد حقیقه الایمان حتّی یغضب لله، فإذا فعل ذلک فقد استحقّ حقیقه الایمان[۲۷۸]؛ خود نمونه اعلای ایمان بود و جز برای خدا خشمگین و جز برای او خشنود نمی شد».
اگر می فرمود: «لاایمان لمن لا أمانه له[۲۷۹]؛ کسی که امین و درستکار نیست، ایمان ندارد»، خود امانتدارترین مردم بود؛ به گونه ای که دوست و دشمن به این حقیقت معترف بودندو او را به نام محمد امین (ص) می شناختند.
۴-۲-۴- شرح صدر
واژه «شرح» در لغت به معنای گوشت را به قطعات بلند بریدن[۲۸۰]، بریدن گوشت از عضو یا استخوان[۲۸۱]، گشودن و گسترانیدن گوشت[۲۸۲] و نیز وسعت دادن شیء[۲۸۳] است. «شرح صدر» نیز یعنی وسیع بودن دل، که کنایه از آماده شدن برای قبول قول حقّ است.[۲۸۴]
در واقع، «شرح صدر» یعنی ظرفیت و تحمل روحی و روانی برای پشت سر گذاشتن مشکلات، سختی‌ها، ناملایمات و کج مداری‌ها.
۴-۲-۴-۱- شرح صدر مبلّغ
تبلیغ اسلامی، ستیز با اندیشه ها و باورهای نادرستی است که زندگی انسانها را به انحطاط و تباهی می کشاند. مبلغ در رویارویی با افکار نادرستی که در ذهن انسانها رسوخ کرده است، با مشکلات، مخالفتها، کارشکنیهای گوناگونی روبرو است و همانند پیامبران الهی، به ویژه پیامبر اسلام (ص) مورد اهانت، افترا و تهمت‌های بی پایه و اساس مخالفان قرار می گیرد و با مقاومت و واکنش منفی مردم و پافشاری آنان بر عقیده های نادرستشان روبرو می شود. مجموعه‌ی این عوامل، چنان بر روح و روان مبلّغ فشار می آورد که تحمل آن، شرح صدر و قوّت قلب می طلبد.
شرح صدر، مبلغ را در برابر ناملایمتها و سختیها مقاوم می کند و کنایه ها، طعنه ها، عیب جویی ها و مخالفت‌ها را بی اثر می سازد. بنابراین، شرح صدر، از ضروری ترین صفات برای مبلغ است.
شرح صدر پیغمبر (ص)
وجود سراسر نور و فضیلت پیامبر اکرم (ص) به شرح آراسته بود. خداوند می فرماید: «أَلَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ،وَوَضَعْنَا عَنکَ وِزْرَکَ، الَّذِی أَنقَضَ ظَهْرَکَ»[۲۸۵]؛ ای پیامبر! آیا ما به تو شرح صدر عطا نکردیم و بار سنگین تو را از تو برنداشتیم؟ همان باری که سخت بر پشت تو سنگینی می‌کرد.»
آن حضرت، شرح صدری بی نظیر داشت و بردبارترین مردم در برابر خطاها و کج مداریها بود.[۲۸۶]
۴-۳- جمع بندی فصل چهارم
پیامبر اکرم (ص) به عنوان اولین مبلغ اسلام یک سری ویژگی های اخلاقی فردی داشته و یک سری ویژگی اخلاقی اجتماعی داشته، که ویژگی های فردی پیامبر ایمان راسخ به هدفش بوده و اینکه و علم داشته و اینکه به علم خودش عمل کرده و این عمل را با اخلاق کامل انجام داده و از دیگر ویژگی های منحصر به فردش این بوده که بسیار قاطع و باشهامت و شجاعت بوده و در تبلیغ رسالتش شجاعت و شهامت حیرت آوری داشت به طوری که مالک ابن انس می گوید پیغمبر خدا شجاع ترین مردم بود. پس مبلغ اسلامی باید شجاعت در حد اعتدال داشته باشد چون یکی از ضروری ترین خصایص اخلاقی برای او محسوب می شود چون اگر شهامت نداشته باشد ممکن است حقیقت را فدای مصلحت موهوم که در ذهن دارد بکند.
پس مبلغ اسلامی باید همچون پیامبر تقوای بالای داشته باشد همچنین باید ساده زیست و بی ادعا باشد امّا در عین حال باید بسیار آراسته و پاکیزه باشد چون مبلغ در ارتباط مستقیم با مردم است پس باید در ظاهر آراستگی و پیراستگی خوبی برخوردار باشد و در غیر اینصورت موجب انزجار و بی‌علاقگی مخاطبان نسبت به او می شوند. چون یکی از عوامل موفقیت رسول الله در گسترش اسلام تمیزی و خوشبویی و آراستگی ظاهری ایشان بوده است.
اما ویژگی های اخلاقی اجتماعی پیامبر که یک مبلغ باید آنها را سرلوحه کار خود قرار دهد در واقع تواضع پیامبر بوده چون در واقع ضد تکبر است چون تواضع زینت مبلغ است و سبب برقراری پیوند عاطفی و میان او و مردم می شود و باعث می شود تا دلهای مردم را برای پذیرش معارف اسلامی آماده بکند و از دیگر صفات بسیار مهم پیامبر اسلام حُسن خلق والا آن حضرت بوده که مبلغ اسلامی هم باید آنگونه باشد چون در واقع کلید معاشرت و راهیابی به اجتماع است و موجب محبوبیت مبلغ در جامعه می شود. چون اگر مبلغ بد اخلاق باشد موجب تنفّر مردم و پراکنده شدن آنان می شود. در واقع پیامبر خود در همه کارها پیشگام بود پس مبلغ نیز باید همچون رسولش باشد تا سخنانش بتواند در جامعه تأثیر بگذارد زیرا مردم بیشتر به کردار انسان بیشتر از گفتارش توجه دارند و در غیر اینصورت در کارش موفق نیست.
و در آخر یک مبلغ موفق کسی است که دارای شرح صدر باشد چون در واقع او می خواهد مردم را از باورهای اشتباه زندگی آگاه کند در نتیجه با مشکلات فراوانی روبرو است که این شرح صدر مبلغ است که او را در برابر این سختیها مقاوم می کند. همانند پیامبران الهی و به ویژه پیامبر اکرم (ص) که بسیار مورد اهانت اعراب جاهلی قرار می گرفت و در واقع این مجموعه از ویژگی اخلاقی بود که باعث شد که پیامبر حقیقت به انسانها برسد.
فصل پنجم: صفات مبلّغ
با توجه به آیات و روایات مبلغان کنونی باید دارای چه صفاتی باشند؟
مساله تبلیغ به همان معنای صحیح وواقعی،رساندن و شناساندن یک پیام به مردم است.که آگاه ساختن و جلب نظر مردم به یک پیام از نظر قرآن و روایات روش و اسلوب وصفات خاص خود را دارد، که مبلغ با انتخاب این روش و صفات ویژه می تواند موفق باشد در غیر این صورت نتیجه عکس می‌گیرد، که صفات ویژه از نظر قرآن و روایات از این قبیل‌اند:
۵-۱- آگاهی
مبلّغ در صورتی می‌تواند مردم را به حق هدایت کند که هم خود آگاه باشد و هم براساس آگاهی مردم را به دین دعوت کند.
«قُلْ هَـذِهِ سَبِیلِی أَدْعُو إِلَى اللّهِ عَلَى بَصِیرَهٍ أَنَاْ وَمَنِ اتَّبَعَنِی»[۲۸۷]
«بگو این راه من است. من و پیروانم با بصیرت و آگاهی کامل، مردم را به سوی خدا دعوت می‌کنیم»
حضرت خضر (ع) که مسئولیت تعلیم حضرت موسی (ع) را به عهده داشت توسط خداوند آموزش و آگاه شده بود.
حضرت علی (ع) می‌فرماید: با علم و آگاهی سخن بگویید که هیچ خیری در سخن جاهلانه نیست.
«لا خَیر فِی القُول بِالجَهل»[۲۸۸]
و در جای دیگر می‌فرماید:
«لاتَقُل ما لا تَعلم فَتتهُم بِاخبارِکَ بِما تَعلَم»[۲۸۹]
«آنچه را نمی‌دانی نگو زیرا در این صورت گفتارهای درست تو نیز مورد تهیت قرار می‌گیرد و مردم نسبت به همه سخنانت با دیده تردید می نگرند»
۵-۲- ایمان به هدف
مبلّغ باید چنان به هدف خود ایمان داشته باشد که همچون پیامبر (ص) اگر خورشید را در دستی و ماه را در دست دیگرش قرار دادند، دست از هدف خود بر ندارد و همچون خضر (ع) در گرسنگی و تشنگی نیز رسالت خویش را انجام دهد.
مباهله رسول خدا (ص) با علمای مسیحیت نشانه ایمان بالا او به هدف است که به دشمنان خدا فرمود:
« تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءکُمْ وَنِسَاءنَا وَنِسَاءکُمْ وَأَنفُسَنَا وأَنفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَل لَّعْنَهَ اللّهِ عَلَى الْکَاذِبِینَ»[۲۹۰]
بیایید، ما فرزندان خود را دعوت می‌کنیم، شما هم فرزندان خود را، ما زنان خویش را دعوت می‌نماییم، شما هم زنان خود را، ما از نفوس خود دعوت می‌کنیم، شما هم از نفوس خود، آنگاه مباهله می‌کنیم و در حق یکدیگر نفرین می‌کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار می‌دهیم.
۵-۳- پیشگام
مبلغ، امام و رهبر دیگران است. پس باید خود در همه کارها پیشگاه باشد و قبل از تعلیم دیگران به تعلیم خود بپردازد.
«من نَصب نَفسَهُ اماماً للنّاس فعلیه ان یبدأ تعلیم نَفسَهُ قَبل تَعلیم غیره»[۲۹۱]
او باید قبل از اینکه مردم را به انجام کارهای خوب دستور دهد خود آنها را انجام داده و قبل از نهی از اعمال زشت و ناروا خودش آن اعمال را ترک کرده باشد که این صفت رسولان الهی بوده است.
«مَا أُرِیدُ أَنْ أُخَالِفَکُمْ إِلَى مَا أَنْهَاکُمْ عَنْهُ إِنْ أُرِیدُ إِلاَّ الإِصْلاَحَ مَا اسْتَطَعْتُ»[۲۹۲]
«من هرگز نمی‌خواهم چیزی که شما را از آن باز می‌دارم، مرتکب شوم، من جز اصلاح تا آنجا که توانایی دارم نمی‌خواهم».
۵-۴- اخلاص
اخلاص در عمل رمز موفقیت مبلغ است زیرا موثر واقعی، خداوند است و اگر تبلیغ به خاطر او انجام گیرد، بر دلها اثر خواهد خواهد گذاشت.
اخلاص در تبلیغ شیوه‌ی تمامی رسولان الهی همچون حضرت نوح، هود، صالح، لوط، شعیب (ع) و خاتم رسولان حضرت محمد (ص) بوده است که به مردم می‌گفتند:
«أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَى رَبِّ الْعَالَمِینَ»[۲۹۳]
من برای رسالت خویش از شما پاداشی نمی‌خواهم و پاداش من تنها نزد خداوند عالمیان است.
چنانچه که اهل بیت پیامبر (ص) در ماجرای اطعام یتیم و اسیر و مسکین به آنان می‌گفتند:
«لَا نُرِیدُ مِنکُمْ جَزَاء وَلَا شُکُوراً»[۲۹۴]
ما از شما انتظار پاداش یا سپاس نداریم.
اگر مبلغ به خاطر خوشایند مردم و تشکر و سپاسگزاری ایشان قدم بردارد، بی توجهی مردم برای او بسیار سخت و جانکاه خواهد بود اما اگر از ابتدا قصدش رضایت خداوند متعال باشد، ناسپاسی مردم به هیچ وجه بر وی اثر نخواهد گذاشت.
بنابراین چون به خاطر خدا تبلیغ می‌کند، نباید در مقابل زحماتش بر مردم و بلکه بر خدا منت گذارد. زیرا:
«وَمَن جَاهَدَ فَإِنَّمَا یُجَاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ عَنِ الْعَالَمِینَ»[۲۹۵]
هر کس جهد و کوشش کند به سود خود اوست و خداوند از عالمیان بی نیاز است.
مبلغ اگر عزتنفس نداشته باشد، باید چشم به این و آن بدوزد و از اهداف این و آن تبلیغ کند، که نتیجه‌اش ستایش از کسی است که به او چیزی می‌بخشد و سرزنش کسی است که از عطا منع می‌کند. و در دعای مکارم الاخلاق در مفاتیح می‌خوانیم:
«فافتتن بحمد من اعطانی و اتبلی بذم من منعنی»[۲۹۶]
در مناجات شعبانیه می خوانیم:
«بِیَدک لابِیَد غیرک زیادتی و نَقصی»
خدایا، زیادی و کمی زندگی من به دست توست نه به دست غیر تو.
۵-۵- عادل و به دور از حب و بعض
مبلغ باید به دور از هرگونه حب و بعض تبلیغ کند و منافع شخصی را در این عمل مقدس دخالت ندهد.
«یا اَیُّها الَّذینَ آمَنوا کُونُوا قَوّامینَ بِالقِسطِ شُهَداءَ للهِ وَ لَو عَلی اَنفُسِکُم أَو اَلوالِدَین وَ اَلأَقرَبینَ إِن یَکُن غَنِیّاً أَو فَقیرَاً فَاللهُ اُولی بِهِما»[۲۹۷]
ای اهل ایمان به عدالت قیام کنید و برای خدا و (به حکم او) گواهی دهید هر چند به ضرر خود یا پدر و مادر و خویشاوندان شما باشد، برای هر کس شهادت می دهید چه فقیر باشد چه غنی، نباید در حکم و شهادت از حق عدول نمایید که خداوند به رعایت حقوق آنان اولی است.
مبلغ در سخنان، کردار، موضع گیری ها و برخوردهایش با دیگران باید عدالت را رعایت کند و ضوابط را فدای روابط دوستی‌ها نکند. هیچ گونه امتیازی برای غیر مستحق گرچه از خویشان و نزدیکان باشد قائل نشود. چنانچه قرآن می فرماید:
«وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُواْ»[۲۹۸]

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت abisho.ir مراجعه نمایید.