ز) قبول کردن و پذیرفتن[۱۹۶]: «آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَیْهِ مِن رَّبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ…»[۱۹۷]
ح) جرئت[۱۹۸]: «الَّذِینَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِیمَانًا وَقَالُوا حَسْبُنَا اللَّـهُ وَنِعْمَ الْوَکِیلُ»[۱۹۹]
ط) اقرار[۲۰۰]: «ذَلِک َبِأَنَّهُم ْآمَنُواثُمّ َکَفَرُوافَطُبِعَ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَایَفْقَهُونَ»[۲۰۱]
ی) آرامش و ایمنی[۲۰۲]: «الَّذِی أَطْعَمَهُم مِّن جُوعٍ وَآمَنَهُم مِّنْ خَوْفٍ»[۲۰۳]
ک) ثبوت[۲۰۴]: «تُؤْمِنُونَ بِاللَّـهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّـهِ بِأَمْوَالِکُمْ وَأَنفُسِکُمْ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ»[۲۰۵]
۴-۱-۱-۲- ایمان مبلّغ
ایمان و باور عمیق قلبی، اوّلین و اساسی ترین نیاز یک مبلّغ برای تبلیغ است. تبلیغ بدون ایمان، کارایی و استمرار ندارد و نه تنها گره گشا نیست که گره افکن و مشکل ساز نیز هست و چه بسا موجب گمراهی و سردرگمی مبلّغ و مخاطبان است.
نقش ایمان در تبلیغ را در سه محور می توان بررسی کرد. ۱) ایمان به خدا؛ ۲) ایمان به هدف؛ ۳) ایمان به پیام و محتوای تبلیغ.
۴-۱-۱-۳- جلوه هایی از ایمان در سیره‌ی رسول الله (ص)
پیامبر اکرم (ص) مصداق بارز ایمان است. آن حضرت مبلّغی بود که وجودش سرشار از ایمان و یقین بود. از این رو، هیچ یک از تهدیدها و شکنجه های مشرکین نتوانست او را از انجام وظیفه‌اش باز دارد.
مشرکان قریش می دانستند که ابوطالب پشتیبان سرسخت پیامبر اسلام (ص) است. آنان وقتی دیدند تلاشهایشان برای سازش با پیامبر (ص) و توقّف فعالیتهای تبلیغی ایشان بی نتیجه است، تصمیم گرفتند از طریق ابوطالب نقشه‌ی خود را عملی کنند؛ بدین منظور، وی را تحت فشار روحی و روانی قرار دادند تا ناچار به تسلیم پیامبر (ص) به دشمنان شود. ولی ابوطالب در برابر آنان ایستادگی کرد و پیامبر (ص) نیز همچنان به تبلیغ خود ادامه داد.
۴-۱-۲- علم
۴-۱-۲-۱- علم مبلّغ
تبلیغ دین علاوه بر ایمان و باور درونی، نیازمند دانستنیها، آگاهی ها و اندوخته‌ی علمی وسیعی است که راه گشای مبلّغ باشند. به فرمایش رسول خدا (ص) «نعم وزیر الایمان العلم»؛ علم بهترین وزیر ایمان است.»[۲۰۶]
در حقیقت، علم و دانش مهمترین و عمده ترین سرمایه مبلّغ در امر تبلیغ است و هر اندازه که بیشتر باشد، نتیجه بهتر و مطلوب تری به دست خواهد آمد. مبلغ، پیش از اقدام به تبلیغ، باید بکوشد تا این سرمایه را به دست آورد و بر مقدار آن بیفزاید.
مبلغ اسلامی برای کامیابی در انجام وظیفه‌اش، نیازمند فراگیری دانش های گوناگونی است که مهمترین آنها عبارتند از:
۱- علم فقه: رایج ترین و معمول ترین انتظار مردم، به ویژه مسلمانان از مبلّغ اسلامی، پاسخ گویی به مسائل فقهی است.
مبلغ دینی، زمانی که پا به منطقه‌ای می گذارد، مورد هجوم پرسشهای مردم در مسائل دینی، به ویژه فقهی قرار می گیرد؛ از این رو، شناخت متوسطی از مبانی فقهی – اصولی و آشنایی کامل با فتواهای مراجع تقلید و متن رساله ها برای مبلغ لازم است تا بتواند پاسخگوی مردم باشد.
در ضمن، مبلغان باید از مسائل مورد نیاز مردم در زندگی روزمره آگاه باشند تا بتوانند با هماهنگ کردن آگاهی فقهی خود با نیاز مردم، توفیق بیشتری در انجام رسالت خویش داشته باشند.
۲- علم اخلاق: یکی از رسالتهای مبلغ اسلامی تهذیب نفوس، پرورش کمالات و برپایی فضایل اخلاقی در جامعه است؛ چنان که رسول اکرم (ص) می فرماید: «بُعِثتُ لِاُتَمِّمَ مَکارِمَ الأخلاقِ[۲۰۷]؛ برانگیخته شدم تا مکارم اخلاقی را کامل کنم».
بنابراین، مبلغ نیاز شگرفی به دانستن مبادی علم اخلاق، روش های دست یابی به فضایل اخلاقی و کنترل، تعدیل و هماهنگ کردن غرائز و امیال باطنی انسان دارد.
۳- علم کلام: مبلّغ، علاوه بر اینکه خود باید با دلیل و استدلال محکم به مبانی اعتقادی ایمان آورده باشد، لازم است که توانایی پاسخگویی به سوالات و شبه های دیگران را نیز داشته باشد. به ویژه که امروزه با توسعه بیش از پیش تبلیغات و ارتباطات، جامعه در معرض هجوم شبهه های مخالفان قرار گرفته است و دشمن می کوشد به هر طریق ممکن اعتقاد و ایمان جوانان را سست و متزلزل کند.
بنابراین، در چنین موقعیتی آشنایی و تسلط نسبی مبلغ اسلامی به علم کلام، از نیازهای جدّی او برای تبلیغ است.
۴- علم تفسیر و علوم قرآنی: قرآن بی نقص ترین، مطمئن ترین و مهمترین کتاب و منبعی است که می تواند مورد استفاده مبلغ قرار بگیرد. چرا که در سند برخی از روایات می توان شک کرد ولی در آیات قرآن کریم، شک راه ندارد. از این رو، آگاهی و شناخت کافی از قرآن و تفسیرهای آن و نیز علوم قرآنی، برای مبلغ لازم و مفید است.
بنابراین، سزاوار است مبلغ اسلامی، درس و مطالعه تفسیر را یکی از وظایف خویش قرار دهد، زیرا بی اطلاعی و ناآشنایی یک مبلغ اسلامی با قرآن، نقیصه‌ای بزرگ و مایه‌ی سرافکندگی اوست.
۵- علم رجال و درایه: مبلغ دینی سر و کار زیادی با احادیث و روایات معصومین (ع) دارد و احادیث، در کنار آیات قرآنی سرمایه تبلیغ وی را می سازند. از این رو، برای نقل حدیث و اعتماد به آن، نیاز جدی به علم رجال و درایه دار.
توجه به این حقیقت که هر حدیثی را بدون بررسی محتوایی و سندی، نمی توان در تبلیغ استفاده کرد، مسئله ای بسیار مهم است.
دست کم باید برای مبلغ روشن باشد که برای هر موضوع، به هر نوع حدیثی نمی شود استدلال کرد. مثلاً در مورد مسائل اعتقادی که مبنای آن باید بر یقین باشد، به خبر واحد نباید اعتماد کرد، اگر چه از نظر سند صحیح باشد، مگر با همه مسایل اسلامی موافق باشد.
در مسایل فقهی، به حدیث ضعیف یا بدون سند یا با سند غیرمتصل نباید اعتماد کرد، اگرچه در کتاب معتبری نقل شده باشد. ولی در مسایل اخلاقی و مستحبات، زیاد سخت گیری نشده است.
نیز باید توجه داشت که برحسب گفتار پیامبر (ص) و امامان (ع)، احادیث نیز مانند قرآن، ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه دارد. برخی از روایات در شرایط خاصی و برای رعایت اصول پنهان کاری و تقیّه صادر شده است. حدیث مجعول هم در بین احادیث کم و بیش وجود دارد؛ از این رو، باید در نقل احادیث، دقت کافی به عمل آورد تا درست از نادرست شناخته شود.[۲۰۸]
۶- علم تاریخ: مبلغ مسلمان، نماینده و پیام آور اسلام است. بنابراین، باید اطلاع دقیقی از تاریخ اسلام و فراز و نشیبها و وقایع آن به خصوص شرح حال نبی اکرم (ص) و ائمه اطهار داشته باشد.
شایسته تر آن است که مبلغ با رویکرد دقیقی به زندگی و سیره آن بزرگواران، درسهای اخلاقی و تربیتی زندگانی آنان را استخراج و به مردم عرضه نماید.
علاوه بر آن، آگاهی از تاریخ تمدن و فرهنگ و پیشرفتهای مسلمانان و نیز برخوردهایی که با پیروان سایر ادیان و ملتها داشته اند، برای مبلغ لازم و ضروری است. آشنایی با تاریخ پیدایش ادیان و مکاتب دینی، به ویژه ادیان زنده جهان از جمله مواردی است که به مبلغ، کمک شایانی می کند؛ به خصوص اگر مبلغ با پیروان و طرفداران ادیان غیراسلامی مواجه گردد.
۷- علم روان شناسی: گاه مبلغ در ارتباط مستقیم و چهره به چهره با مردم است. از این رو، آگاهی وی از علم روانشناسی می تواند یاری دهنده وی در برقراری رابطه صمیمانه‌تر با مخاطبان باشد. مرحوم آیت الله سید محمد حسینی شیرازی در تجربه های خود می نویسد:
یکی از چیزهایی که برای واعظ لازم است، اطلاع از عل روانشناسی است، تا هر چه بهتر بتواند در دل مردم نفوذ کند و گفتارش در دل مردم اثر بگذارد و از این راه، بتواند حقایقی را به مردم رسانده در آنان تأثیر بگذارد… زیرا هر مطلبی را می توان با الفاظ و تعبیرات گوناگونی بیان کرد که نحوه بیان آن گاهی موثر می شود و گاهی تاثیر نامطلوب خواهد داشت.
و از این قبیل است که می گویند امیری در خواب دید که دندانهایش افتاد. از شخصی که عالم به تعبیر خواب بود پرسید. معبّر گفت: تمام بستگان امیر خواهند مرد. امیر عصبانی شد و دستور داد او را کتک زده و به زندان افکندند و از معبّر دیگری تعبیر خوابش را خواست.
معبر گفت: این خواب دلالت دارد بر اینکه عمر امیر از تمام بستگانش طولانی تر خواهد بود. امیر دستور داد به او جایزه دادند و احترامش کردند.[۲۰۹]
۸- علم منطق: خطابه و سخنرانی و بحث و مناظره از مهمترین شیوه های تبلیغ اسلام اند و مبلغ مسلمان علاوه بر نیاز مبرم به تسلط بر این امور، ناگزیر است که علم منطق نیز بیاموزد؛ چرا که منطق به گفتار او استحکام و قوت می بخشد و آن را مورد پذیرش مخاطبان قرار می دهد. منطق، انسان را به سوی تصحیح افکار و اندیشه هایش رهنمون می شود و ذهن وی را از خطای در اندیشیدن حفظ می کند.
آنچه تاکنون برشمردیم مهمترین و کاربردی ترین علمهای مورد نیاز مبلغ اسلامی است و احاطه بر برخی از آنها ضروری و بر برخی دیگر، بسیار مفید و کارساز است.[۲۱۰]
ممکن است انسان اطلاع از این همه علوم را امری بعید بشمارد. لکن یک واعظ باید بداند که پیروزی کامل در تبلیغ، بستگی به فراگرفتن این علوم دارد و پیروزی متوسط این امر، بستگی به فرا گرفتن این علوم در حد متوسط دارد. مبتدیان باید بکوشند و خط سیری برای خود درست کنند که این اطلاعات را بدست آورند.[۲۱۱] مبلغ برای به دوش گرفتن بار سنگین مسئولیت تبلیغ باید از نظر علمی رشد مطلوبی یافته باشد. اطلاعات عمومی بالا، آشنایی به مسائل تربیتی و روانشناسی، اطلاع از مسائل و مشکلات اجتماعی و آگاهی به مقتضیات زمان، پرتوی از این رشد علمی است.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
در حقیقت، مبلغ باید به آنچنان احاطه علمی دست یافته باشد که بتواند برای هر صنف و گروه مردم، سخن و پیام ویژه ای ارائه دهد؛ همچنان که در دعا برای علما، زهد، برای تجّار، سخاوت، برا فقرا، صبر، برای رزمندگان، پیروزی و برای زنان، حیا و عفت از خدا خواسته شده است.
در واقع، مبلغ در مقام یک طبیب ماهر است. همان گونه که طبیب، با مهارت تمام به بیماری بیمارش پی می برد و در پی علاجش می کوشد، مبلغ نیز برای رسیدن به چنین مقامی نیاز به اندوخته علمی بسیاری دارد که در طول سالیان متمادی می اندوزد.
نکته مهم و درخور توجه این است که مبلغ اسلامی نباید به آنچه دارد بسنده کند، بلکه باید بکوشد تا بر اندوخته علمی اش بیفزاید و در این راه از تجربه پیشکسوتان و عالمان دینی بهره برداری کند.
نکته دیگری که مبلغ باید در نظر داشته باشد این است که هیچ گاه از گفتن کلمه نمی دانم شرک نکند و اگر پاسخ پرسشی را نمی داند به صراحت بگوید نمی دانم. چرا که رسول خدا (ص) می‌فرماید:
من عمل علی غیر علم کان مایفسد أکثر ممّا یصلح[۲۱۲]؛ هر کس بدون علم به عمل بپردازد، تباهی و فسادانگیزی او از اصلاحش بیشتر است.
امام باقر (ع) نیز می فرماید:
من افتی الناس بغیر علم ولاهدی لعنته ملائکه العذاب و ملائکه الرحمه ولحقه وزر من عمل بفتیاه[۲۱۳]؛ هر کس برای مردم بدون علم و آشنایی کامل و یا بدون راهنمایی (راهنمایان) فتوی دهد، فرشتگان رحمت و فرشتگان عذاب بر او لعنت فرستند و گناه کسی که به فتوای او عمل کرده است بر عهده او خواهد بود.
امام صادق (ع) نیز می فرماید:
العامل علی غیر بصیره کالسائر علی غیر الطریق لایزیده سرعه السیر الابعدا[۲۱۴]؛ هر کس بدون آگاهی و بصیرت به عمل بپردازد، مانند کسی است که بی راهه می رود، هر چه تندتر برود از مقصد دورتر می‌گردد.
۴-۱-۲-۲- علم پیغمبر (ص)
نویسنده کتاب محمد فی القرآن می نویسد:
انذار بدون علم نیست و هیچ انذار کننده‌ای بدون شناخت و معرفت نیست. پس، انذار دهنده از نظر علم بر قومش پیشی گرفته است، و اگر شناخت مبلغ به عاقبت امر آنها و آینده‌ی حیات ایشان نباشد، توانایی انذار آنان را ندارد و نمی تواند قومش را آگاه کند.
به طور مسلم، جاهل به جز آنچه پیش پایش است نمی بیند، ولی عالم آنچه را که در مقابلش است به همراه ماورای آن و هرچه که بر آن احاطه دارد می بیند و از سرانجام امور آگاه است.
جاهل، امروز را می بیند و نسبت به فردا نابیناست ولی عالم، امروز و فردا و روزهای پس از فردا را شاهد است.
پس جاهل نیازمند انذار است و عالم، همان منذر است.
محمد (ص) آگاه به آینده امتش بلکه به آینده بشریت بود و همانا خداوند همان کسی است که او را آگاه کرد و او به انذار مردم برخاست و آنان را به رهایی از هلاکت، یعنی از سقوط در آتش جهنم فراخواند و در این راه، سعی و جهاد نمود و جان و مالش را فدا کرد.[۲۱۵]
علم پیامبر (ص) بالاترین علمهاست، چرا که سرچشمه آن وحی الهی است. علم او علمی است که بشر به سبب طبیعت مادی اش از داشتن آن عاجز است، اما در عین حال نیازمند آن است. دانش پیامبر (ص) فراتر از تجربه های بشری و مربوط به عالم غیب و فردای نادیده بشری است.
معرفت پیامبر اکرم (ص) معرفتی است که با عقل ناقص بشری و بدون ارشاد الهی نمی توان به آن دست یافت. معرفت حقیقی خدا – به اندازه توان بشری -، معرفت صفات جلال و جمال، عالم غیب، انبیا، قیامت، پاداش، عقاب و… از نمونه های این علم و معرفت بی نظیر است.
۴-۱-۳- اخلاص
۴-۱-۳-۱- اخلاص مبلّغ
امیر مؤمنان می فرماید: «اخلاص اعلی الایمان[۲۱۶]؛ اخلاص، اوج ایمان است».
و بنا به فرموده‌ی پیغمبر خدا (ص):
«العلماء کلِهم هلکی الا العالمین والعالمون کلهم هلکی الا المخلصین والمخلصون علی خطر[۲۱۷]؛ عالمان همه در معرض علاکت اند مگر آنان که به علم خود عمل کردند و عاملان همه در معرض هلاک اند مگر آنان که از روی اخلاص کار کردند و مخلصان در خطرند».
بنابراین، اخلاص یکی از مهمترین شرایط و صفات مبلغ و عالم دینی است. مبلغ باید در عقیده و عمل و فعالیت تبلیغی اش اخلاص داشته باشد و تبلیغ را وسیله ای برای نیل به رضای الهی قرار دهد، خالصانه و برای رضای خدا سخن بگوید و جز به ذات او به چیزی دل نبندد، و گامی از صراط حق منحرف نگردد. امام صادق (ع) فرمود:
«الایقاء علی العمل حتّی یخلص أشدّ من العمل والعمل الخالص، الذّی لاترید أن یحمدک علیه احد الّا الله والنیّه أفضل من العمل. ألا و إنّ النیّه هی العمل[۲۱۸]؛ بقای بر عمل برای خالص کردن آن دشوارتر از خود عمل است. عمل خالص، عملی است که نمی خواهی کسی مگر خداوند متعال تو را بر آن ستایش کند. نیّت، بالاتر از عمل است. بدانید که نیّت همان عمل است.»
۴-۱-۳-۲- اخلاص پیغمبر (ص)
پیامبر اسلام (ص) اسوه اخلاص بود و اخلاص، در گفتار و کردار او موج می زد. هر گامی که برمی‌داشت، برای خدا بود؛ قرآن کریم می فرماید:
«قُلْ إِنَّ صَلَاتِی وَنُسُکِی وَمَحْیَایَ وَمَمَاتِی لِلَّـهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ[۲۱۹]؛ (ای پیامبر!) بگو نماز و عبادتهایم، زندگی و مرگم، همه برای خداوند، پروردگار جهانیان است».

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت fotka.ir مراجعه نمایید.