او در بیتی دیگر به اصطلاح شرعی عدّه و عدّه داری زنان اشاره میکند.
خصـــــم شـــــه تــــــا عِـــــدّه دار آرزوســـــت
عــــاقـــل آبســـتن نشـــان مــیخـــوانــدش
(۵/۱۱۲)
۲-۸- زیبا شناسی و صورخیال در شعر خاقانی
خاقانی برای تکلف بخشی کلام و آراستگی شعر خود از صور خیال مختلف به خصوص استعاره، تشبیه و کنایه بهرههای زیادی برده است. استفاده از زیباییهای کلامی در اشعار خاقانی حد و مرزی ندارد. او از تصاویر کلیشهای دیگران استفاده نمیکند.
« اگر به این نکته توجه داشته باشیم که از نیمهی دوم قرن پنجم شاعران عموماً عناصر خیال خود را از راه مطالعه در شعر دیگران اخذ میکردند و به آوردن تصاویر جامد و یکنواخت و عوض کردن جای کلمات در اشعار میپرداختند و بیشتر همّ خود را مصروف وهمی کردن تصاویر عینی میکردند، خاقانی را استادتر و نیرومندتر خواهیم یافت. او نه تنها به جستجوی عناصر تکراری و جامد و مکرر نمیگردد که گاه حتی سمبلها و رمزهای شعری را نیز عوض میکند و آن چه خود احساس میکند و میبیند و میخواهد، میگوید و این سنت شکنیها گاه ممکن است به مذاق عدهای دیگر خوش نیاید ولی او را شیوهی تازه و خاص است.» (اردلان جوان، ۱۳۷۳: ۶)
۲-۸-۱- استعاره
خاقانی از میان همهی عناصر سخن و صور خیال از استعاره بیشترین بهره را برده است و در سرودههای خود از آن استفاده کرده است. استعاره بیشترین هماهنگی و ارتباط با اندیشههای بکر و ذهن خلاق خاقانی داشته و از میان انواع مختلف آن، از استعارهی مصرحه بیشتر استفاده کرده است که در این جا به تعدادی از استعارهها که در ترکیببندهای انتخابی به کار رفته اشاره میکنیم.
گوی گردون در بیت زیر استعاره از خورشید است.
بر چــوگــان او چـو گـوی گـردون گرد سـرگردان
چـو با غیـری رسـی ساکنتـر از گـوی گریبان شـو
(۱/۶)
در بیت زیر گنبد استعاره از آسمان است.
بــرون تاز اسب همت را ،کجا بیـرون از این گنبــد
وگر چرب آخورش خواهی هم آب و هـم گیاه آنـک
(۱/۳۳)
شاعر در بیت زیر خون را استعاره از سرخی هنگام طلوع آفتاب گرفته است.
جام چــو دور آســمان، در ده و بـر زمـین فــشان
جرعه، چنان که برچکد خـون بـه قـفای صبــحدم
(۳/۳)
در این بیت آفت جان استعاره از محبوب زیبارو است.
تا بــر کــنار دجـله دوش، آن آفـت جـان دیـدهام
از خون کنارم دجله شد تـا خـود چـرا آن دیـدهام
(۲/۵۵)
۲-۸-۲- تشبیه
بعد از استعاره در دیوان خاقانی تشبیه بیشتر از سایر عناصر سخن به کار رفته است. در اشعار خاقانی کمتر تشبیهات تکراری میبینیم. او با مهارت و قدرت خارقالعادهای که در مضامین شعری دارد؛ سعی کرده تا هر بار تشبیهی تازه و نو بیان کند.
« در اشعار خاقانی از انسان و مظاهر زندگی و اعضای بدنش و مشاغل و حرف و آنچه لازمهی آن است تا طبیعت گسترده از زمین و زمان و آسمان و ماه و خورشید و ستارگان و جانوران و گیاهان، همه در کورهی فروزان خیال خاقانی برده میشود و همچون موم نرم و حالت پذیر میگردند و پس از آن که سکه رواج و قبولی خوردند به بازار گوهریان عرضه میگردند . کمتر دیوانی را میتوان نشان داد که در آن از اصطلاحات فنون و علوم و سرگرمیها و بازیهای مختلف و پزشکی و نجوم و دین و مذهب و تصوف و نرد و شطرنج و موسیقی، این اندازه در ساختن و ارائه تصاویر بدیع استفاده شده باشد.» (اردلان جوان، ۱۳۷۳: ۱۳)
خاقانی در بیت زیر صبح را به انسانی تشبیه کرده که گریبان میدرد.
گــردون ز مشک و زعفــران، ســازد حــنوط اختــران
برســـوک آن دامـــن تـران، درّد گریبان صـبح را
(۲/۳)
شاعر در بیت دیگری سخن را پیرایهای کهنه و طبع خود را مطرّاگر دانسته است.
سـخن پـیرایـه کهـنه اسـت و طبـع مــن مطـرّاگــــر
مـرا بنمــای اســتادی کزیــن سان کهنـه پیراید
(۱/۷۴)
در بیت زیر شاعر ضمیر خود را به نحل مانند کرده است.
اگــر ذات تــو یـــزدان وار فیـــض فضـــل میبـــارد
ضمیــرم نیز نحـل آسـا شفای جان میافــزایــد
(۱/۷۲)
خاقانی در این بیت قدح حاسدان را به آتش تشبیه کرده است.
گرفتــم کاتش نـاب اســت قــدح حــاســدان در وی
چـو آتــش نام او دانــد،کجـا ســوزاند اندامــش
(۱/۵۶)
۲-۸-۳- کنایه
کنایه یکی از سادهترین شیوهی ادای مطلب است که در بیان مردم عادی، گاه بدون آن که خود نیز متوجه شوند به کار گرفته میشود. خاقانی در موارد زیادی برای پروراندن مطلب از کنایه استفاده کرده است، او با آگاهی از علوم و اطلاعات رایج روزگار خود تلاش کرده از کنایاتی استفاده کند که دیریاب و دشوار باشد. در این جا به چند نمونه از کنایاتی که در ترکیبات انتخابی به کار رفته اشاره میکنیم.
یک اسبه در بیت زیر کنایه از با شتاب و با عجله است.
رطـل، پــرتــر بــران کـــــه خــــواهــــد رانــــد
روز یــــک اســـبه، بــــــر قفــــای صبـــــوح
(۶/۲۰)
خاقانی در بیت زیر دخمه بان را کنایه از روزگار گرفته است.
بـــــدرنـــــد از ســــماع، دخـــمهی چــــــرخ
موضوعات: بدون موضوع
[پنجشنبه 1400-07-29] [ 06:31:00 ب.ظ ]