رشته تحصیلی

گروه آزمایشی که فرد در آن مشغول به تحصیل است.

ریاضی – تجربی – انسانی – فنی ­و ­حرفه­ای- کاردانش – عمومی(سال اول)

اسمی

فصل دوم:

مبانی نظری

(مرور ادبیات نظری و تجربی)

۱-۲٫مقدمه

دراین فصل ابتدا درباره رشد اجتماعی در دوره نوجوانی، صلاحیت هایی که نواجوانان باید بدان دست یابند ونیازهای دوره نوجوانی، به سبب اینکه آزمودنی ها دراین دوره سنی قرار دارند، بحث کوتاهی خواهد شد. سپس به توضیح اهمیت روابط اجتماعی دراین دوره پرداخته می شود. سازگاری اجتماعی و ورزش به عنوان متغیرهای اصلی مورد مطالعه این تحقیق، بحث بعدی این فصل را تشکیل می دهد. درنهایت به بررسی یافته های پیشین پیرامون تفاوت سازگاری اجتماعی در ورزشکاران وغیر ورزشکاران پرداخته میشود و نتایج آنها بیان می شود.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی

۲-۲٫ مروری بر مفاهیم اولیه

۱-۲-۲٫ رشد اجتماعی دردوره نوجوانی

پیشرفت جامعه ورشد انسانها، به کارآمدی آموزش وپرورش آن جامعه بستگی دارد. آموزش و پرورش(و پژوهشهای مربوط به آن) نیز زمانی مفید خواهد بود که با نیازها وتوانایی های یادگیرنده منطبق باشد. برای نیل به این هدف ،برنامه ریزان، معلمان، مربیان، محققان، والدین و تمام کسانی که به نوعی با آموزش و پرورش سروکار دارند باید با خصوصیات رشدی انسان در هر دوره از زندگی آشنا باشند تا بتوانند مشکلات ورفتارهای غیر عادی را تشخیص دهند(شفیع آبادی، ۱۳۷۵) به همین دلیل دراینجا مختصراً درباره ی رشد اجتماعی دوره نوجوانی که ارتباط مستقیمی با موضوع مورد مطالعه دارد، توضیحاتی ارائه می شود. نوجوانی، دوره جدایی از خانواده وکاهش وابستگی های عاطفی نسبت به والدین می باشد. روان شناسان این دوره را به اصطلاح «شیر گرفتن روانی» [۲۶] نام نهاده اند. دوره ای که نوجوان از خانه جدا می شود وکم کم به سوی اجتماع وهمسالان کشیده می شود. به این ترتیب، علاقه نوجوان نسبت به خانواده اش کاهش می یابد وبیشتر با همسالان و دوستانش ارتباط پیدا می کند. سپس این ارتباط وعلاقه هم کاهش یافته و ارتباط نزدیک با جامعه، فزونی می یابد. بنابراین وظیفه خانواده است که او را برای این آزادی عمل کمک کنند وبه تدریج از وابستگی او بکاهد. تا در راه رشد وهویت یابی خویش گام بردارد. زیاده روی درحمایت نوجوان از حوادث وپیشامدها، اثری مخرب در او دارد وباعث به تعویق افتادن از شیر گرفتن روانی در او خواهد شد(شعاری نژاد، ۱۳۶۸) .
به طور کلی در رشد اجتماعی نوجوان سه گروه تاثیر می گذارند ،این سه گروه عبارتند از:

اشخاص صاحب قدرت وذی نفوذی که قواعد ورسومی رابه فرد تحمیل می کنند ودر صورتیکه فرد آنها را رعایت کند، تشویق می شود.

اشخاصی که سرمشق والگوی رفتاری نوجوان هستند واو می تواند از رفتارهای آنها تقلید کند.

همسالان و یا همنشینانی که واکنشهای مساعد ویا نامساعد شان در حکم پاداش ویا تنبیه است. این افراد وتوانایی بالقوه آنها در تشویق وتنبیه، به عنوان منبعی جهت پذیرش یا عدم پذیرش نوجوانان، قرار می گیرند ومی توانند موجب اجتماعی شدن و یا طرد گروهی، یا به عبارت مناسبتر سازگاری یاکناره گیری [۲۷] نوجوان گردند(احمدی، ۱۳۷۱).

جدای از منابع تأثیر گذار روی زندگی اجتماعی نوجوانان، آنها دو دوره تقریباً متفاوتی رادر زندگی اجتماعی خویش تجربه می کند. این دو دوره شامل دوره بدوی، تمایل به درخود فرورفتن وبریدن از دیگران(دوره ی منفی) ویک دوره ی مثبت می شود. درجریان دوره اول نوجوان ،اغلب کاملاً غیر اجتماعی وتقریباً غیرقابل معاشرت به نظر میرسد. زیرا او به طور مداوم پیرامون جامعه واجتماع می اندیشد. اما اجتماع مورد علاقه او اجتماعی است که می خواهد آن را اصلاح کند و برای اجتماع واقعی که از نظر او محکوم شده است. جز نفرت وبی علاقگی، احساسی ندارد (پیاژه، ۱۳۶۰). سازگار شدن واقعی با اجتماع، موقعی تحقق پیدا میکند که نوجوان ازنقش اصلاح شونده به مجری وعامل اجرا مبدل شود. همانگونه که تجربه، تفکرمحض را با واقعیت آشتی می دهد، نوجوان نیز باهمان کیفیت، وقتی در یک موقعیت عملی ومشخصی ،فعالیت جدی ومداومی را آغاز می کند، کلیه خیالبافیها ورؤیاهای او می تواند باواقعیت تطبیق پیدا کند(همان منبع).
به طور خلاصه رشد اجتماعی نوجوان، درقالب ویژگی های زیر تکامل پیدا می کند. گروه همسالان به تدریج منبع قوانین عمومی رفتار نوجوانان تلقی می شود و تعارض بین قوانین رفتاری آنها وبزرگسالان افزوده می شود. نوجوانان به هماهنگی با دیگران نیاز دارند، زیرا علاقمند هستند که جزئی ازجمع، به ویژه گروه خود باشند. نوجوانان غالباً از لباس پوشیدن ورفتار کردن مانند دیگران، احساس اطمینان می کنند ،زیرا اعتماد به نفس لازم را ندارند وبه شواهد ملموس نیاز دارند تا احساس کنند درمیان دیگران جایی دارند. آنها به آنچه که دیگران درمورد آنها فکر می کنند توجه زیادی دارند. از این رو دوستیها ونیز دعواها شدید تر می شود. حتی ممکن است بهترین دوستان به عنوان محرم اسرار، جایگزین والدین شوند(بیلر، ۱۳۶۹). رفتار اجتماعی نیز در نوجوانان شامل مراحلی می شود. این مراحل که درنوجوانان دختر و پسر متفاوت می باشد به شرح ذیل می باشد ؛
رفتار اجتماعی در نوجوانان پسر از مراحل زیر تشکیل شده است:
۱- مرحله تقلید: دراین مرحله که از ۱۲ سالگی شروع می شود ودر ۱۵ سالگی به پایان می رسد، نوجوان از همکلاسان نیرومند وتیز هوش خود که نسبت به دیگران برتری دارند، تقلید می کند و علاقمند است رفتارهای آنان را تکرار نماید.
۲- مرحله تعادل اجتماعی: در اواخر نوجوانی، این مرحله شروع می شود وهمزمان با آن سرکشی نوجوان کاهش می یابد ودر رفتار او اعتدال بوجود می آید.
همانطور که می دانیم، نوجوانی، دوره ی بحرانی وپیچیده ای از زندگی است که با تغییرات گوناگون درجنبه های متعدد رشدی همراه است ویکی از بحرانی ترین ادوار زندگی بحساب می آید. دراین مرحله، نوجوان مهمترین بحران زندگی خود یعنی هویت-یابی را پشت سر می گذارد که عوامل زیستی ،روانی واجتماعی توأماً در بروز آن دخالت دارند. بنابراین شناخت رشد نوجوانی مستلزم مطالعه درجنبه های متعدد رشدی مانند ذهنی، جسمانی، عاطفی، اجتماعی و …. همچنین زمینه زندگی نوجوان می باشد. دراین جا به دلیل جلوگیری از اطاله کلام، سعی شد به طور خلاصه رشداجتماعی دوره نوجوانی بررسی شود.
صلاحیتهایی که نوجوانان باید بدان دست یابند
به اعتقاد پیتمن ورایت [۲۸](۱۹۹۱) هیچ تعریف جهانی پذیرفته شده در مورد رشد نوجوانی وجود ندارد. آنها پیشنهاد می کنند بهتر است روی صلاحیت ها و قابلیت‌هایی [۲۹] تاکید کنیم که به رشد نوجوانان کمک می کند. این صلاحیتها مبنایی فراهم می آورد که براساس آن برنامه ها ،سرویس ها و فعالیتهای سازمان های مختلف، سازماندهی شده، شکل گیری پیدا کند و بکاربسته شود. هادسون، (۱۹۹۷)، مانستر[۳۰](۱۹۷۷) اعمالی راکه نوجوانان باید در دوره زندگی خود باموفقیت به انجام برسانند را بدین صورت توضیح داده اند:
نوجوان درحال رشد، بایدخود را با مدرسه ،محل کار ،محله ،همسالان، خانواده ومقامات مسئول، تطبیق دهد وبرای اجرای بسیاری از اعمال پیچیده ی فردی و زندگی اجتماعی تسلط یابد. این نوع اعمال که متعدد ومتفاوت هستند، ممکن است شامل مهارتهای ذیل باشد، مهارتهای اجتماعی(مانند گفت وشنید، گوش دادن، درجمع بودن) مهارتهای احساسی(از قبیل برخورد با هراس، بیان احساس، درک احساس دیگران) و مهارتهایی که هنگام بروز فشار روانی مفید است (مانند برخورد با آشفتگی خیال، آماده شدن برای مواجهه با مسائل ناگوار، واکنش دربرابر شکست)(کارتلج ومیلبرن ،۱۳۶۹) .
اجینتون واجینتون[۳۱](۱۹۹۴) براساس مرور جنبه های رشدی نوجوانان که به نظر می رسد برای سازمان های سرویس دهنده ی آنها مهم باشد،پنج قابلیت یاصلاحیت عمده رشدی را بیان کرده اند. این پنج صلاحیت که نوجوانان برای موفقیت دردوران بزرگسالی می باید به دست آورند ،عبارتند از:

جهت

نگاره ۴-۷: نتایج حاصل از آزمون فرضیه اول تحقیق ۶۳
نگاره ۴-۸: نتایج حاصل از آزمون فرضیه دوم تحقیق ۶۴
نگاره ۴-۹: نتایج حاصل از آزمون فرضیه سوم تحقیق ۶۶
نگاره ۴-۱۰: نتایج حاصل از آزمون فرضیه چهارم تحقیق ۶۷
نگاره ۴-۱۱: نتایج آزمون نرمال بودن باقیمانده مدل های فرضیات تحقیق ۶۸
نگاره ۴-۱۲: نتایج آزمون عدم وجود همخطی بین متغیرهای مستقل فرضیات تحقیق ۶۹
نگاره ۴-۱۳: نتایج آزمون مستقل بودن باقیمانده مدل های فرضیات تحقیق ۶۹
نگاره ۵-۱: خلاصه نتایج آزمون فرضیه های تحقیق ۷۵
فصل اول
کلیات تحقیق

مقدمه

پس از انقلاب صنعتی و با تفکیک مدیریت از مالکیت شرکتها در تمام دنیا و ایجاد تضاد منافع بین مدیران و مالکان و همچنین باتوجه به پتانسیل های سیستم حسابداری تعهد ی به خاطر وجود اقلام تعهدی (مابه التفاوت سود نقدی و سود تعهدی) فلسفه مدیریت سود مورد توجه زیادی قرار گرفته است. از سوی دیگر سرمایه گذاران برای تصمیم‏گیری‏های خود به ارقام سود توجه ویژه دارند آنها سودهای بدون نوسان یا کم نوسان را باکیفیت‏تر تلقی می‏کنند. به عبارت بهتر، آنها در شرکتهایی حاضرند سرمایه گذاری کنند که روند سود آنها دارای ثبات بیشتری است لذا مدیران برای تأثیر بر تصمیم گیری سرمایه‏گذاران و نظر تحلیل گران اقدام به مدیریت سود می‏ نمایند. مدیریت سود به مفهوم توانایی مدیر در استفاده از تکنیک های مختلف هموارسازی سود و بازخورد آن بر منافع مدیریت است به گونه ای که نوسانات دوره‏ای سود را کاهش دهد. روش های زیادی برای مدیریت سود وجود دارد یکی از این روشها تغییر طبقه بندی در ارقام صورت حساب سود و زیان است.
حسابداری
تحقیقات صورت گرفته نشان می دهد که سرمایه گذاران با هرکدام از مولفه های صورت حساب سود و زیان برخورد یکسانی ندارند، از نظر آنها ارقام مستمر و عملیاتی ( چون پایدارترند) دارای اهمیت بیشتری هستند و عملکرد مدیران را درست تر منعکس می کنند، لذا مدیران سعی بر طبقه بندی نادرست صورت حساب سود و زیان نموده تا ارقام ویژه ای همچون سود عملیاتی را بزرگنمایی کنند. در تحقیق حاضر تلاش می شود تا استفاده از این ابزار مدیریت سود در میان شرکتهای سهامی پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار مورد بررسی قرار گیرد. در این راستا در فصل حاضر کلیاتی از موضوع و روش تحقیق بیان گردیده و اهمیت و ضرورت، اهداف، فرضیه های آن تبیین می شود.
تصویر درباره بازار سهام (بورس اوراق بهادار)
۱-۲٫ تشریح و بیان موضوع
توسعه سرمایه گذاری از یک سو موجب جذب سرمایه های مردم و هدایت آنها به بخش های مولد اقتصادی شده و از سوی دیگر باتوجه به جهت گیری سرمایه گذاران (مبتنی بر ریسک و بازده)، سرمایه گذاری ها به سمت صنایعی هدایت خواهد شد که از سود بیشتر یا ریسک کمتری برخوردار است. و این امر درنهایت سبب تخصیص بهینه منابع خواهد شد. باتوجه به تحولاتی که در جهان امروز رخ داده، کشورها، به ویژه کشورهای درحال توسعه که با تهدیدات عدیده ای روبه رو هستند، جهت حل مشکلات اقتصادی خود نیازمند یافتن راه کارهای مناسبی برای استفاده بهتر از امکانات و ثروت های در دسترس خود هستند. در این راستا یکی از راهکارهای مهم بسط و توسعه سرمایه گذاری است.
عکس مرتبط با اقتصاد
سود حسابداری و اجزای مربوط به آن از جمله اطلاعاتی محسوب می شود که در هنگام تصمیم گیری توسط افراد درنظر گرفته می شود. این رقم برمبنای ارقام تعهدی محاسبه و شناسایی می شود. براساس رویکرد تعهدی درصورت تحقق درآمدها و وقوع هزینه ها می‏توان سود را گزارش کرد. از آنجا که در مبنای تعهدی لزوماً شناسایی درآمدها و هزینه ها همراه با دریافت و پرداخت وجه نقد نبوده و در محاسبه سود نیز از پیش‏بینی‏ها و برآوردها استفاده می شود، از این رو این پرسش مطرح می شود که تا چه میزان می‏توان به این رقم در هنگام اخذ تصمیم اطمینان نمود؟ پاسخ به این پرسش از آن جهت اهمیت پیدا می کند که اخذ تصمیم نادرست به سبب اطلاعات ناکافی و ناصحیح موجب می شود که تسهیم منابع به صورت ناعادلانه انجام شود. اختیار عمل مدیران در استفاده از اصول تحقق و تطابق و استفاده از برآورد و پیش‏بینی از جمله عواملی است که “گزارشگری سود” را تحت تأثیر قرار می دهد. به دلیل آگاهی بیشتر مدیران از شرکت، انتظار می رود به گونه ای اطلاعات تهیه و ارائه شود که وضعیت شرکت را به بهترین نحو منعکس کند. همچنین ممکن است بنا به دلایلی نظیر ابقاء در شرکت، دریافت پاداش و سایر عوامل، مدیر خواسته و یا ناخواسته وضعیت شرکت را مطلوب جلوه دهد. بنابراین کیفیت سود شرکت ها تحت تأثیر مبانی گزارشگری و صلاحدید مدیران آنها قرار می گیرد.
امروزه مبحث مدیریت سود یکی از حوزه های مورد توجه محققان و صاحبنظران می باشد. مدیریت سود به مداخله عمومی مدیریت در فرایند تعیین سود که غالباً در راستای اهداف مورد نظر مدیریت می باشد، اطلاق می گردد (وایلد و همکاران[۱]، ۲۰۰۱). فلسفه مدیریت سود بهره گیری از انعطاف پذیری روش های استاندارد و اصول پذیرفته شده حسابداری و همچنین برداشتهای مختلف مدیران از اصول و استانداردهای مذکور می باشد. مدیریت سود شامل روش هایی است که به واسطه آن داده های حسابداری توسط مدیریت و به منظور نیل به اهداف مدیر، دستکاری می شوند.
پژوهش‏های صورت گرفته نشان می دهد که سرمایه‏گذاران و تحلیلگران مالی نسبت به انحراف میان مقادیر واقعی و پیش بینی شده واکنش منفی نشان می دهند (کولینگ وود[۲]، ۲۰۰۱). چراکه از نظر آنها یکی از نشانه های پویایی و رشد شرکتها ثبات در روند سودآوری آنها است. تجربیات نشان داده است شرکتهایی که دارای ثبات بیشتری در سود گزارش شده خود بوده و تغییرات عمده ای ندارند دارای ارزش بالاتری می باشند. لذا، مدیران سعی به هموارسازی سود برای از بین بردن نوسانات سود در سال‏های مختلف می‏ نمایند. چنانچه سود به دست آمده پائین‏تر از حد مورد انتظار باشد مدیران با اعمال ابزارهای مدیریت سود اقدام به بالابردن سود گزارش شده و حذف نوسان ایجاد شده نسبت به سالهای قبل می نمایند و چنانچه سود واقعی بالاتر از حد مورد انتظار باشد، مدیران به جهت حفظ روند سود و ارزش شرکت اقدام به انتقال درآمدها به دوره های آتی می نمایند. تحقیقات صورت گرفته دراین خصوص (هانت، مویر و شلوین[۳]، ۱۹۹۶) موید این مطلب است که صلاحدید مدیریت در نشان دادن رقم پائین تر برای سود حاصل از اقلام تعهدی، باعث افزایش ارزش بازار سرمایه می شود. این درحالیست که مدیریت سود چنانچه کشف شود، می تواند تأثیر کاملا منفی داشته باشد ” با بهره گرفتن از حسابداری مدیریت سود، مدیریت می تواند تصورات سایرین نسبت به عملکرد شرکت اش را تغییر دهد. ارزیابی قدرت سودآوری شرکت ممکن است به اشتباه تعبیر شود و باعث تعیین نامناسب قیمت اوراق بدهی و سرمایه شود. هنگامیکه اشتباهاتی کشف می شود، شرکت دیگر اطمینان بازار را به دست نخواهد آورد. و این باعث کاهش شدید قیمت اوراق بدهی و سرمایه اش خواهد شد.” (مالفورد و کومیسکی[۴]، ۲۰۰۲).
مدیران برای هموارسازی سود ابزارهای مختلفی در اختیار دارند. روشی که اغلب مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است مدیریت سود با بهره گرفتن از اقلام تعهدی است. مدیر می تواند با شناسایی درآمدهای آتی در سال جاری و یا انتقال هزینه های جاری به سنوات آتی اقدام به مدیریت سود نماید. نوع دوم مدیریت درآمد می تواند با دستکاری در فعالیتهای واقعی اقتصادی همچون تخفیف در قیمت برای بالابردن فروش و یا کاهش هزینه های اختیاری همچون هزینه های تحقیق و توسعه صورت گیرد. سومین ابزار مدیریت سود، که موضوع تحقیق حاضر می باشد، طبقه بندی نادرست اقلام (انتقال اقلام) صورت حساب سود و زیان است. با بهره گرفتن از این ابزار مدیران هزینه‏ های اصلی (بهای تمام شده، هزینه های اداری و توزیع و فروش) را به اقلام دیگر صورت سود و زیان (همچون هزینه های اخراج دسته جمعی کارکنان شاغل در بخشهای فعال واحد تجاری، به هزینه بردن دارائیهای نامشهود خارج از فرایند استهلاک، کمکهای بلاعوض پرداختی، هزینه های غیرمعمول مربوط به مطالبات مشکوک الوصول و کاهش ارزش موجودی مواد و کالا، ذخیره های غیرمعمول برای زیانهای ناشی از پیمانهای بلندمدت، هزینه های جذب نشده ناشی از عدم دستیابی به ظرفیت معمول مورد انتظار و ضایعات غیرعادی) انتقال می دهند. همچنین آن‏ها می‏توانند با بهره گرفتن از این روش درآمدهای غیرعملیاتی شرکت را در قالب درآمدهای اصلی آن طبقه‏بندی نمایند.تحقیقات صورت گرفته عملی بودن انتقال اقلام صورت حساب سود و زیان را تأیید می کنند. پژوهش‏ها نشان می‏دهد که مدیران به صورت عمدی اقلام صورت سود و زیان را جابه جا کرده تا بر درک و دریافت استفاده کنندگان تأثیر بگذارند (کینی و ترزونت[۵]، ۱۹۹۷). این اقلام بیشتر در جابجای سود عملیاتی و سود غیر عملیاتی و همچنین زیان عملیاتی و زیان غیرعملیاتی نمود پیدا می کند چراکه طبقه بندی برخی از درآمدها و هزینه ها در قالب عملیاتی و غیرعملیاتی متأثر ار نگرش ها و تصمیمات مدیریت می باشد. با توجه به موارد فوق دو سوال اساسی این مطالعه به شرح زیر قابل بیان می باشد:

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.

آیا مدیران از طریق جابجایی میان درآمدهای عملیاتی و درآمدهای غیرعملیاتی اقدام به مدیریت سود می نمایند.

آیا مدیران از طریق جابجایی میان هزینه های عملیاتی و هزینه های غیرعملیاتی اقدام به مدیریت سود می نمایند.

۱-۳٫ اهمیت، ضرورت و اهداف اساسی تحقیق
سود خالص و مولفه‏های آن دارای کاربردهای مختلفی می‏باشند. سود گزارش شده و روابط به دست آمده از آن معمولا در قراردادهای حقوق و پاداش و قراردادهای استقراض استفاده می شوند. تصمیم‏ گیری برای قراردادی که براساس سود با کیفیت پائین باشد، باعث انتقال ناخواسته ثروت خواهد شد. برای مثال سودهای بیش از واقع نشان داده شده که به عنوان معیار ارزیابی عملکرد مدیریت قرار می‏گیرد، منجر به تعلق حقوق و مزایای بیش از اندازه به مدیریت خواهد شد. به گونه‏ای مشابه ، سودهای متورم ممکن است ورشکستگی ناگهانی شرکت را پنهان سازد که این خود باعث اعتباردادن نادرست از سوی اعتباردهندگان خواهد شد. تغییر طبقه‏بندی ابزاری بسیار جذاب برای مدیریت سود است. مدیران با بهره گرفتن از این ابزار کم هزینه می‏توانند مولفه‏های صورت حساب سود و زیان را تحت کنترل داشته و طبق پیش‏بینی های تحلیلگران عمل نمایند این اقدام سود خالص را تغییر نمی‏دهد، اما می تواند تأثیر مهمی بر انتظارت و تصمیمات سرمایه‏گذاران و سایر استفاده‏کنندگان از صورتهای مالی داشته باشد. تمرکز یر این ابزار مدیریت سود به دلایلی حائز اهمیت است: اولا هزینه‏ های عملیاتی و غیرعملیاتی ماهیتی کاملاً متفاوت دارند، هزینه‏ های عملیاتی نسبتا پایدارند درحالیکه هزینه‏ های غیرعملیاتی برطبق تعریف غیرعادی و یا غیرمعمول هستند. هزینه‏ های غیرعملیاتی به شدت ناپایدارند و سرمایه‏گذاران نیز بر همین اساس با آنها برخورد می‏کنند. به این ترتیب تغییر طبقه‏بندی بین هزینه‏ های عملیاتی و غیرعملیاتی، اگر دقیقا به وسیله استفاده‏کنندگان از صورتهای مالی تشخیص داده نشوند، می تواند بر انتظارات و درنتیجه قیمتها تأثیر شایانی بگذارد.
تمرکز برروی تغییر طبقه بندی بین اقلام عملیاتی و غیرعملیاتی به چند دلیل آزمونی قوی برای سنجش این ابزار مدیریت سود محسوب می شود:
اولاً : هرکدام از اقلام صورت حساب سود و زیان محتوای اطلاعاتی متفاوتی داشته و سرمایه گذاران با هرکدام اقلام صورت سود و زیان (سود ناخالص، سود عملیاتی و سود خالص) برخوردی متفاوت دارند.
ثانیاً: اقلام عملیاتی و غیرعملیاتی دارای ماهیتی کاملاً متفاوت می باشند. اقلام عملیاتی نسبتاً پایدارند درحالیکه اقلام غیرعملیاتی به شدت ناپایدار بوده و سرمایه گذاران نیز بر همین مبنا با آنان برخورد می کنند. به این ترتیب تغییر طبقه بندی بین اقلام عملیاتی و غیرعملیاتی اگر کاملاً به وسیله استفاده کنندگان تشخیص داده نشود، می تواند بر انتظارات، تصمیم گیری ها و قیمت سهام تأثیر بگذارد.
با توجه به موارد فوق اهداف اساسی این تحقیق عبارتند از:

بررسی میزان استفاده از تغییرطبقه بندی اقلام درآمدی صورت سود و زیان به عنوان یک ابزار مدیریت سود

بررسی میزان استفاده از تغییرطبقه بندی اقلام هزینه ای صورت سود و زیان به عنوان یک ابزار مدیریت سود

۱-۴٫ فرضیه های تحقیق
فرضیه اول: در صورت اعمال مدیریت سود از طریق جابجایی میان درآمدهای عملیاتی و درآمدهای غیرعملیاتی، با افزایش سود عملیاتی غیرمنتظره، از میزان درآمدهای غیرعملیاتی کاسته خواهد شد.
فرضیه دوم: در صورت اعمال مدیریت سود از طریق جابجایی میان درآمدهای عملیاتی و درآمدهای غیرعملیاتی، بین تغییرات سود عملیاتی غیرمنتظره و درآمدهای غیرعملیاتی رابطه مستقیم و معنی داری وجود خواهد داشت.
فرضیه سوم: در صورت اعمال مدیریت سود از طریق جابجایی میان هزینه های عملیاتی و هزینه های غیرعملیاتی، با افزایش سود عملیاتی غیرمنتظره، هزینه های غیرعملیاتی نیز افزایش خواهد یافت.
فرضیه چهارم: در صورت اعمال مدیریت سود از طریق جابجایی میان هزینه های عملیاتی و هزینه های غیرعملیاتی، بین تغییرات سود عملیاتی غیرمنتظره و هزینه های غیرعملیاتی رابطه معکوس و معنی داری وجود خواهد داشت.
۱-۵٫ روش تحقیق
روش مورد نظر برای انجام این تحقیق روش شبه تجربی می باشد. از لحاظ بعد زمانی با توجه به استفاده از اطلاعات و داده های مربوط به گذشته، پژوهش حاضر یک تحقیق پس رویدادی (گذشته نگر) به شمار می آید. بر اساس نحوه گردآوری داده ها نیز این تحقیق از نوع توصیفی و همبستگی می باشد.
۱-۵-۱٫ جامعه آماری
جامعه آماری این تحقیق کلیه شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران می باشند، که از ابتدای سال ۱۳۸۰ لغایت ۱۳۸۷ در بورس فعال بوده اند.
۱-۵-۲٫ نمونه آماری
صرف نظر از اینکه استفاده از چه روش آمار استنباطی مورد نظر است، قدرت آن روش بستگی به روشی دارد که برای انتخاب نمونه بکار می رود. در صورتی که نمونه، نماینده ی واقعی جامعه نباشد یا به عبارتی دارای اریب باشد، پیش بینی صحیح و دقیق درباره ی پارامترهای جامعه امکان نخواهد داشت. برای انتخاب نمونه ی آماری مناسب که یک نماینده ی مناسب برای جامعه آماری موردنظر باشد، درابتداشرکت های موجوددرجامعه ی آماری مورد بررسی قرارگرفتندو سپس با توجه به یک سری محدودیت ها و قیدهای معین که لازمه ی انجام تحقیق بود، تعدادی از شرکت ها حذف و مطالعه بر روی شرکت های باقیمانده صورت گرفت.بنابراین می توان گفت روش نمونه گیری مورداستفاده در تحقیق حاضر، روش حذفی می باشد. برای این منظور ۵ معیار در نظر گرفته شده است و در صورتی که یک شرکت کلیه معیارها را احراز کرده باشد به عنوان یکی از شرکت های نمونه انتخاب شده است. معیارهای مذکور به شرح زیرند:
۱- شرکت باید در گروه شرکت های واسطه‏گری‏های مالی نباشد؛
۲- سال مالی شرکت پایان اسفند ماه باشد؛
۳- شرکت در طول دوره مورد بررسی تغییر سال مالی نداشته باشد؛
۴- بیش از ۶ ماه وقفه در انجام معاملات شرکت وجود نداشته باشد؛
۵- اطلاعات کامل و تفصیلی صورت های مالی سالانه شرکت برای دوره مورد بررسی موجود باشد.
با توجه به موارد فوق جمعاً تعداد ۵۰ شرکت به عنوان نمونه تحقیق انتخاب شده اند.
۱-۵-۳٫ قلمرو تحقیق
قلمروموضوعی تحقیق،بحث درمورد یکی از ابزارهای مدیریت سود یعنی تغییر طبقه بندی اقلام صورت حساب سود و زیان می باشد. قلمرو زمانی تحقیق از سال ۱۳۸۰ تا سال ۱۳۸۷و قلمرو مکانی تحقیق شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران می باشد.
۱-۵-۴٫ روش گردآوری اطلاعات
اطلاعات و داده های مورد نیاز برای انجام تحقیق برحسب نوع آنها از منابع مختلفی گردآوری شده است. اطلاعات مربوط به ادبیات تحقیق و مبانی نظری از منابع کتابخانه ای و پایگاه های علمی و مقالات داخلی و خارجی استخراج شده است.
داده های تحقیق عموماً از بانک­هایاطلاعاتی نرم افزارهای تدبیر پرداز و ره­آورد نوین، پایگاه های اطلاعاتی سازمان بورس اوراق بهادار تهران و پایگاه اطلاعاتی مدیریت پ‍ژوهش، توسعه و مطالعات اسلامی و همچنین گزارشات هفتگی بورس و صورت های مالی شرکت ها گردآوری گردیده است.
۱-۵-۵٫ مدل های تحقیق
در پژوهش حاضر مطابق با تحقیق مک وی[۶] (۲۰۰۶)برای آزمون فرضیات از مدل های ارائه شده توسط وی بهره گرفته خواهد شد. در این ارتباط برای آزمون فرضیه های اول و دوم به ترتیب از دو مدل رگرسیون زیر استفاده شده است:
(۱-۱)

(۱-۲)

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، به دنبال تشکیل حکومت دینی، قوانین جدید منطبق با موازین شرعی به تصویب رسیدند. از مهم‌ترین قوانینی که عیناً مسائل شرع را منعکس نمود، قوانین مربوط به حدود و قصاص و دیات می‌باشد. قانون مجازات اسلامی که برگرفته از احکام الهی ومتون فقهی ونظرات فقهای عظام می باشد به طور صریح مسئولیت کیفری اشخاص را درخواب وبیهوشی درمبحث قصاص نفس ودیات آورده است، ‌اگرچه قانون مزبور در مبحث مواد عمومی درخصوص خواب وبیهوشی ساکت است.

پایان نامه

و سرانجام در سال ۱۳۷۰ مباحث حدود، قصاص و دیات به همراه کلیّات، در چهار کتاب تحت عنوان قانون مجازات اسلامی به شکل آزمایشی به تصویب مجمع تشخیص مصلحت نظام رسید.این قانون در دو ماده ۲۲۵ و ۳۲۳ اشاره به خواب مینمود.
مطابق ماده ۲۲۵ قانون مجازات اسلامی، که برگرفته از ماده ۲۱ قانون حدود و قصاص و مقررات آن مصوب ۱۳۶۱ است، که مقرر میداشت : «هرگاه کسی در حال خواب یا بیهوشی شخصی را بکشد قصاص نمی‌شود فقط به دیه قتل به ورثه مقتول محکوم خواهد شد.»
و به موجب ماده ۳۲۳ قانون مجازات اسلامی که آن هم، بر گرفته از ماده ۲۹ قانون راجع به مجازات اسلامی مصوب ۱۳۶۱ است، آمده بود که : «هرگاه کسی در حال خواب بر اثر حرکت و غلطیدن موجب تلف یا نقص عضو دیگری شود جنایت او به منزله خطای محض بوده و عاقله او عهده‌دار خواهد بود.»
در این مواد، تنها جرم قتل و ایراد صدمات بدنی، با قید عبارت «بکشد» یا «تلف یا نقص عضو»، مورد توجه قرار گرفته، راجع به سایر جرایمی که می‌توان انجام آن را توسط نائم تصوّر نمود، مقنّن سکوت اختیار کرده است.
قانونگذار ماده ۲۲۵ را در کتاب قصاص قانون مجازات اسلامی آورده بود و نقل از عبارت صاحب تحریرالوسیله در باب شرایط قصاص است، که بیان می کند: «اگر در حال خواب و بیهوشی کسی را بکشد قصاص نمی‌شود.»[۲۳۰] و ماده ۳۲۳ نیز در کتاب دیات قانون مجازات اسلامی آمده بود. این ماده نیز برگرفته از عبارت «کسی که در خواب بغلطد و با غلطیدنش کسی را بکشد یا ناقص العضو کند به طوری که عرف قتل او و نقص عضو این از مستند به آن شخص بداند…..» صاحب تحریرالوسیله در گفتار اسباب ضمان دیه و خون بهاء از کتاب دیات است.[۲۳۱]
علی النهایه قانونگذار در قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲، در ماده ۱۵۳ چنین مقرر نموده که: «هر کس در حال خواب، بیهوشی و مانند آنها، مرتکب رفتاری شود که طبق قانون جرم محسوب میشود مجازات نمیگردد مگر اینکه شخص با علم به اینکه در حال خواب یا بیهوشی مرتکب جرم میشود، عمدا بخوابد و یا خود را بیهوش کند.»
حال که روند و سابقه قانونگذاری در زمینه جرایم ارتکابی شخص خواب تا حدودی روشن گردید، با توجه به گذشت اندک زمانی از تاریخ تصویب قانون مجازات اسلامی سال ۹۲ و نظر به تغییرات قانون در مواد مربوطه، برآن شدیم تا در مبحثی جداگانه به بررسی ماده مذکور و مقایسه آن با قانون سابق بپردازیم.

بند دوم – مقایسه تحلیلی ماده ۱۵۳ با مواد ۲۲۵ و ۳۲۳ قانون مجازات اسلامی سابق

در قانون مجازات اسلامی سابق قانونگذار در مواد ۲۲۵ و ۳۲۳ به جنایت شخص خواب پرداخته بود. درماده ۲۲۵ آمده بود: «هرگاه کسی در حال خواب یا بیهوشی شخصی را بکشد قصاص نمیشود و فقط به دیه قتل به ورثه مقتول محکوم خواهد شد.» و در ادامه نیز در ماده ۳۲۳ مقرر داشته بود: «هرگاه کسی در حال خواب بر اثر حرکت و غلطیدن موجب تلف یا نقص عضو دیگری شود جنایت او به منزله خطاء محض بوده و عاقله او عهده دار خواهد بود.» در ابتدا با نظر به ظاهر مواد مذکور تعارض ظاهری آن دو در نحوه مجازات و ضمان پرداخت دیه آشکار میگردید. مقایسه احکام مذکور بیانگر دو حکم متفاوت قانونگذار برای جنایت شخص خواب بود.
در ماده ۲۲۵ قانون سابق مقنن، جنایت ارتکابی شخص خواب را در زمره جرایم شبه عمد دانسته، در نتیجه نائم را مسؤول پرداخت دیه میدانست. و از طرف دیگر مطابق ماده ۳۲۳ جنایت ارتکابی شخص نائم رابه منزله‌ی خطای محض دانسته و جهت پرداخت دیه عاقله را مسوول میشناخت.
تعارض موجود بین مادتین مذکور، مستند به اصل ۱۶۷ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و مواد ۳ قانون آئین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور مدنی و ۲۱۴ قانون آئین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور کیفری که اشعار می داشت: قاضی موظف است کوشش کند درهر دعوا حکم قضیه را (اگر در قوانین مدونه نیابد) با استناد به منابع معتبر فقهی یا فتاوی معتبر صادر نماید. باعث اتخاذ رویه های مختلف از سوی دادگاه های کیفری و دادسراها و صدور آرا و احکام متناقض میگردید.
و باتوجه به اینکه مفاهیم حقوقی برحسب کشورها واجتماعات دروضع وتدوین قوانین متغییر ومتنوع است ومبانی حقوقی در تمامی ملل براساس اهداف سیاسی، مذهبی، ‌اقتصادی، ‌جغرافیایی واجتماعی تنظیم وتصویب می گردد ودر کشور ما الهام گرفته از نظام الهی ومتکی به دین مقدس اسلام است و با توجه به اینکه درمبحث قصاص ودیات مواد۲۲۵ و ۳۲۳ قانون مجازات اسلامی عیناً ترجمه متون فقهی است و شاید دلیل این تفاوت، وجود اختلاف نظر بین فقهای امامیه در مورد تکلیف دیه موضوع جنایت نظر بین فقهای امامیه در مورد تکلیف دیه موضوع جنایت ارتکابی از سوی شخص خواب باشد. چرا که در این خصوص همانطور که در ذیل آمده از نظر فقهی نظرات متفاوتی به چشم می‌خورد.[۲۳۲]
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
محقق حلّی در شرایع السلام می‌فرماید: قصاصی گریبانگیر نائم نمی‌شود زیرا وی فاقد قصد و عمد است. ولی به لحاظ اینکه سبب جنایت شده، باید دیه را بپردازد.[۲۳۳] همچنین ایشان در باب دیات می‌فرماید: کسی که در حال خواب براثر غلطیدن یا حرکت کردن موجب قتل شود، بعضی گفته‌اند دیه را باید از مال خود بدهد و برخی دیگر، قائل به ضمان عاقله هستند ولی قول اول، ارجح است.[۲۳۴]
در این مورد، شهید ثانی ضمن تأیید نظر شهید اوّل، در شرح لمعه می‌فرمایند: (اگر کسی در حال خواب، جنایتی بر دیگری وارد آورد، در مال عاقله‌ی خود ضامن آن جنایت می‌شود.) زیرا وی در فعل و قصد خود خطا کرده است، لذا عمل او خطا محض به شمار می‌آید.(در مقابل) شیخ طوسی (گفته است: دیه را از مال خود بپردازد) چرا که عمل شخص به خواب رفته، از مصادیق اسباب ضمان است نه از باب جنایت.ولی قول اوّل قویتر است.[۲۳۵]
صاحب جواهر در این خصوص اظهار نموده اند، شیخ مفید و شیخ طوسی و یحیی بن سعید و فاضل از باب سبب، نائم را ضامن دیه دانسته‌اند و در سرائر نیز به نقل از فقهای امامیه، ادعای اجماع بر این امر شده که چون مسؤولیت نائم در باب ضمان نقل شد، عاقله نباید دیه جنایت را بدهد، بلکه عمل شبه عمد است؛ ایشان ادعا کرده‌اند نظر مخالفی در این خصوص ابراز نشده است.
صاحب تحریرالوسیله نیز در این مورد می‌فرمایند : اگر نائم بر اثر غلطیدن یا سایر حرکات دست، موجب تلف نفس یا عضو دیگری شود به گونه‌ای که اتلاف نفس یا عضو را بتوان به عمل او منتسب دانست، ضمان آن به عهده عاقله است.[۲۳۶] و در جای دیگر می‌فرماید: کسی که در حال خواب یا بیهوشی مرتکب قتل شود، قصاص نمی‌شود.[۲۳۷]
صاحب تکمله المنهاج نیز به تبیین نظریات فقها پرداخته و نظر متفاوتی را اختیار کرده است. ایشان معتقدند که دیه نه بر عاقله ثابت می‌شود و نه بر شخص خواب. به عبارت دیگر هیچگونه ضمانی در بین نمی‌باشد و کسی عهده دار پرداخته دیه نیست.[۲۳۸]
آیت الله خویی گفته اند: « نه خطایی خواندن آن جنایت، دلیل معتبر دارد و نه شبه عمد خواندن آن، زیرا جنایتی بدون اختیار اتفاق افتاده است. پس دیه ای به آن تعلق نمی گیرد، نه از مال شخصی که غلتیده روی دیگری، نه از مال عاقله او و نه از بیت المال، چون که مرگی بدون اراده و اختیار اتفاق افتاده، پس عوضی ندارد ».[۲۳۹]
راجع به مواد ۲۲۵ و ۳۲۳ قانون مجازات اسلامی، برخی از حقوق‌دانان این دو ماده را در تعارض میدانستند و معتقد بودند بین مدلول دو ماده تعارض و تنافی وجود دارد.
و چون تعارض جدی میبود، چاره‌ای نبود جز اینکه بگوییم ماده ۳۲۳ که متأخّر از ماده ۲۲۵ میباشد، ناسخ آن است. امّا چنین چیزی برای دو ماده در یک قانون که تمام مواد آن در یک زمان به تصویب رسیده بود، بعید مینمود.[۲۴۰]
با تصویب قانون مجازات اسلامی سال ۱۳۹۲قانون گذار با حذف مادتین قانون سابق در زمینه جرایم ارتکابی شخص خواب و جایگزین نمودن ماده ۱۵۳ قانون فعلی که عنوان میدارد :«هر کس در حال خواب، بیهوشی و مانند آنها، مرتکب رفتاری شود که طبق قانون جرم محسوب میشود مجازات نمیگردد مگر اینکه شخص با علم به اینکه در حال خواب یا بیهوشی مرتکب جرم میشود، عمدا بخوابد و یا خودش را بیهوش کند.» اقدام به رفع تعارض موجود در قانون سابق نموده و در ماده ۲۹۲ نیز با بیان مصادیق جنایت خطایی، خواب را نیز از جمله جرایم خطای محض دانسته است. در این ماده نیز به مثابه ماده ۲۹۵ قانون سابق به بیان مصادیق جرم خطای محض پرداخته لکن بر خلاف ماده سابق که در بند الف، جرم خطای محض را تعریف مینمود، در این ماده تعریفی از نوع جنایت به چشم نمیخورد.
در قیاس ماده ۱۵۳ قانون فعلی با مواد قانون سابق در زمینه جرایم ارتکابی شخص خواب، ملاحظه میگردد که:
۱٫خواب که به عنوان یکی از علل رافع مسئولیت کیفری محسوب میشود و در قانون سابق در باب قصاص و در مواد ۲۲۵ و ۳۲۳ آمده بود، در قانون جدید در بحث کلیات مطرح گردیده که میتوان در این مورد به پیشرفت قانون مذکور اشاره نمود.
۲٫در ماده ۲۲۵ قانون سابق صرفا به خواب اشاره شده بود و در ظاهر جنبه حصری بدان بخشیده بود، لکن در قانون جدید مقنن با ذکر « و مانند آن ها» در متن ماده، جنبه تمثیلی به آن بخشیده و علاوه بر خواب موارد مشابه به آن را مثل هیپنوتیزم مشمول میگردد.
۳٫در قانون سابق در ماده ۲۲۵ صرفا به انتفای قصاص اشاره نموده بود در حالیکه در قانون فعلی به انتفای مجازات به طور کلی اشاره نموده است.
۴٫در قانون سابق استثنایی بر رفتار فرد مرتکب عنوان نشده و به هر ترتیب وی از نهاد سقوط مجازات قصاص منتفع میگردید در حالیکه در قانون جدید، اگر شخص با علم به اینکه در حال خواب یا بیهوشی مرتکب جرم میشود عمدا بخوابد یا خود را بیهوش کند واجد مسئولیت کیفری خواهد بود.
۵٫در قانون مجازات سابق در دو ماده مذکور تنها اشاره قانونگذار به تظاهر خارجی عمل نائم حرکت و غلتیدن نائمی است که سبب نقص عضو یا تلف و کشتن شخص‌می شود، که به عنوان رکن مادی جرم ایراد ضرب و جرح و قتل شناخته شده است. در سایر موارد، قانونگذار اشاره ای به دیگر جرایم موارد محتمل ارتکابی در حال خواب، نداشته و در این خصوص سکوت اختیار کرده بود. لیکن، در ماده ۱۵۳ قانون مجازات اسلامی فعلی، مقنن با آوردن قید: «هرکس در حال خواب ، بیهوشی و مانند آن مرتکب رفتاری شود که طبق قانون جرم محسوب میشود…» حرکات طبیعی در خواب و یا حرکات ناشی از اختلالات خواب و خوابگردی، ترک فعل، داشتن یا نگهداری اشیاء ممنوعه و سخن و گفتار مجرمانه در صورتیکه مادی، واقعی، محسوس، عینی و خارجی باشد، به عنوان رکن مادی جرم به صورت ضمنی قبول نموده است.
فصل سوم :
مسئولیت کیفری شخص خواب

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.

مبحث اوّل – شرایط تحقّق مسؤولیّت کیفری شخص خواب

انسان به عنوان موجودی که در بستر اجتماع زندگی‌می کند، در کنار بهره مندی از مجموعه ای از حقوق و امتیازات، متقابلا تکالیفی نیز بر عهده دارد.به تعبیر ارسطو، “طبع انسانی، مدنی است و حق زیستن در کنار دیگر شهروندان را در اجتماع داراست، اما در مقابل، افراد، مکلف به محترم و معتبر دانستن قواعد و قوانین اجتماعی اند تا نیازهای ایشان بر آورده شود و شادکامی و بهروزی که اصل مقصود و غایت مطلوب است، حاصل نمی گردد “این گونه است که ساختارهای قانونگذاری و ترتیبات اخلاقی، شکل‌می پذیرد.
مسئولیت افراد در قبال اعمال خود، در تمامی نظامهای قانونگذاری نوین به طور مسلم پذیرفته شده است و اساسا، قانون تنظیم کننده چارچوب مسئولیت و مبین احکام آن است.
مسئولیت قانونی و لزوم پاسخگویی در قبال افعال و اقوال و نیز تبعات ناشی از آنها از مقتضیات حیات انسانی است، پس انسان در هر کجا که قرار داشته باشد با مسئولیت روبروست، خواه این مسئولیت در قبال خود باشد، یا در قبال دیگران و یا در برابر خداوند متعال و این موضوع به آن معناست که انسان، در هر حال، مسئول است.
در حقوق جزا نیز، لازمه اعمال مجازات نسبت به مجرمین وجود “مسئولیت کیفری ” است.
بر اساس اصل قانونی بودن حقوق جزا که از اصول مقبول در نظامهای مختلف خقوقی است، اعمال و رفتار افراد هر اندازه زننده و غیراخلاقی و مضر به حال فرد یا اجتماع باشد تا زمانی که قانونگذار این اعمال را جرم نشناخته و برای آن قانونا مجازاتی تعیین نکرده باشد، عمل جرم نبوده و مرتکب از دید حقوق جزای اسلامی مسئول عمل خود شناخته نخواهد شد مرتکب جرم باید دارای شرایط و خصوصیاتی باشد تا بتوان وی را مسئول شناخت و عمل مجرمانه را باو نسبت داد.
بنابراین زمانی‌می توان مرتکب را مسئول عمل مجرمانه قلمداد نمود که میان فعل مجرمانه و مجرم یک رابطه علت و معلولی وجود داشته باشد.
در کتب حقوق جزا تعریفی منحصر از مسئولیت دیده نمی شود. لکن در فرهنگ لغات مسئولیت به معنای قابل بازخواست بودن انسان آمده و غالبا به مفهوم تکلیف و وظیفه و آنچه انسان عهده دار و مسئول آن باشد “، تعریف شده است .
در فرهنگ فارسی عمید، مسئولیت عبارتست از آنچه انسان عهده دار و مسئول آن باشد و مسئول به معنی پرسیده شده و خواسته شده آمده است [۲۴۱].
در فرهنگ فارسی معین، مسئول، چیزی خواهش شده، کسی که فریضه ای بر ذمه دارد که اگر عمل نکند از او بازخواست شود و مسئولیت به معنی مسئول بودن و موظف بودن به انجام امری است.[۲۴۲]
در کتاب ترمینولوژی حقوق در تعریف مسئولیت آمده است: تعهد قانونی شخص بر رفع ضرری که به دیگری وارد کرده است.خواه این ضرر ناشی از تقصیر خود وی باشد یا ناشی از فعالیت او شده باشد.[۲۴۳]
و بعضی نیز مسئولیت را چنین تعریف کرده اند ” مسئولیت در لغت به معنای مورد سئوال و مواخذه قرارگرفتن و شامل اخلاقی، مدنی و کیفری است “.
همچنانکه مشاهده‌می شود مسئولیت در لغت که متناسب با معنی لغوی آن نیز در اصطلاح حقوقی بکار رفته است حول محور پاسخگویی، مواخذه شدن در قبال رفتار و کردار و تعهد در قبال دیگران بخاطر عملی است از سوی شخصی صادر گردد، ‌می باشد برای استنباط بیشتر مفهوم مسئولیت باید مقدمات و شرایط آن را در نظر داشت.
پیش‌تر، در تعریف مسؤولیّت کیفری و برای تحقق آن بیان گردید، نخست شخص با برخورداری از نوعی وضعیت و صفت خاصّ، این قابلیّت را پیدا می‌کند، تا بار تبعات جزایی رفتار مجرمانه خویش را تحمّل می‌کند.[۲۴۴]
ارتکاب جرم در خواب یا وضعیّت خاصّ اراده و اختیار شخص و حاکمیّت مقررات ویژه در این خصوص، از جمله خصیصه‌ها و شرایطی است، که بر مسؤولیّت کیفری مجرم خوابیده سایه افکنده و آن را دستخوض تغییراتی می کند. درکلیه مواردی که مسئولیت جزایی باعللی که زایل کننده آن است زیرسوال قرار می گیرد مجرم قابل مجازات نخواهدبود وخواب به عنوان یکی از علل نسبی رافع مسئولیت کیفری است که عبارتست از : « حالت آسایش درانسان وحیوان که توأم با آرامش وازکار افتادن حواس ظاهری می باشد». آنچه در این بخش مورد نظر است، بیان شرایط تحقّق مسؤولیّت کیفری شخص خواب است، که عموماً در حدوث مسؤولیّت کیفری مؤثر بوده و آثار مربوط به خویش را داراست. بنابراین مسلم است که به محض ارتکاب جرم نمی توان فاعل آن مسئول دانسته و وی را مجازات کرد.بلکه باید احراز نمود که آیا مرتکب آن مسئولیت کیفری دارد یا خیر؟ آیا می توان عمل را به حساب مرتکب گذاشت؟ آیا قابلیت استناد دارد؟

گفتار اوّل: وجود عمل مجرمانه و قابلیت اسناد مسؤولیّت کیفری به شخص خواب

از نظر حقوق جزا برای تحقق جرم، وجود سوءنیت یا قصد مجرمانه و یا تقصیر جزایی از ناحیه مرتکب جرم، برای اثبات مسئولیت کیفری در تمامی جرایم اعم از عمدی و غیرعمدی الزامی است برای تحقق مسئولیت عوامل ابتدایی چندی لازم است که اجمالا عبارتند از:
اولا –وجود قاعده یا قانون: مسلم است در صورتی که قاعده یا قانونی وجود نداشته باشد که شخص آن را رعایت کند هر عملی مجاز به شمار‌می آید و مسئولیتی در میان نخواهد بود.
ثانیا- اطلاع و آگاهی به آن قاعده یا قانون:عقل سلیم حکم‌می کند که شخص از تکلیف و وظیفه ای که بر عهده دارد اطلاع و آگاهی داشته باشد.زیرا مطلقا نمی توان شخصی را که نسبت به وظیفه خود آگاهی ندارد مسئول شناخت.عدم اطلاع از وجود وظیفه ممکن است معلول قوای عقلانی و عاطفی و یا نقص تربیت اجتماعی باشد و یا عملا وجود وظیفه و محتوای آن به شخص موظف و مامور ابلاغ نشده باشد.با این حال در مسئولیت قانونی این امر رعایت نمی شود و جهل به قانون رافع مسئولیت نیست.
ثالثا – مشروعیت مقام واضع قاعده و تکلیف: مشروعیت مقام یا مقامات صلاحیت داری که حق وضع هرگونه قاعده یا تکلیفی را دارند مورد تایید شخص مسئول و موظف قرار گیرد “.
البته باید توجه داشت که وجود عوامل سه گانه فوق برای تحقق مسئولیت لازم است ولی کافی نیست.برای کفایت این امر باید عمل مجرمانه قابل انتساب به مرتکب آن باشد.برای احراز قابلیت انتساب:
اولا: شخص مرتکب باید در عمل ارتکابی آزاد و اراده داشته باشد.ثانیا: مختار باشد.
ثالثا: بین نتیجه‌ی حاصله و عمل مرتکب رابطه‌ی علیت برقرار باشد[۲۴۵]
از میان عوامل فوق الذکر ، اگر وجود مقنّن صلاحیت‌دار و همچنین وجود قواعد و مقررات قانونی را ثابت در نظر بگیریم. در ارتباط با نقش عامل، به لحاظ وضعیت خاصّ اراده و اختیار شخص خواب و حاکمیّت قواعد و مقررات ویژه در این خصوص، مسؤولیّت کیفری شخص خواب، به نحو ویژه‌ای قابل بررسی است.
وجود فعل یا ترک فعل صادره از سوی شخص خواب، که در قوانین جزایی دارای وصف مجرمانه وشرط اساسی تحقّق مسؤولیّت کیفری به حساب می‌آید از یک طرف و از سوی دیگر، انتساب جرم – که بر چیزی بیش از رابطه‌ی سببیّت میان فاعل و جرم تأکید و دلالت ندارد – و قابلیّت تحمّل تبعات جزایی رفتار مجرمانه از سوی نائم، از جمله شرایط تحقّق مسؤولیّت کیفری شخص خواب به شمار می‌رود. بنابراین در حقوق جزا، نه تنها اینکه هرکس که با علم و قصد مرتکب عمل خلاف قانون می‌شود، مجرم نیست بلکه اجرای مجازات‌ها منوط به وجود شرایطی است که بتوان قصد مجرمانه را به مرتکب منتسب کرد.

بند اول – وجود عمل مجرمانه

آنچه مسلّم است، اجتماع پس از تشکیل قرارداد اجتماعی میان آحاد خود و با انصراف از بخشی از آزادی های خود، آن را بر قدرت حاکم تفویض نموده و این قدرت، بنا به ایدئولوژی که بر پایۀ آن تأسیس شده، حدود آزادی افراد را مشخّص و نوعاً، هنجار انگاری نموده و نهایتاً، تخطّیِ از آن را بر نتابیده و مستوجب تقابل فرض‌می نماید ؛ بدین فرض، زندگی اجتماعی التزام به قواعد اجتماعی را ایجاب و تدارک مقدمۀ ضمانت اجرائی آن٬ شناسائی اصول حاکم بر نظم پذیرفته شدۀ اجتماع و تبیین رفتارهای مغایر و خلاف آن است تا بدین وصف افراد، آگاهانه به رفتارهای خود مبادرت نمایند. این مهّم، مؤید محلِّ دخالت حقوق کیفری است، چه آنکه حقوق کیفری، متأثر از مفاهیمی چون قدرت و آزادی، در مقام صیانت از آزادی های مشروع یا در مقام تحدید ثغور آن ( مبتنی بر اصولی خاصّ )، قواعد حقوقی کیفری الزام آوری را تعیین و تقریر نموده و مبنای اقتدار نظام سیاسی حاکم در کنترل کیفری را بناء‌می نهد ؛ مداخلۀ عدالت کیفری، غالباً زمانی ممکن خواهد بود که ساز و کارهای پیشگیرانۀ کنترل اجتماعی مؤثر واقع نشده یا کافی به مقصود نباشد ؛ مشروعیّت مداخله و توجیه نوعِ کیفری آن مُلازمه با دخالتی سرکوبگرانه نداشته بلکه صرفاً مؤید ارادۀ نظام سیاسی حاکم و واجد اختیار مداخله بر اخراجِ یک رفتار از دایره و حدود آزادی فردی یا اجتماعی است ؛ بعضاً ممکن است این مداخله، منجر به اعلام وجوب کیفر شده و گاهی نیز صرفاً به صورت منع یا الزام، بدون ضمانت اجرائی کیفری ظاهر گردد که وصف ناظر بر آن موسوم به جرم انگاری است، پس جرم انگاری، نقطۀ ظهور وشروع حقوق کیفری و دخالت ناشی از آن است.
صرف دیدن برخی از رؤیاها، به بهانه‌ی داشتن اندیشه و پندار مجرمانه جرم در سده‌های گذشته بر اساس شواهد و مدارک تاریخی جرم تلقی میگردید.برای نمونه « مونتسکیو» نقل می‌کند: « یک نفر از قبیله مارسیاس در خواب دید که سر٬ دنیس امپراطور را می برد.چون خوابش را بیان کرد و به گوش دنیس رسید، دنیس او را به قتل رسانید و گفت اگر روز به این فکر نیفتاده بود شب در خواب نمی دید. این یک ظلم بزرگ بود، چرا که فرضاً چنین فکری هم می‌کرد، سوء قصدش را اجرا نکرده بود، زیرا قوانین فقط عهده دار اعمال واقع شده می‌باشند.»
لیکن به قول « توماس فولر » : « خداوند نیت را و بشر فعل را مجازات می‌کند».هر چند باید بگوییم که در مجازات کردن اندیشه بدون عمل از سوی خداوند نیز تردید وجود دارد.[۲۴۶]
ولی با گذشت زمان وضعیت دگرگون شده و در حقوق جزای کنونی، ما فکر و نیت مجرمانه را مجازات نمی کنیم و هیچ‌کس به خاطر دیدن رؤیا در خواب مجازات نمی‌شود و برای مجازات نکردن اندیشه و رویا صرف، هر چقدر که نابجا باشد، دو دلیل می‌توان ذکر کرد. یکی عدم امکان اثبات اندیشه وغیر ممکن بودن تفکیک نیات قطعی از رؤیاهای روزمره، جز با توسل به راه هایی مثل مداخله کردن در خلوت اشخاص یا تفتیش عقاید و شکنجه و نظایر آنها، که آن هم در اصول (۲۵) و (۳۸) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران منع شده است.مطابق اصل (۲۵): « بازرسی و نرساندن نامه ها، ضبط و فاش کردن مکالمات تلفنی، افشای مخابرات تلگرافی و تلکس، سانسور، عدم مخابره و نرساندن آنها، استراق سمع و هر گونه تجسس ممنوع است مگر به حکم قانون ». و به موجب اصل (۳۸): « هر گونه شکنجه برای گرفتن اقرار و یا کسب اطلاع ممنوع است. اجبار شخص به شهادت، اقرار یا سوگند مجاز نیست و چنین شهادت واقرار و سوگندی، فاقد ارزش و اعتباراست.متخلف از این اصل طبق قانون مجازات می‌شود».
دلیل دوم ( که به این اصل اساسی بر می‌گردد که اقدام جامعه در تنبیه مجرم به دلیل ضرری است که وی به جامعه زده است ) مشعر بر آن می‌باشد که اندیشه صرف، هر چقدر هم بد باشد؛ هنوز ضرری را متوجه جامعه نکرده است تا جامعه حق تنبیه و مجازات فرد را پیدا کند.
ضرورت وجود عمل مجرمانه و تحقّق پدیده جنایی در ایجاد مسؤولیّت کیفری شخص خواب کاملاً بدیهی است.باید فعل یا ترک فعلی که قانون آن را جرم شناخته از طرف شخص صورت پذیرد، تا بتوان او را از نظر کیفری مسؤول دانست و مجازات نمود.[۲۴۷]
بنابراین در مورد شخص خواب باید گفت، در وهله‌ی نخست، زمانی مسؤول شناخته می‌شود، که در حالت خواب، رفتار مجرمانه‌ی مادی، ملموس، محسوس و عینی از خویش بروز دهد. وجود یک تظاهر خارجی عملی، ناشی از اراده مجرمانه یا خطای جزایی توسط شخص خواب، که جرم به وسیله‌ی آن نمایان می‌گردد، برای تحقق عمل مجرمانه و مسؤول شناختن فاعل لازم و ضروری است. در بیشتر موارد رفتار مجرمانه نائم در جرایم ارتکابی شخص خواب، بصورت عمل یا فعل مادی مثبت نمود پیدا می‌کند.در مواد ۲۲۵ و ۳۲۳ قانون مجازات اسلامی سابق، کشتن، تلف کردن و نقص عضو دیگری در خواب، مثال روشن نمایان شدن عمل مجرمانه‌ی مثبت شخص خواب بود. لکن در ماده ۱۵۳ قانون مجازات اسلامی فعلی: «هرکس در حال خواب ، بیهوشی و مانند آن مرتکب رفتاری شود که طبق قانون جرم محسوب میشود…» به نظر میرسد قانونگذار با اوردن کلمه “رفتار” تمامی جرایم مقرر در قانون را از جمله، ترک فعل، داشتن یا نگهداری اشیاء ممنوعه و سخن و گفتار مجرمانه… در صورتیکه مادی، واقعی، محسوس، عینی و خارجی باشد، را به صورت ضمنی برای شخص نائم قبول نموده است.
لکن بدیهی است، صرف بروز رفتار مادی در مسؤول شناختن شخص خواب کافی نیست. بلکه قصد مجرمانه یا خطایی که مجرم به دنبال آن مرتکب جرم می‌شود، مسؤولیت جزایی را متوجّه او خواهد نمود.[۲۴۸] هرچند با وجود شرایط فوق نیز به طور قطع نمیتوان گفت، هرکس که با علم و قصد، مرتکب عمل خلاف قانون می‌شود، مجرم است بلکه تحقق مسئولیت منوط به وجود شرایطی است که بتوان قصد مجرمانه را به مرتکب منتسب کرد. فعل مجرمانه باید نتیجه‌ی خواست و اراده‌ی فاعل باشد. به عبارت دیگر، میان فعل مادی و حالات روانی فاعل باید نسبتی موجود باشد تا بتوان مرتکب را مقصر شناخت. ارتکاب جرم، نتیجه‌ی تظاهر نیّت سوء و یا خطای مجرم است؛ مشروط به اینکه فاعل چنین رفتاری را بخواهد یا دست کم وقوع آن را احتمال دهد و به نقض اوامر و نواهی قانونی آگاه باشد.[۲۴۹]
در کلیّه جرایم اعم از عمدی و غیرعمدی، اراده ارتکاب وجود دارد و قانونگذار نیز تنها ارتکاب عمل مجرمانه ارادی را قابل مجازات می‌داند. بنابراین در صورت فقدان اراده، تحقّق جرم منتفی است. از سوی دیگر اراده ارتکاب نیز باید با قصد مجرمانه یا خطای جزایی (بی‌احتیاطی، بی‌مبالاتی، عدم مهارت و عدم رعایت نظامات دولتی) توأم باشد، وگرنه به علّت فقدان رکن روانی، عمل ارتکابی جرم تلقّی نمی‌شود.[۲۵۰]
امّا هرگاه شخص خواب، عواقب رفتار خویش را قبلاً در نظر گرفته، با عنایت به نتیجه‌ی مجرمانه اعمال خویش، مرتکب جرم شود و یا اینکه تنها ارتکاب فعل را اراده نموده و نتایج حاصله از آن مدنظر او نباشد، مسؤولیّت کیفری مرتکب به دلیل وجود عمد و یا غفلت از پیش‌بینی عواقب عمل صورت گرفته، قابل بررسی است.
همچنین می‌بایست رفتار ارتکابی نائم، از سوی قانونگذار قابلیّت کیفر و مجازات داشته باشد.تحقّق جرم و مسؤولیّت شخص خواب و به دنبال آن صدور حکم مجازات او، منوط به نصّ صریح قانون است. و از آنجاییکه بدون وجود منع قانون جرمی محقق نمی‌شود، قانون نیز رکن لازم عمل مجرمانه است.[۲۵۱]

ب) اهلیت طرفین…………………………………………………………………………………………………………۷۵
ج) موضوع معین که مورد معامله باشد……………………………………………………………………………..۷۵
د) مشروعیت جهت معامله…………………………………………………………………………………………….۷۶
گفتار دوم: جایگاه طرفین عقد در رهن دریایی…………………………………………………………………۷۷
الف) جایگاه مرتهن در رهن دریایی…………………………………………………………………………………۷۸
ب) جایگاه راهن در رهن دریایی……………………………………………………………………………………۷۸
۱- مالک کشتی…………………………………………………………………………………………………………….۷۸
۲- جایگاه فرمانده کشتی در انعقاد رهن دریایی………………………………………………………………..۸۳
مبحث دوم: تشریفات انعقاد رهن دریایی……………………………………………………………………….۹۳
فصل دوم: بررسی ماهیت اموال موضوع رهن دریایی……………………………………………۱۰۰
مبحث اول: کشتی و شرایط و وضعیت‌های آن……………………………………………………………..۱۰۰
گفتار اول: کشتی………………………………………………………………………………………………………….۱۰۱
الف) مفهوم کشتی……………………………………………………………………………………………………….۱۰۱
ب) لزوم به ثبت رسیدن کشتی جهت امکان به رهن دادن آن…………………………………………….۱۰۵
گفتار دوم: متعلقات و توابع کشتی در رهن دریایی…………………………………………………………..۱۰۷
گفتار سوم: کشتی در حال ساختمان……………………………………………………………………………….۱۱۴
مبحث دوم: محموله و کرایه حمل……………………………………………………………………………….۱۱۶
گفتار اول: محموله……………………………………………………………………………………………………….۱۱۷
گفتار دوم: کرایه حمل………………………………………………………………………………………………….۱۲۱
بخش سوم: آثار و نحوه اجرای رهن دریایی
طرح بحث………………………………………………………….……………………………………………۱۲۷
فصل اول: آثار رهن دریایی……………………………………………………………………………………..۱۲۸
مبحث اول: آثار رهن دریایی نسبت به راهن………………………………………………………………..۱۲۸
گفتار اول: حقوق راهن در رهن دریایی………………………………………………………………………….۱۳۱
الف) مالکیت عین و منافع مورد رهن…………………………………………………………………………….۱۳۲
ب) بهره‌برداری از کشتی و وضعیت سفرهای دریایی آن…………………………………………………..۱۳۳
ج) امکان به اجاره دادن کشتی………………………………………………………………………………………۱۳۵
۱- وضع قراردادهای اجاره‌ای که پس از رهن کشتی منعقد می‌شود……………………………………۱۳۵
۲- وضع قراردادهای کشتی که پیش از رهن کشتی منعقد شده است………………………………….۱۳۵
د) حق فروش کشتی……………………………………………………………………………………………………۱۳۵
ه‍) امکان رهن مکرر…………………………………………………………………………………………………….۱۳۷
گفتار دوم: تکالیف راهن در رهن دریایی…………………………………………………………………….۱۴۰
الف) تکلیف راهن به حفظ ارزش مرهونه……………………………………………………………………..۱۴۱
ب) تعهد به بیمه نمودن مورد رهن………………………………………………………………………………..۱۴۲
ج) تعهد راهن به آگاه کردن مرتهن از رهن‌ها و تعهداتی که سابقاً نسبت به کشتی ایجاد شده است….۱۴۴
د) تعهد راهن به تأمین و تضمین حقوق مرتهنین در صورت فروش کشتی…………………………۱۴۵
مبحث دوم: آثار رهن دریایی نسبت به مرتهن……………………………………………………………..۱۴۶
گفتار اول: حقوق مرتهن………………………………………………………………………………………………۱۴۷
الف) حق استیفای اصل و بهره طلب از مال مرهونه…………………………………………………………۱۴۷
ب) حق مرتهن نسبت به نظارت بر مورد رهن و حفظ ارزش آن……………………………………….۱۴۷
ج) حق تقدم و رجحان طلب مرتهن بر سایر طلبکاران……………………………………………………..۱۵۰
د) حق تعقیب نسبت به مال مرهونه……………………………………………………………………………….۱۵۳
گفتار دوم: تکالیف مرتهن……………………………………………………………………………………………..۱۵۴
فصل دوم: نحوه اجرای رهن دریایی………………………………………………………………………..۱۵۶
مبحث اول: نحوه اجرا و کیفیت استیفای حقوق ناشی از رهن دریایی…………………………….۱۵۷
مبحث دوم: صلاحیت محاکم و نحوه طرح دعوی………………………………………………………..۱۶۰
نتیجه‌گیری……………………………………………………………………………………………………………..۱۶۷
فهرست منابع و مراجع………………………………………………………………………………………….۱۷۰
فهرست علایم اختصاری
عنوان علامت اختصاری
رجوع کنید……………………………………………………………………………………………………………….ر.ک
قانون اصلاح قانون دریایی……………………………………………………………………………………..ق.ا.ق.د
قانون آیین دادرسی مدنی………………………………………………………………………………………..ق.آ.د.م
قانون تجارت…………………………………………………………………………………………………………..ق.ت
قانون ثبت……………………………………………………………………………………………………………….ق.ث
قانون دریایی ایران……………………………………………………………………………………………………ق.د.ا
قانون مدنی……………………………………………………………………………………………………………….ق.م

مقدمه
الف) بیان مساله
حمل ونقل دریایی همواره از حیث سرعت و سهولت در جابجایی و صرفه اقتصادی بر شیوه‌های حمل و نقل زمینی و هوایی برتری داشته است. در عصر حاضر رواج بیش از پیش مبادلات بین المللی و تجارت جهانی بر اهمیت صنعت کشتیرانی افزوده است، به نحوی‌که به جرأت می‌توان حمل و نقل دریایی را زیر بنای تجارت جهانی دانست؛ بنابر‌این رونق حمل و نقل دریایی تأثیر بسزایی در پیشرفت فعالیت‌های تجاری کشورها خواهد داشت. صنعت کشتیرانی برای پیشرفت، نیازمند حمایت‌های مالی و سرمایه‌گذاری‌های کلانی است که هم تولید و تجهیز کشتی‌های مدرن و دارای امکانات ویژه را میسر کند و هم هزینه‌ها و مخارج سفرهای دریایی را فراهم نماید. تأمین این سرمایه‌ غالباً از عهده یک شخص خارج است و نیازمند سرمایه‌گذاری و استقراض از افراد و مؤسسات مالی است. نکته قابل توجه این است که سرمایه‌گذاری در این بخش با خطرات بیشماری همراه است و تشویق و ترغیب سرمایه‌گذاران برای ورود به این بازار پر مخاطره‌ نیازمند وجود مکانیزم‌ها و ابزار‌های مناسب جهت امنیت بخشی به سرمایه‌گذاری در صنایع کشتیرانی و تضمین بازپرداخت اصل و سود وام‌ به سرمایه‌گذاران است.(Zheng,2005:p3) نهاد حقوقی رهن یکی از مهم‌ترین شیوه‌هایی است که در حوزه امور مالی حمل و نقل دریایی می‌تواند تا حدی امنیت و تضمین سرمایه‌گذاری را تأمین کند.
عکس مرتبط با اقتصاد
مفهوم عقد رهن در حقوق مدنی تمامی کشورها شناخته شده است؛ در حقوق ایران طبق قواعد عام حقوق مدنی (ماده۷۷۲) رهن عقدی است که به موجب آن مال مدیون وثیقه طلب دائن قرار می‌گیرد و سبب می‌شود که طلبکار برای طلب خود وثیقه عینی بیابد(کاتوزیان، ۱۳۸۸: ص۲۳۴) و در صورت عدم پرداخت دین در سررسید طلبکار می‌تواند از محل فروش مرهونه طلب خود را وصول نماید؛ در حقوق دریایی نیز مالک کشتی جهت تحصیل اعتبار برای ساخت کشتی و یا برای تأمین اعتبار لازم برای مخارج یومیه، کشتی را نزد شخصی به وثیقه می‌گذارد (ماده۴۲) و در شرایط خاصی هم فرمانده کشتی مجاز است کشتی،کرایه حمل و یا بار کشتی را به رهن بگذارد و وجوه مورد نیاز خود را دریافت نماید. در واقع رهن در حقوق مدنی و دریایی اثر یکسانی دارد اما نکته قابل تأمل این است که رهن دریایی متضمن شرایط و ویژگی‌های کاملاً متفاوت و متعارض با رهن مدنی است که گاه در بادی امر مبنای این تفاوت‌ها روشن نیست، از جمله اینکه در رهن مدنی قبض عین مرهونه از شرایط صحت عقد است ولی در رهن دریایی تأکید بر عدم شرطیت قبض است؛ در قانون مدنی رهن دین و منفعت باطل است ولی در حقوق دریایی صحبت از رهن کرایه حمل می‌شود و بالاخره اینکه در حقوق مدنی تصرفات ناقل ملکیت و تصرفاتی نظیررهن مازاد و مکرر در بسیاری از موارد با تردیدهایی مواجه شده‌ است و غالبا منوط به اذن مرتهن اول است ولی در حقوق دریایی رهن مکرر تنها با ذکر شرایط و جزئیات رهن سابق به هنگام ثبت رهن مجدد امکان پذیر است. گذشته از اختلافات، نارسایی‌ و ابهام قانون دریایی در مواد راجع به رهن و ممکن نبودن مراجعه به مواد قانون مدنی در موارد ابهام به دلیل خروج صریح رهن دریایی از شمول مقررات قانون مدنی بموجب حکم ماده ۴۲ قانون دریایی و عدم پاسخگویی و تطابق مقررات قانون دریایی با شرایط و تحولات کنونی حمل و نقل دریایی، این شائبه را در ذهن ایجاد می کند که وضع مقررات خاص برای رهن دریایی نه تنها کمکی به امور و داد و ستدهای دریایی نکرده بلکه فقط بر ابهامات افزوده است(فرمانفریان، ۱۳۴۹:ص۷۹) و راه را برای مراجعه به مقررات عام قانون مدنی هم مسدود کرده است.
اکنون این سؤال مطرح می‌شود که آیا واقعاً عملکرد مقنن در خصوص وضع مقررات خاص برای رهن دریایی را باید بیهوده تلقی نمود و رهن دریایی را نهادی زیر مجموعه رهن مدنی باید دانست؟ یا اینکه باید گفت قانون دریایی سعی داشته تا تأسیس حقوقی جدیدی را معرفی نماید که با اقتضائات و شرایط خاص حمل و نقل دریایی تناسب داشته باشد و نیازهای این بخش را رفع نماید؟ در واقع آیا می‌توان ادعا کرد که وضعیت عقد رهن در قانون مدنی و دریایی مشابه وضعیتی است که عقد حواله در حقوق مدنی و برات در حقوق تجارت دارند؟ به این معنی که همان‌گونه که عقد حواله و برات از بسیاری جنبه‌ها شبیه به هم هستند اما چون حواله پاسخگوی اقتضائات امور و معاملات تجاری نیست، وجود برات با ماهیتی خاص که پاسخگو و مطابق با اقتضائات روابط تجاری باشد، انکارناپذیر است و بنابراین رهن دریایی هم یک عقد مستقل است و باید به عنوان یک نهاد حقوقی خاص با ماهیت و ویژگی‌ متفاوتی از رهن مدنی و مطابق با اقتضائات خود تفسیر شود و به جای اینکه به نفی ماهیت خاص آن پرداخته شود باید به اصلاح و تکمیل قوانین در خصوص آن پرداخت تا قوانین راجع به آن بتواند پاسخگوی نیازهای و تحولات کنونی حمل و نقل دریایی باشد و روند مبادلات و حل اختلافات راجع به آن را آسان‌تر نماید.
در پژوهش حاضر تلاش ما بر آن است که با بهره‌گیری از منابع فقهی وحقوقی، قوانین و کنوانسیون‌های بین المللی راجع به رهن دریایی و دکترین حقوقی به بررسی این مسائل پرداخته و یک تحلیل جامع از رهن دریایی ارائه نماییم.
ب) اهمیت و ضرورت تحقیق: نظر به اهمیت نهاد رهن برای جذب سرمایه لازم جهت توسعه و تجهیز ناوگان حمل و نقل دریایی ضرورت بررسی و تبیین ماهیت رهن دریایی در دو بعد نظری و عملی قابل طرح است:
– ضرورت نظری: از لحاظ نظری جهت شناسایی نهاد رهن دریایی بعنوان نهادی مستقل از یک سو و آگاهی یافتن از نارسایی ها، ابهامات، و خلأهای قانونی موجود درخصوص رهن دریایی از سوی دیگر و جلب نظر مقنن برای اصلاحات و بازنگری کلی در مواد قانون دریایی و تنظیم مقرراتی که جوابگوی اقتضائات کنونی حقوق دریایی به ویژه در زمینه استقراض و رهن دریایی باشد؛ انجام پژوهشی جامع ضروری است.
– ضرورت عملی: از بعد عملی نیز با توجه به اینکه امروزه انگیزه اصلی سرمایه‌گذاران از اعطای وام حتی در حوزه حقوق دریایی صرفاً رفع نیاز طرف مقابل نیست بلکه نوعی سرمایه‌گذاری و مشارکت در فعالیت‌های تجاری و با هدف کسب سود است بنابراین تنظیم و ارائه قواعدی که روند انجام وثیقه گذاری و استقراض را تسهیل نماید و باعث افزیش سرمایه‌گذاری‌ها و پیشرفت تجارت دریایی شود، ضروری و غیر قابل انکار است.
ج) اهداف تحقیق:
هدف اصلی این پژوهش” شناسایی ماهیت حقوقی رهن دریایی به عنوان یک نهاد حقوقی خاص” می‌باشد و اهداف دیگر ما مواردی از قبیل شناخت موارد اختلاف عقد رهن در حقوق مدنی و دریایی، تعیین شرایط انعقاد و آثار آن و نیز کیفیت اجرای قرارداد رهن دریایی است.
د) سوالات تحقیق:
با توجه به مسائل و توضیحات بیان شده پرسش اصلی این پژوهش این است که ماهیت حقوقی رهن دریایی به ‌عنوان یک نهاد حقوقی خاص، مستقل و نشأت گرفته از مقتضیات روابط تجاری دریایی چگونه است؟ و سوالات فرعی آن نیز عبارتند از اینکه رهن دریایی چه تفاوت‌هایی بارهن مدنی دارد؟ با وجود تفاوت‌های رهن دریایی و مدنی، در موارد سکوت قانون دریایی نحوه‌ی مراجعه به قواعد عام قانون مدنی در خصوص رهن چگونه خواهد بود؟ شرایط انعقاد و آثار حقوقی رهن دریایی کدام است؟
ه‍) مبانی نظری تحقیق:
قانون مدنی در ماده ۷۷۱ به تعریف عقد رهن پرداخته است و سپس در مواد بعدی شرایط و آثار آن را بیان نموده است، در فقه امامیه یکی از شروط لازم برای انعقاد رهن قبض عین مرهونه است و راجع به شرطیت قبض سه نظر وجود دارد که دامنه این نظرات شامل عدم شرطیت قبض، شرط لزوم بودن قبض و در نهایت شرط صحت بودن قبض می‌شود. قانون مدنی قبض را شرط صحت می‌داند اما در طرف مقابل قانون دریایی در ماده ۴۲ ابتدا رهن دریایی را از شمول مقررات عام قانون مدنی خارج نموده و آن را تابع مقررات خاص خود قرار می‌دهد و در ادامه صراحتاً قبض را در رهن دریایی شرط نمی‌داند و رهن دریایی را یک عقد رضایی معرفی می کند.
درماده ۷۷۴ ق.م گفته شده مال مرهون باید عین معین باشد و رهن دین و منفعت باطل است؛ در واقع اموال غیر مادی مانند حق تألیف، سر قفلی، مطالبات و نظایر این را نمی‌توان به رهن داد(کاتوزیان، پیشین: ص۲۵۹) ولی بر اساس ماده­ی ۸۹ قانون دریایی کرایه‌ی باربری که طلب متصدی حمل از طرف مقابل در قرارداد باربری است را نیز می‌توان به رهن داد؛ بنابراین برخلاف قانون مدنی در قانون دریایی رهن دین و منفعت پذیرفته شده است.
بحث دیگری که در تبیین ماهیت ویژه عقد رهن دریایی می‌تواند مطرح شود در خصوص تلف مورد وثیقه در حقوق دریایی و مدنی است؛ قانون دریائی در این رابطه در ماده ۱۰۷ مقرر داشته است که: «اگر کالای موردوثیقه در زمان ومحل وقوع حادثه بر اثر حوادث غیر مترقبه و یا فعل یا تقصیر فرمانده یا کارکنان کشتی کلا تلف شود وام‌دهنده حق استیفای طلب نخواهدداشت…»از طرف دیگر قانون مدنی در ماده ۷۹۱ مقرر داشته است «اگر عین مرهونه به واسطه عمل خود راهن یا شخص دیگری تلف شودباید تلف کننده بدل آنرا بدهد و بدل مزبور رهن خواهد بود.»
کنار هم قرار دادن این ادله و شواهد ذهن را به این سمت سوق می‌دهد که رهن دریایی نهادی متفاوت از رهن دریایی است، اما برخی از حقوق‌دانان اعتقاد دارند که عقد رهن مفهومی است که طی سالیان متمادی در حقوق مدنی مطرح بوده و صحیح نیست که قانون دریایی آن را صراحتاً از شمول قانون مدنی خارج نماید و تحت لوای خود قرار دهد در حالی که برخی دیگر بر این باورند که به همان نسبتی که مبانی حقوقی و فقهی این اختلافات را رد می‌کند، عرف کشتیرانی و داد وستدهای بازرگانی دریایی آن را تایید می‌کند و قانون دریائی با تجویز عرف حاکم، تاسیس جدیدی را بنیان نهاده است.(نجفی اسفاد، ۱۳۸۰: ص۱۴۵) با اتکا بر همین مبانی و احکام خاصی که در قانون دریایی در خصوص رهن دریایی آمده است، می‌توان ماهیت مستقل آن را تبیین نمود.

نگارنده در مقدمه کتاب به اهمیت شناخت غرب و تمدن و فرهنگ آن اشاره می کند و بیان می­ کند: با تمام کوشش پیگیری که در حفظ هویت فرهنگی خود می کنیم، خاطره قومی ما رو به زوال است. در چنین وضعی بحث درباره ضرورت یا عدم ضرورت سنن و هویت و غیره، بدون بحث ریشه ای درباره نیروهایی که مورد معارضه هستند، قشری است و تا موقعی که این بحث صورت نگیرد و ما موجودیت خود و تمدنی را که معروضش هستیم، نشناسیم و مورد پرسش قرار ندهیم، در این باره توفیقی نخواهیم یافت. به طور کلی نویسنده در این کتاب در پی پاسخ به سؤال­ها و دغدغه­هایی است که زمانی آن را در کتاب بت­های ذهنی و خاطره ازلی دنبال می­کرد، البته اینجا منسجم­تر و منظم­تر بدان می ­پردازد.
۵-۱-انقلاب مذهبی چیست؟
کتاب حاضر به زبان فرانسه نوشته شده است اما فصل پنجم کتاب با عنوان «ایدئولوژیک شدن سنت» در ماهنامه کیان توسط مهرداد مهربان ترجمه و منتشر شده است. شاید بتوان گفت تنها اثر سیاسی داریوش شایگان کتاب انقلاب مذهبی چیست می­باشد که تحت تأثیر انقلاب اسلامی ایران نوشته است. او در این کتاب مسأله­ ایدئولوژی و رابطه آن را با مذهب بررسی می­ کند. مسئله اساسی شایگان در کتاب حاضر بخصوص فصل پنجم آن، بعد از توضیح پیرامون چیستی ایدئولوژی و ارتباط اسلام و انقلاب؛ این است که مذهب بعد از انقلاب ایران تبدیل به ایدئوژی شده است یعنی از آن هتک تقدس شده و از آن اسطوره­ی سیاسی ساخته و برای امور این جهانی خرج می­ شود. بنابراین باید برای نجات این امر مهم آن را وارد حوزه خصوصی کرد و به عبارتی آن را در جای خود قرار داد.
۶-۱-نگاه شکسته: اسکیزوفرنی فرهنگی
این کتاب از جمله آثار موفق شایگان به زبان فرانسه است که هنوز به فارسی ترجمه نشده، ولی به چند زبان دیگر ترجمه شده است. اما بخشی از آن در فصلنامه گفتگو توسط علیرضا مناف­زاده ترجمه و منتشر شده است. در این کتاب نگارنده وضعیت انسانی را تشریح می­ کند که در حد فاصل دو عالم دو اپیستمه قرار دارد. شرایطی که دین ایدئولوژیک شده است و با تجدد نیز به دلیل عدم شناخت صحیح مخالفت شده وضعیت دوپاره­ای ایجاد می­ شود که قرینه­ی کژتابی­ها یا غربزدگی نا­آگاهانه است. این کژتابی­ها به زعم نگارنده حاصل شکاف­ها و گسست­های معرفتی­اند، که در سطح فردی به شکل اسکیزوفرنی فرهنگی ظاهر می­ شود.
۷-۱-هانری کربن: آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی
چنانکه خود شایگان می­گوید این کتاب در واقع ادای دینی به استاد. نویسنده توانسته در بررسی سیر و سلوک معنوی کربن در ایران محورهای اساسی اندیشه او را بیان کند، ایشان در این راستا به تاریخ شرق و غرب، به فلسفه و عرفان اسلامی می ­پردازد تا بتواند دغدغه­های کربن را از زوایای بهتری نشان دهد. این اثر در سال ۱۳۷۱ توسط باقر پرهام به فارسی برگردانده شد.
۸-۱-زیر آسمان­های جهان
این کتاب توسط نازی عظیما از فرانسه به فارسی برگردانده، و در سال ۱۳۷۱ منتشر شده است. کتاب حاضر گفتگویی است بین رامین جهانبگلو و داریوش شایگان پیرامون زندگی، اندیشه­ها و آثارش. مروری بر کلیه تجاربش، از تجربه های شرق­شناسی و هند­شناسی گرفته تا دغدغه­هایی که پیرامون جایگاه شرق در مقابل غرب دارد و مسایلی که در کتاب آسیا در برابر غرب مطرح شده تا کتاب انقلاب مذهبی چیست و ایدئولوژیک شدن سنت و غربزدگی ناآگاهانه و اهمیت دموکراسی و حقوق بشر.
۹-۱-افسون­زدگی جدید: هویت چهل­تکه و تفکر سیار
«افسون­زدگی جدید» نماینده دیدگاه جدید شایگان به سوی تکثرگرایی است. او در اثر فوق بکلی از فضای دوآلیستی شرقی- غربی فاصله می­گیرد و به ایده­ کثرت­اندیشانه در حوزه های هستی­شناسی، انسان­شناسی و معرفت­شناسی می­رسد شایگان در این اثر جهانی را به تصویر می­کشد که انسانی چهل­تکه را در دامان خویش می­پروراند، انسانی که دیگر به هویتی خاص متعلق نیست و چند هویتی است. انسانی که دیگر اندیشه­هایش فقط مادیگرایانه نیست بلکه به دنبال گمشده ایست که او را بسوی انواع ادیان و فرقه­های مذهبی می­کشاند.
فصل اول کتاب، با عنوان «سطوح متعدد آگاهی » آغاز می­ شود. در این فصل از آگاهی عصر نوسنگی تا عصر انفجار اطلاعات را به میان می­کشد و معتقد است که با گسترش ارتباطات و با کنار هم قرار گرفتن همزمان فرهنگ های گوناگون، هم زمانی سطوح مختلف آگاهی نیز عیان میشود و انسان احساس می­ کند که گویی هیچ چیز از صفحه خاطر ذهن بشر محو نشده است و هم­زمان باهمه این سطوح آگاهی می ­تواند در ارتباط باشد از یوگای هندی گرفته تا موسیقی راک غربی. در فصل دوم شایگان به مسایل فرهنگ و چندگانگی فرهنگی (Muliculturalism) می ­پردازد او بر این باور است که بررسی مسایل فرهنگی، یکی از پیچیده ترین مباحث جامعه است و هم اکنون به علت تکنولوژی­های ارتباطی، گسترش افق فرهنگی، یکی از پیچیده ترین و جذاب­ترین جنبه های هویت چندگانه فرهنگی است. چندگانگی فرهنگی در شکل افراطی آن به سیاست هویتی تبدیل می­ شود که در آن مفهوم فرهنگ قهرا با هویت قومی بسیار تنگی مشتبه می شود . این امر دو خطر را در بر دارد: یکی آن که ذات و جوهر مفهوم فرهنگ را اصالت می بخشد و با تاکید مفرط بر محدوده­ها و تمایزهای یک فرهنگ خاص نسبت به دیگر فرهنگ ها، آن را شیئی وار (Reify) می کند . دیگر آن که به تجانس این فرهنگ بیش از حد تعمیم می­بخشد، و از آن بت می سازد و آن را خارج از دسترس تحلیل نقادانه قرار می­دهد . شایگان با اعتراف به این که چندگانگی فرهنگی بن مایه های اصلی خود را از نسبی نگری فرهنگی اخذ می کند، ولی بر این باور است که چندگانگی فرهنگی در عین رد فرهنگ والا و برتر که اروپا مداری مروج آن است، خود همان مرزبندهایی را که به آنها معترض است، بی قید و شرط می پذیرد . در حالی که خواهان کثرت ضوابط فرهنگی و برنامه درسی جداگانه برای هر گروه و قومی است، بر همان عدم مساواتی که می خواهد از بین ببرد، مهر تایید می زند .
فصل سوم کتاب دکتر شایگان به هویت چهل تکه اختصاص یافته است. وی اعتقاد دارد که انسان امروز دیگر قادر نیست وجود خود را در یک محدوده و با یک هویت معین حفظ کند. ما هر چه بیشتر بر هویت خویش تاکید کنیم، هر چه تعلق خود را به فلان گروه یا ملت با صدای بلندتر جار زنیم، آسیب پذیری هویت خویش را بیشتر نشان داده ایم. انسان امروزی از آن رو دچار بحران هویت است که هویت، دیگر مجموعه ای یک دست از ارزش های ثابت و مطمئن نیست. ظهور ارتباطات و ویژگی­هایی که با خود به همراه آورد سبب شده ما دیگر نتوانیم در دنیای بسته خویش زندگی کنیم و خویشتن را بر اساس معیارهای داخلی بسنجیم و تعریف کنیم.
نویسنده کتاب، فصل چهارم را حوزه اختلاط نام نهاده است. در حوزه اختلاط، برای روایت و تخیل، زمینه پربار و سرشار از تصویر به بار می آورد; عرصه ای است که در آن پاره های واقعیت سبب ایجاد ترکیب­هایی بس جسورانه می شوند و امور جزئی، پراکنده، در هم شکسته و متضاد در حیطه های متعدد، دیدگاه های درخشان به بار می آورند; زیرا در این عرصه سطوح معنایی از لحاظ تاریخی دور از هم، روی هم جای می گیرند تا دنیایی بیافرینند که انسجام آن هم مدیون قدرت تخیل است و هم حاصل گسست های آزاردهنده واقعیت .
در فصل پنجم شایگان به طیف وسیعی از تفسیرها از جهان می پردازد . در این فصل، مباحث مدرنیته و فلسفه­های نیهیلستی و هیچ انگارانه ای طرح می شود و سپس با طرح مسئله ای با عنوان پایان مدرنیته، بر این باور است که از هم پاشی روایت مدرن از جهان به واقعیت جدیدی در جهان منجر می شود که سررسیدن عمر مدرنیته نیست، اما روی کارآمدن معنویت جدید است، معنویتی که با احوال دنیای کنونی ما انطباق یافته است .
نویسنده فصل ششم را شبح سازی جهان نامیده. مراد نویسنده از شبح سازی این است که در آغاز پروژه مدرنیته، اندک اندک اسطوره ها و صور ازلی جهان کهن به وسیله انسان مدرن کنار زده شد و پس از چندین قرن درون فکنی، اکنون جهان دوباره افسون زده شده است . نیاز به امور غیرعقیدتی، به تکریم و پرستش مجهولات و میل کودکانه به چیزهای اعجاب انگیز، امروز نیز به اندازه گذشته قوی است. بی تردید سرشت این پدیده جدید که گاه به صورت اعتقاد ساده دلانه به خرافات ظاهر می شود، با آنچه بر جهان ما قبل مدرن حاکم بود، متفاوت است . این نوع شبح سازی از امور معنوی، علاوه بر آن که حاکی از میل اصیل انسان به سیر و سلوک است، شکنندگی آشوب برانگیز اسطوره های جدید را نیز آشکار می سازد. اسطوره هایی که چون معانی استوار ندارند و بی شکل هستند، قادرند همه عناصر ناهمگون و پراکنده در جهان را جذب نمایند..
در فصل هفتم دکتر شایگان به مسایل روح می پردازد و عنوان این فصل را «قاره گمشده روح » می نامد . وی در این فصل ابتدا به گفت وگوهای فراتاریخی می پردازد و با بررسی آثار شانکارا یکی از برجسته ترین حکمای اندیشه کهن هندو و بانی مکتب ادویتا و دانتا، و مایستراکهارت، یکی از اصیل ترین نمایندگان معنویت مسیحی در قرون وسطی، دو قطب بزرگ، یکی در مشرق زمین (هند) و دیگری در غرب، و ابن عربی از جهان اسلام و حکیم تائوی چینی، یعنی “لائوستو و چوانگ ستو” سعی می کند با بررسی تطبیقی نظام های دینی و عرفانی اشخاص یاد شده، به یک الگوی یکسان برسد هر چند از لحاظ جزئیاتی چون منشا و اوضاع و احوال تاریخی، متفاوت هستند.
۲- هنر و ادبیات[۱۳]
۱-۲-سرزمین سراب­ها:
کتابی است به زبان فرانسه و رمان­گونه( البته شایگان نام رمان را بر آن نگذاشته است) و برنده جایزه­ی انجمن نویسندگان فرانسوی. «سرزمین سراب­ها» مجموعه نامه­های دو شخصیت فرضی، یکی مردی ایرانی به نام کاوه و دیگری زنی فرانسوی به نام مرین است که دلداده یکدیگرند ولی به دلایلی از هم جدا زندگی می­ کنند و ارتباطشان با وجود فناوری­های ارتباطی از راه نامه­نگاریست.
مرین‌، آن‌ گونه‌ که‌ خود می‌نویسد، با کاوه‌ جهان‌ ایرانی‌ را تجربه‌ می‌کند و در فرایند این‌ تجربه‌ به‌ گونه‌ای‌ مسخ‌ می‌شود: «دیگر نه‌ یک‌ فرانسوی‌ جدی‌ هستم‌ و نه‌ چندان‌ به‌ یک‌ ایرانی‌ بی‌خیال‌ بدل‌ شده‌ام‌. نه‌ این‌ هستم‌ و نه‌ آن‌؛ مهاجری‌ شده‌ام‌ در معرض‌ انواع‌ مسخ‌ شدن‌ها». به‌ قول‌ کاوه‌، مرین‌ از یک‌ اروپایی‌ فعال‌ مدافع‌ حقوق‌ بشر به‌ یک‌ عارف‌ بدل‌ می‌شود ( خلجی، ۱۳۸۸: ۶۳۳)
به نظر می­رسد کاوه نماینده فرهنگ ایرانی و مرین نماینده فرهنگ غربی است. شایگان سعی کرده در این کتاب مسئله تقابل یا تفاهم فرهنگ­ها را نشان دهد.
۲-۲- در جستجوی فضاهای گمشده
کتاب حاضر مجموعه مقالاتی است در حوزه­ هنر شرق و غرب ، که در دو بخش تدوین شده است. در بخش دوم این مجموعه، توجه شایگان به هنر معاصر ایران مبذول شده است. نگارنده تلاش کرده در این اثر نقش و اهمیت هنر را به عنوان جزئی لاینفک از فرهنگ یک ملت بررسی کند. نویسنده در این کتاب به مسائل هنری اعم از نقاشی، عکاسی و معماری و فلسفۀ هنر پرداخته است. در اینجا دکتر شایگان به واقع به عنوان یک فیلسوف فلسفۀ هنر،در حد و معیار جهانی، به مسائل هنر و معماری و نقاشی و شعر سرزمین خود نگریسته است.
۳-۲- پنج اقلیم حضور
« پنج اقلیم حضور» جدیدترین اثر داریوش شایگان است که در سال ۱۳۹۳ به چاپ رسیده است. کتاب بحثی است درباره شاعرانگی ایرانیان و بر محور این پرسش اساسی است که ارج و منزلت ایرانیان در قبال بزرگان ادبشان حاصل چه برداشتی است؟
ایشان معتقدند که از میان صدها شاعری که تاریخ ادبیات ایران به خود دیده است، ایرانیان تنها پنج شاعر (یا به عقیده برخی شش شاعر) را در مقام نمونه‌های اعلای بینش شاعرانه خویش برگزیده‌اند. جایگاه ممتاز این شاعران در تفکر ایرانی، صرفا ثمره صفات استثنایی آنان نیست بلکه این پنج شاعر، هر یک به تناسب نبوغ خاص خود، نماینده تبلور یک جریان بزرگ تبار‌شناسی فکری هستند که سبک و سیاق و شیوه‌ای منحصر به‌ فرد را در بازتاب نحوه ویژه جهان‌شناسی خود در پیش می‌‌گیرند
شایگان در کتاب فوق پنج شاعر ایرانی ( فردوسی، خیام، مولوی، سعوی و حافظ) را نماینده تبلور یک جریان بزرگ تبارشناسی فکری می­داند که علت ماندگاری آنهاست در ذهنیت و زندگی ایرانیان.
با ملاحظه و مطالعه­ آثار شایگان در حوزه های مختلف فلسفه، عرفان، سیاست می­توان متوجه شد که کلیه واژگان فکری اجتماعی او ذیل این کلمات می­گنجد. تلاش خواهیم کرد در فصل بعدی مفهوم هویت را در پس آثار ایشان برجسته سازیم. اما پیش از آن نیاز هست که زندگی و آثار دیگر متفکر ایرانی را که در این زمینه اهمیت داشته، یعنی عبدالحسین زرین­کوب بررسی کنیم.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
ب )زندگی و آثار عبدالحسین زرین­کوب
زندگینامه
چهارشنبه ۲۴ شهریورماه سال ۱۳۷۸ جامعه علمی ایران با درگذشت استاد علم و ادب، مردی از دیار آشنا، جستجوگر تفاهم و مدارا و دوستدار ایران وایرانی مواجه شد. ایشان ۲۷ اسفند ماه ۱۳۰۱در شهر بروجرد چشم به جهان گشودند و در طول ۷۷ سال زندگی پرتلاششان عاشقانه زیستند و عاشقانه قلم زدند. عبدالحسین زرین­کوب بیش از چهارصد اثر در زمینه ­های تاریخ، ادبیات، نقد و ترجمه از خود به یادگار گذاشتند که دارای نثری روان ، قلمی شیوا، دقت بیان و صراحت و اعتبار می­باشد.
روزبه زرین­کوب برادرزاده عبدالحسین زرین­کوب نقل می­ کند: ایشان تحصیلات ابتدایی را در همان شهر بروجرد به پایان برد. سپس در کنار تحصیل در دوره متوسطه به تشویق و ترغیب پدر، که مردی متشرع و دیندار بود، اوقات فراغت را صرف فراگیری علوم دینی و حوزه­ای نمود؛ و ضمن تحصیل فقه و تفسیر و ادبیات عرب به شعر عربی هم علاقه مند شد. گرچه تا پایان سال پنجم متوسطه، در رشته علمی تحصیل می­کرد، با این حال کمتر کتاب تاریخ و فلسفه و ادبیاتی بود که به زبان فارسی منتشر شده باشد، و او آن را در مطالعه نگرفته باشد. به دنبال تعطیل کلاس ششم متوسطه در تنها دبیرستان شهر، برای ادامه تحصیل به تهران رفت. اما این بار رشته ادبی را برگزید ودر سال ۱۳۱۹ تحصیلات دبیرستانی را به پایان برد، و با وجود آنکه کتابهای سال چهارم و پنجم متوسطه ادبی را قبلا نخوانده بود، در میان دانش ­آموزان رشته ادبی سراسر کشور، رتبه دوم را بدست آورد. در آذر ماه سال ۱۳۲۰ که بعد از حادثه شهریور ماه همان سال [۱۴]، دانشگاه مجددا افتتاح شده بود،در امتحان ورودی دانشکده حقوق شرکت کرد. باآنکه پس از کسب رتبه اول، در دانشکده ثبت­نام هم کرده بود، اما به الزام پدر ناچار به ترک تهران شد. در همان ایام، علی­کبر دهخدا که ریاست دانشکده حقوق را بر عهده داشت، از اینکه چنین دانشجوی فاضلی را از دست می­داد، اضهار تأسف کرده بود. بنابراین زرین­کوب به زادگاه خود برگشت (دهباشی،۱۳۷۹: ۱۵) وشغل معلمی را برگزید. در همین سال برای تدریس به دبیرستان­های خرم­آباد لرستان رفت؛ او خود در این باره می­گوید: ” از این ندای درونی خویش سپاس دارم که مرا در طی سالهایی که در جستجوی شغل، بین انتخاب کار لشگری، و آنچه قضاوت­گری نام دارد. در فرود بودم و سرانجام مرا به سوی معلمی راند …” سال بعد به بروجرد بازگشت. وی جز فارسی؛ فیزیک، هندسه، علم­الحیات، تاریخ، جغرافیا، فرانسه و فلسفه نیز تدریس می­کرد. در سال ۱۳۲۲ سازمان روشنفکران بروجرد را با همکاری دکتر محمد علی شهریاری تأسیس کرد و با احداث کتابخانه و ترتیب سخرانی­هایی به آن رونق بخشید. در همین سال به تشویق یکی از دوستان پدرش گرایش و علاقه شدیدی به تصوف پیدا کرد و بسیاری از آثار صوفیه را مطالعه کرد و با اهل خانقاه نیز نشست و خواست داشت (ذوالفقاری، ۱۳۷۸: ۱۴) ایشان بسیاری از آثار تاریخی و فلسفی و ادبی موجود در زبان فارسی را مطالعه نمود و از سوی دیگر به فلسفه معاصر غربی علاقه­مند شد و به مطالعه و شناخت آن روی آورد. نخستین آثار استاد، در قالب مقاله در حوزه­ شعر و ادبیات بود و اولین کتابش به نام فلسفه­ی شعر یا تاریخ تطور شعر و شاعری در ایران، چهارسال پس از تألیف آن در سال ۱۳۲۳، در بروجرد به طبع رسید، در سال ۱۳۲۴ ایشان بار دیگر در رشته ادبیات دانشگاه تهران با رتبه­ی اول پذیرفته شدند و در سال ۱۳۲۷ به عنوان دانشجوی رتبه­ی اول، از دانشگاه فراغت یافتند ودر سال بعد دوره­ دکتری ادبیات فارسی را در همان دانشگاه آغاز نمودند. وی که از زمان شروع تحصیلات دانشگاهی، به عنوان دبیر در دبیرستان­های تهران به تدریس پرداخته بود، از سال ۱۳۲۸، سردبیری مجله­ی هفتگی “مهرگان” به مدیریت محمد درخشش را نیز عهده دار شد که با وجود وقفه هایی، این همکاری تا پنج سال تداوم یافت. ایشان ضمن تحصیل دکتری در ادبیات فارسی، به ملل و نحل و مباحث مربوط به کلام و مناظرات علاقه یافت. لذا بعد از پایان تحصیلات دکتری به دعوت و اصرار استادانش در مؤسسه­ی “وعظ و تبلیغ اسلامی” به تدریس تاریخ کلام و تاریخ ادیان اشتغال یافت (تبریزی­نیا،۱۳۷۹: ۶۱-۵۷). زرین­کوب پس از ازدواج با قمر آریان، همدرس دانشکده در سال ۱۳۳۲ شمسی، در سال ۱۳۳۴ از رساله دکتری خود با عنوان “نقد شعر، تاریخ و اصول آن” زیر نظر بدیع­الزمان فروزانفر تألیف شده بود با موفقیت دفاع کرد و در سال ۱۳۳۵ با رتبه­ی دانشیاری، کار خود را در دانشگاه تهران آغاز کرد (دهباشی، ۱۳۷۹: ۱۷-۱۶) ایشان نقل می­ کنند بعد از پایان دوره­ دکتری از طرف رئیس دانشکده معقول و منقول برای تدریس تاریخ علم کلام و تاریخ مشاجرات فرق دعوت شدم. غیر از این دو مبحث، تاریخ اسلام، تاریخ تصوف، تاریخ ادیان و تاریخ علوم اسلامی زمینه ­های دیگری بود که طی دوازده سال( از سال ۱۳۴۷-۱۳۳۵) در آن دانشکده به تدریس آنها اشتغال داشتم. در همین دانشکده بود که با استاد سیدحسن­تقی­زاده، استاد شیخ محمد عبده و استاد محمود شهابی خراسانی آشنا شدم و از محضر آنها کسب فیض کردم. همچنین در همین دانشکده بود که همکاری طولانی با استاد مجتبی مینوی، الهی قمشه­ای، دکتر علی اکبر فیاض، سیدفخرالدین­شادمان و دکتر مهدی­حمیدی به دوستی انجامید و از صحبت هر یک از عزیزان استفاده­های روحانی حاصل نمودم. در همین ایام از جانب استاد تقی­زاده برای ترجمه و تکمیل و تدوین مقالات مربوط به هند از چاپ قدیم دایرهالمعارف اسلام دعوت شدم ودر این زمینه چندین مقاله ترجمه و و تعدادی تألیف کردم. چندی بعد هم باز به دعوت وی در کتابخانه­ی مجلس سنا به عنوان مشاور عالی انتخاب شدم و به انتخاب و سفارش دادن کتابهای مربوط به فرهنگ وادبیات اسلامی اشتغال جستم. در صحبت استاد فروزانفر یک­بار برای شرکت در پنجمین دوره­ مؤتمر اسلامی در بغداد و یک­بار برای شرکت در بیست و سومین کنگره­ی خاورشناسان دهلی دعوت و مأمور شدم وچند هفته­ای نیز در پاکستان به دیدار از دانشکده ­ها و ایراد سخنرانی در بعضی مجامع علمی آن سرزمین پرداختم و با بعضی از اکابر آن سرزمین مثل مرحوم حسام­الدین راشدی، ممتاز حسن و استاد فضل­الرحمان دوستی پیدا کردم (زرین­کوب، ۱۳۷۸: ۱۳-۱۲). ایشان از پاییز۱۳۳۵ تا تابستان ۱۳۳۶ مدیریت امور بنگاه ترجمه و نشر کتاب را با درخواست ایرج افشار دوست صمیمی خود پذیرفت و عهده­دارش شد. به عضویت انجمن فلسفه و علوم انسانی هم انتخاب شده بود. مدتی هم به همراه مجتبی مینوی در مؤسسه انتشارات فرانکلین که برای تألیف لغت فارسی به ابتکار همایون صنعتی تأسیس شده بود، همکاری کرد. اودر این مؤسسه در تألیف دایرهالمعارف فارسی به سرپرستی غلامحسین مصاحب نیز همکاری داشت ( بصیر­مژدهی،۱۳۸۵: ۸۵-۸۴).
دکتر زرین کوب در بسیاری از مجامع و مجالس علمی جهانی شرکت کرده و به عنوان نماینده ایران به ایراد سخنرانی پرداخته است. از این میان پنجمین کنگره اسلامی در بغداد، بیست و ششمین کنگره بین المللی شرقشناسان در دهلی نو، کنگره بین المللی علوم تاریخی در وین، کنگره تاریخ ادیان در ژنو، مجلس بزرگداشت حافظ شیرازی در دوشنبه تاجیکستان، کنگره بزرگداشت نظامی گنجوی در ایتالیا و امریکا، مجمع عمومی سردبیران طرح تاریخ تمدن اقوام آسیای مرکزی در پاریس، کنگره بزرگداشت مولوی در مونیخ، کنگره جهانی بزرگداشت خواجوی کرمانی در کرمان، و کنگره همکاریهای اقوام آسیای مرکزی در تهران، تعدادی از این مجالس را شامل می شود.
ایشان سفرهای زیادی به کشور­های دیگر برای تکمیل تألیفاتشان داشتند؛ نیز تجربه تدریس در دانشگاه­های خارجی را در کارنامه زرین خویش دارند. زرین­کوب خودش نقل می­ کند: در طی سفرهایی مکرر به سوئیس، آلمان، انگلستان، ایتالیا، اسپانیا و فرانسه مسافرت کردم و با بهره گرفتن از موزه­ها و کتابخانه ­های آن کشورها مواد بسیاری برای کتابهایی که در دست تألیف داشتم، فراهم داشتم، در بیروت یک­چند مهمان مؤسسه فرانکلین بودم و در اردن و سوریه و عراق هم چندی در کتابخانه ­ها به مطالعه و تحقیق اشتغال داشتم. بین سال­های ۱۳۴۹-۱۳۴۷ مدتی در دانشگاه پرینستون و دانشگاه کالیفرنیای لس­آنجلس به تدریس ادبیات، تاریخ ایران و تصوف ایرانی اشتغال جستم( زرین­کوب، ۱۳۷۸: ۱۳-۱۲). پس از بازگشت به ایران در سال ۱۳۴۹، به دانشکده­ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران انتقال یافت و در دو گروه تاریخ و ادبیات مشغول به کار شد که این همکاری تا اواخر عمر ایشان نیز ادامه داشت.( دهباشی، ۱۳۷۹: ۱۷).
در سال ۱۳۵۷ و در بحبوحه انقلاب اسلامی ایران استاد زرین­کوب برای عمل جراحی قلب به آمریکا سفر کرده بودند، ایشان در سال ۱۳۶۰ تا ۱۳۶۲ را نیز در پاریس برای ادامه معالجاتشان به سر بردند، لکن در این زمان نیز دست از تحقیق و تفحص برنداشتند؛ تحقیقاتشان در باب آثار مولوی مربوط به همین دوران حضورشان در پاریس می­باشد. این استاد گرانقدر در ۲۴ شهریور ۱۳۷۸ به دلیل عارضه قلبی در گذشت و در قطعه هنرمندان بهشت زهرا به خاک سپرده شد.
آثار عبدالحسین زرین­کوب
مرحوم زرین­کوب در طول زندگی پربارشان آثار قلمی زیادی از خود به یادگار گذاشتند که نشان از عظمت و جامعیت شخصیت و اندیشه ایشان است. پژوهش حاضر تلاش دارد مهم­ترین آثار ایشان را در بر حسب موضوع در هفت قسمت با عناوین: نقد ادبی، تاریخ اسلام، تاریخ ایران، عرفان و تصوف، ترجمه، مجموعه مقالات و نوشته­های ادبی و تاریخنگاری ارائه دهد. نگارنده در این قسمت بر حسب ضرورت و بر اساس موضوع رساله فقط به توضیح آثاری خواهد پرداخت که در ذیل هویت و مؤلفه­ های این مهم می­گنجد و از باقی آثار فقط با معرفی از آن می­گذرد.
۱)نقد ادبی
۱-۱-اولین اثر زرین­کوب “فلسفه شعر یا تاریخ تطور شعر و شاعری در ایران” است که در سال ۱۳۲۴در شهر بروجرد در هشتاد صفحه به چاپ رسید.
۲-۱-کتاب دو جلدی “نقد ادبی” که در سال ۱۳۳۸ به چاپ رسید، جستجویی است در اصول و طرق و مباحث نقادی و بررسی تاریخ نقد و نقادان.
۳-۱-کتاب “با کاروان حله” مجموعه نقد ادبی است در سی گفتار که در سال ۱۳۴۳ به چاپ رسید.
۴-۱- در سال ۱۳۴۶ کتابی با عنوان “شعر بی دروغ شعر بی نقاب” شامل بحث در فنون شاعری، سبک و نقد فارسی با ملاحظات تطبیقی و انتقادی راجع­به شعر قدیم و شعر امروز، از ایشان منتشر شد.
۵-۱- “از کوچه رندان” عنوان کتاب دیگری است پیرامون اندیشه حافظ شیرازی و شرایط سیاسی و اجتماعی زمان شاه مسعود؛ و در سال ۱۳۴۹ به طبع رسید.
۶-۱- “سیری در شعر فارسی” بحثی انتقادی است پیرامون شعر فارسی و تحول آن با نمونه­هایی از شعر شاعران، و جستجویی در اقوال ادبا و تذکره نویسان؛ که در سال ۱۳۶۳ منتشر شده است.
۷-۱- کتاب دو جلدی “سر نی” اثر دیگریست که در قسمت نقد ادبی جای می­گیرد که شرحی تطبیقی و تحلیلی است پیرامون مثنوی مولانا جلال­الدین، این کتاب در سال ۱۳۶۴ از مرحوم زرین­کوب به چاپ رسید.
۸-۱- “بحر در کوزه” عنوان کتابی است که در سال ۱۳۶۶ به طبع رسید و دیدگاهی انتقادی و تحلیلی به قصه­ها و تمثیلات مثنوی معنوی دارد.
۹-۱- “پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد” در سال۱۳۷۲ درباره زندگی و اندیشه­ی نظامی گنجوی و شرح تاریخ آن دوران، به چاپ رسید.
۱۰-۱- “آشنایی با نقد ادبی” در سال ۱۳۷۲٫
۱۱-۱- “از نی نامه” گزیده­ایست از مثنوی معنوی که در سال ۱۳۷۷ با همکاری همسر عبدالحسین زرین­کوب، قمر آریان منتشر شد.
۱۲-۱- “دیدار با کعبه جان”درباره زندگی و آثار و اندیشه خاقانی در سال ۱۳۷۸٫
۱۳-۱- “صدای بال سیمرغ” درباره آثار و اندیشه­ی عطار در سال ۱۳۷۸٫
۱۳-۱- “نامور نامه” درباره فردوسی و شاهنامه اوست که در سال ۱۳۸۱ سه سال پس از درگذشت ایشان به طبع رسید.
۲-تاریخ اسلام
۱-۲- “بامداد اسلام” کتابی است که در سال ۱۳۴۶ منتشر شده است و شرحی است از تاریخ اسلام، از آغاز تا پایان دولت اموی.
۲-۲- “کارنامه اسلام” کتاب دیگری است که در این قسمت جای می­گیرد و دستاوردهای اسلام و پیشرفت­های فیلسوفان مسلمان را در علوم مختلف تشریح می­ کند. این کتاب در سال ۱۳۴۸ به چاپ رسیده است. این کتاب دارای یک مقدمه و بیست و پنج گفتار می باشد نویسنده در مقدمه این نکته را متذکر می­ شود که خواسته است دراین کتاب با همان چشمی به فرهنگ گذشته اسلام بنگرد که خود مسلمین گذشته بدان می نگریسته اند. شیوه بیانی عاری از هیجان و خالی از همدردی که محققان اروپایی در این مسائل دارند. در گفتار اول کتاب به صورت اجمالی به کارنامه درخشان اسلام اشاره می کند به اینکه قلمرو اسلام نه شرق بود و نه غرب بلکه دنیای تازه ای ورای شرق و غرب ایجاد کرد.
در ادامه به این موارد اشاره می کند که فتح اسلامی اگر چه با جنگ حاصل شد اما نشر اسلام در بین مردم کشورهای فتح شده به زور جنگ نبود.. و پیشرفت های نظامی ادامه غزوات پیامبر (ص) بود که از زمان خلفای راشدین شدت بیشتری یافت. محرک اعراب در این امر در درجه اول شاید کسب غنیمت و در درجه دوم اجر اخروی بود. این فتوحات تا قبل از سلطنت امویان ناشی از حکم خدایی بود اما پس از به قدرت رسیدن بنی امیه، فتوحات را وسیله ای برای توسعه مملکت می دیدند.
پس از بنی امیه، عباسیان به کمک ایرانیان به قدرت رسیدند که این خلافت نیز نوعی سلطنت موروثی بود. هر چند ما در این دوره شاهد شکوفایی تمدن و فرهنگ شرق هستیم. پس از دوره اقتدار بنی عباس، بغداد رونق خود را از دست داد و تجزیه خلافت آغاز گردید به طوری که در دنیای اسلام در یک زمان سه خلیفه حکومت می­راند، عباسی در بغداد، فاطمی در مصر و اموی در اندلس.
نویسنده در ادامه به جنگ های صلیبی اشاره کرده و معتقد است که این جنگ شرق و غرب ریشه ای کهن داشته که هنوز نیز ادامه دارد. هر چند در دو قرن اخیر این جنگ به صورت نامرئی، قلمرو اسلام را در معرض تجاوز غرب نهاده است. لذا باید برای مقابله با آن، دنیای اسلام باید در نوع اسلحه خویش تجدید نظر کند و بر اساس علم و فرهنگ گذشته اش نه آن چه در کورکورانه از غرب گرفته است بنای عدم و فرهنگ تازه ای بگذارد. نویسنده در این انتهای این گفتار می گوید: اکنون همه چیز بشارت می دهد که قلمرو اسلام بار دیگر از آن شوق و هیجان مقدس مشتعل خواهد شد.
۳-تاریخ ایران
۱-۳- “دوقرن سکوت” سرگذشت حوادث و اوضاع تاریخی ایران در دو قرن اول اسلام از حمله­ی عرب تا ظهور دولت طاهریان. این کتاب نخستین تألیف بلند زرین­کوب است که در سال ۱۳۳۰ منتشر شد و پرتنش­ترین اثر قلمی زرین­کوب نیز محسوب می­ شود که انتقادهای زیادی را به خود اختصاص داده است. نویسنده در کتاب داستان ورود اسلام و مقاومت­های انجام شده توسط ایرانیان و جنگ­های انجام شده بین ایرانیان و سپاه اعراب را به تفصیل و با شوری مایل به تعصب توضیح می­دهد. ایشان در ادامه کتاب مدعی می­شوند که با ورود اعراب به ایران زبان فارسی و فرهنگ ایرانی دو قرن پرحادثه در خاموشی را تجربه کرده است تا اینکه با دولت طاهریان در خراسان و بخصوص سامانیان ایران دوباره توانست طلسم دویست ساله سکوت و خموشی را در هم شکند و دوباره هویت­اش را باز یابد.
۲-۳- “تاریخ ایران بعد از اسلام” عنوان کتابی است واقع­گرایانه تر از دو قرن سکوت، که شرایط ایران را از سقوط دولت ساسانی تا پایان فرمانروایی صفاریان تشریح می­ کند. این کتاب در سال ۱۳۴۳ به چاپ رسیده بود.
۳-۳- “تاریخ مردم ایران” منتشر شده در سال ۱۳۶۴ است که به تاریخ ایران، قبل از ورود اسلام به این کشور می ­پردازد.
۴-۳- کتاب بعدی مجموعه سه جلدی با عنوان “روزگاران ایران” می­باشد، جلد اول این کتاب در سال ۱۳۷۳ و دو جلد بعدی کتاب رد سال ۱۳۷۵ به چاپ رسیدند. جلد اول شامل تاریخ ایران قبل از اسلام و یا همان گذشته باستانی می­باشد، ایشان در این جلد به تفصیل تاریخ ایران را از نخستین روزهای ورود آریایی­ها به ایران بررسی کرده است و تلاشی است در جهت نشان دادن و برجسته کردن ویژگی­هایی که این دوران باستانی را شایسته­ ستایش و نام­گذاری عصر زرین کرده است. بخش اعظمی از این جلد به تاریخ هخامنشیان و ساسانیان و دستاوردهای این شاهنشاهی برای ایران و جهانیانیان اختصاص یافته است. جلد دوم شرایط و اوضاع ایران از سقوط ساسانیان تا تیموریان را ترسیم می­ کند، دورانی که آن را دوران بازیابی هویت ایرانی می­داند. ایشان در این جلد شرایط ورود اسلام به ایران و وضعیت زبان­فارسی و ادبیات و نیز شرایط تاریخی این دوره را به تفصیل بیان کرده ­اند. و اما جلد سوم؛ با عنوان روزگاران دیگر به اوضاع و احوال کشور ایران از صفویه تا عصر حاضر می ­پردازد. نویسنده چگونگی ایجاد دولت ملی را توسط صفویه و تاریخ آن را تا پایان دوره­ محمد رضا شاه پهلوی توضیح داده و سعی کرده تا در تاریخ این دویست سال اخیر حضور مهمان جدیدی را در کنار عناصر هویتی ایرانی به ما بازشناسد. این دوره به زعم ایشان دوره استغراق در هویت ایرانی است، دوران جدیدی که شایسته است تا ما با زاویه دیگری به عناصر هویتی خویش بنگریم.
۵-۳- “کتاب آشنایی با تاریخ ایران”، این کتاب در سال ۱۳۸۶ به چاپ رسیده است.
۴- عرفان و تصوف
۱-۴- “ارزش میراث صوفیه” (۱۳۴۲).
۲-۴- “فرار از مدرسه” (۱۳۵۳) درباره زندگی و اندیشه امام محمد غزالی.
۳-۴- “جستجو در تصوف ایران”( ۱۳۵۷)
۴-۴- “در قلمرو وجدان” (۱۳۶۹) سیری است در ادیان و عقاید و اساطیر.