گفتار دوم- امضای الکترونیکی

در این گفتار برای آشنایی با امضای الکترونیکی در بندهای آتی مفهوم، تعریف و انواع امضای الکترونیکی تبیین خواهند شد.

 

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت abisho.ir مراجعه نمایید.

 

بند نخست- مفهوم امضای الکترونیکی

امضا مهمترین رکن هر سند است و علی‌الاصول نوشته بدون امضا سند محسوب نمی‌شود؛ بنابراین و با توجه به کارکردهای بسیار مهمی که برای امضا برشمردیم[۱۰۳]، امضا نقش فوق‌العاده مؤثری در شکل گرفتن یک سند دارد. حتی در فضای مجازی نیز که نوشته‌ها تجسم عینی و ملموس ندارند، شخصی که نوشته الکترونیکی به وی مربوط می‌شود باید به‌وسیله‌ای قصد التزام خود به مفاد نوشته را بروز دهد تا از این طریق انتساب سند الکترونیکی به او احراز شود. از این حیث نوشته‌های الکترونیکی واجد خصوصیتی نیستند که آنها را بی‌نیاز از امضا کند.
هر ابزار و روش فنی که بتوان از آن برای تصدیق مندرجات نوشته‌های الکترونیکی استفاده کرد و حداقل الزامات و کارکردهای قانونی برای امضا را در فضای مجازی تأمین و تضمین کند، می‌توان امضای الکترونیکی نامید؛ پس هر فرایند الکترونیکی می‌تواند تحت شرایطی امضا(به مفهوم سنتی آن) محسوب گردد. امضا در مفهوم الکترونیکی خود، نقش مهمتری در شکل‌گیری یک سند الکترونیکی دارد و به‌نحوی‌که در ادامه خواهد آمد علاوه بر اینکه کارکردهای امضای سنتی را تأمین می‌کند، کارکردها و ویژگی‌های منحصر به‌فردی نیز به‌همراه دارد.

 

بند دوم- تعریف امضای الکترونیکی

در مقررات مختلف تعاریفی از امضای الکترونیکی ارائه شده است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
در سطح بین‌الملل ماده دو ق.ن.ا.ا.آ بیان داشته: «امضای الکترونیک عبارت است از داده‌ای در شکل الکترونیک، ضمیمه شده یا به طور منطقی پیوسته شده با یک داده پیام، که ممکن است برای شناسایی امضا کننده در ارتباط با داده پیام و نشان دادن رضایت امضا کننده در مورد اطلاعاتی که داده پیام حاوی آنهاست استفاده شود.».
در سطح منطقه اروپا در ماده دو دستورالعمل ۱۹۹۹/۹۳/EC، امضای الکترونیکی چنین تعریف شده است: «داده‌ای در شکل الکترونیک که ضمیمه شده یا به نحو منطقی پیوسته شده با داده الکترونیک دیگر که به عنوان روشی برای مستندسازی به کار می‌رود.».
ق.ن.د.ا.آ در بند ۹-۱۵ از ماده سه اعلام کرده: «امضای الکترونیکی عبارت است از هر صدا، نشانه یا فرایند الکترونیکی که به طور منطقی با یک سند الکترونیکی پیوسته شده یا به آن ضمیمه شده و توسط شخصی که قصد امضای سند را دارد قبول و انجام شده است.».
در ماده دو از مصوبه امضای الکترونیکی شورای دولتی فرانسه آمده: «امضای الکترونیکی داده‌هایی است که به نحو مقرر در فراز دو ماده ۱۳۱۶-۴ قانون مدنی به وجود آمده باشد.»[۱۰۴] و فراز دوم ماده ۱۳۱۶-۴ قانون مدنی فرانسه مقرر داشته: «هرگاه]امضایی که برای انجام معامله لازم است[ الکترونیکی باشد، عبارت از فرایند قابل اطمینان شناسایی است که پیوند امضا را با سندی که به آن مرتبط است تأمین می‌کند. قابلیت اطمینان آن فرایند تا زمانی‌که دلیل مخالفی در میان نباشد مفروض است، هرگاه امضای الکترونیکی ایجاد شود، هویت امضا کننده تضمین می‌شود و تمامیت سند[۱۰۵] تأمین می‌شود، مشروط به شرایط مقرر شده در مصوبه شورای دولتی.»[۱۰۶]
تعریفی که ق.ت.ا کشورمان در بند «ی» ماده دو ارائه داشته چنین است: «امضای الکترونیکی عبارت از هرنوع علامت منضم شده یا به نحو منطقی متصل شده به داده پیام است که برای شناسایی امضا کننده داده پیام مورد استفاده قرار گیرد.».
با دقت در تعاریف فوق به‌نظر می‌رسد اولاً صرف‌نظر از اینکه امضای الکترونیکی به‌طور کلی یک فرایند الکترونیکی است، امضای الکترونیکی ایجاد شده داده‌ای الکترونیکی است که جامع علامت، صدا، نشانه و غیره می‌باشد؛ ثانیاً هریک از تعاریف یاد شده به قسمتی از ویژگی‌های امضای الکترونیکی نظیر قابلیت شناسایی، نشان دادن رضایت امضا کننده، معتبرسازی نوشته‌های الکترونیکی و قصد امضا کننده توجه دارند که همانا ویژگی‌ها و کارکردهای امضای سنتی نیز هستند، اما قانون‌گذار مدنی فرانسه، به دو ویژگی و کارکرد دیگر از امضای الکترونیکی اشاره داشته که عبارتند از تأمین پیوند امضا با سندی که به آن مرتبط است و تأمین تمامیت سند که کارکرد اخیر، کارکرد خاص امضای الکترونیکی مطمئن است که توضیح این نوع از امضا در ادامه خواهد آمد.
بنابر آنچه بیان شد امضای الکترونیکی را می‌توان این‌چنین تعریف کرد: هرنوع داده‌ای منضم شده یا به نحو منطقی متصل شده به یک سند الکترونیکی، که برای شناسایی امضا کننده، نشان دادن رضایت و قصد التزام وی به مندرجات سند الکترونیکی مورد استفاده قرار می‌گیرد و موجب انتساب سند به او می‌شود.

 

بند سوم- انواع امضای الکترونیکی

ق.ت.ا کشورمان با رویکردی دوگانه، در سطح نخست هر علامت که توسط واسط‌های الکترونیکی تولید شده و برای شناسایی امضا کننده مورد استفاده قرار ‌گیرد را به عنوان یک حداقل اعتبار قانونی به‌رسمیت شناخته و در سطح دوم شروط و معیارهایی را برای امضای الکترونیکی معرفی و مقرر داشته است که امضایی که واجد این شروط بوده و معیار‌های یاد شده را تأمین و تضمین کند، صرف‌نظر از فناوری به‌کار برده شده، به عنوان امضای الکترونیکی مطمئن به‌رسمیت می‌شناسد[۱۰۷]. از این‌رو می‌توان گفت قانون تجارت الکترونیکی ایران بر مبنای سطح ایمنی فراهم شده برای امضا، دو نوع امضای الکترونیکی را شناسایی کرده است: ۱- امضای الکترونیکی مطمئن؛ و ۲- امضای الکترونیکی غیرمطمئن؛ که در ادامه آنها را بیان خواهیم کرد.

 

الف- امضای الکترونیکی مطمئن

از آنجا که در بند قبل امضای الکترونیکی را تعریف کردیم و امضای الکترونیکی مطمئن معمولاً با بیان معیارها و شرایط آن تعریف می‌شود و هر امضای الکترونیکی که معیارها و شرایط در نظر گرفته شده قانونی را تأمین کند امضای الکترونیکی مطمئن نامیده می‌شود، در این بند از تعریف جداگانه امضای الکترونیکی مطمئن صرف‌نظر و مستقیماً به بیان معیارها و ویژگی‌های آن می‌پردازیم.

 

۱- معیارها و ویژگی‌های امضای الکترونیکی مطمئن

در مقررات مربوطه جهانی، قانون‌گذاران برای اینکه امضای الکترونیکی مطمئن محسوب شود، با بیان معیارها، وجود شرایطی را الزامی دانسته‌اند:
ق.ن.ا.ا.آ در پارگراف یک از ماده شش اشعار داشته: «هرگاه قانون امضای شخصی را لازم بداند، آن الزام در ارتباط با داده پیام محقق است اگر با لحاظ همه اوضاع و احوال شامل هر قرارداد مربوطه، از یک امضای الکترونیکی مطمئن و متناسب با هدفی که داده پیام برای آن ایجاد یا تبادل شده است استفاده شود.» و در پاراگراف سه از همان ماده بیان شده «امضای الکترونیکی برای هدف ایفای الزام اشاره شده در پاراگراف یک معتبر شناخته می‌شود اگر:
(الف) داده‌های ایجاد امضای الکترونیکی، در متنی که برای آن استفاده شده است، منتسب به امضا کننده باشند نه به شخص دیگری؛
(ب) داده‌های ایجاد امضا، در زمان امضا، تحت کنترل امضا کننده باشند نه شخص دیگری؛
(ج) هرگونه تغییر ایجاد شده در امضای الکترونیکی بعد از زمان امضا، قابل تشخیص باشد؛ و
(د) هرگاه هدف از الزام قانونی برای امضا، تدارک دیدن اطمینان از تمامیت اطلاعاتی است که امضا حاکی از آن است، هرگونه تغییر ایجاد شده در آن اطلاعات بعد از زمان امضا، قابل تشخیص باشد.». این قانون در مواردی که تحصیل اطمینان از تمامیت اطلاعات ضروری باشد، شرط تأمین تمامیت اطلاعات را لازم دانسته نه در همه موارد، از این‌رو امضای الکترونیکی در صورت تناسب ایمنی روش‌های به‌کار گرفته شده با هدفی که داده پیام برای آن ایجاد و تبادل شده است، مطمئن محسوب می‌شود و چنانچه ایمنی روش‌های به‌کار گرفته شده تناسبی با هدف نداشته باشد، در آن خصوص مطمئن نبوده و الزام قانونی یاد شده(وجود امضای شخص) را فراهم نمی‌کند.
طبق بند دو از ماده دو دستورالعمل ۱۹۹۹/۹۳/EC پارلمان و شورای اروپا، امضای الکترونیکی پیشرفته(مطمئن) باید الزامات زیر را تأمین کند:
«(الف) به نحو منحصر به فردی منتسب به امضا کننده باشد؛
(ب) قابلیت شناسایی هویت امضا کننده را داشته باشد؛
(ج) با بهره گرفتن از وسایلی ایجاد شده باشد که امضا کننده بتواند آن‌را تحت اراده انحصاری خویش نگاه دارد؛ و
(د) به نحوی به داده‌هایی که به آنها مرتبط است متصل شده باشد که هرگونه تغییر بعدی داده‌ها قابل تشخیص باشد».
مصوبه امضای الکترونیکی شورای دولتی فرانسه در بخش شرایط راجع به وسایل و روش‌های‌ ایجاد امضای الکترونیکی در ماده سه مقرر داشته: «به‌منظور اجرای ماده یک این مصوبه، وسایل و روش‌های امضای الکترونیکی:
۱) تضمین می‌کند که امضای الکترونیکی منحصراً به امضا کننده منتسب است.
۲) امکان ایجاد امضای الکترونیکی را به وسایلی که تحت کنترل انحصاری امضا کننده باشد فراهم می‌کند.
۳) امضای الکترونیکی به نحوی ‌ایجاد و به داده‌های مرتبط به خود متصل می‌شود که هرگونه تغییر بعدی در آن قابل کشف باشد.
۴) از طریق ابزارهای فنی و روش‌های مناسب تضمین می‌کند که:
الف) داده‌های مورد استفاده برای امضای الکترونیکی نتوانند بیشتر از یک‌بار استفاده شده و اینکه جنبه محرمانه آنها تضمین شود.
ب) داده‌های مورد استفاده برای امضای الکترونیکی از طریق استنتاج قابل دستیابی نباشد و اینکه امضا در مقابل هرگونه شبیه‌سازی از طریق ابزارهای فنی مطابق با پیشرفت‌های فنی محافظت شود.
پ) داده‌های مورد استفاده برای امضای الکترونیکی توسط امضا کننده قانونی در مقابل استفاده آن توسط اشخاص ثالث به نحو اطمینان ‌بخشی مورد محافظت قرار گیرد.
۵) وسایل و روش‌های امضای الکترونیکی نباید داده‌های لازم برای امضا را تغییر دهد یا موجب آن شود که‌ این داده‌ها قبل از طی تشریفات امضا در اختیار امضا کننده قرار گیرد.»[۱۰۸]. این مصوبه با توجه به ماده ۱۳۱۶-۴ قانون مدنی فرانسه، معیارها و شرایطی را که برای انجام امضای یک معامله مقرر داشته، شرایط امضای الکترونیکی مطمئن است و فقط امضایی را که معیارهای مذکور را تأمین کند(امضای الکترونیکی مطمئن) برای انجام امضای معامله معتبر می‌داند و تفکیکی بین امضاهای الکترونیکی قائل نشده است.
در حقوق ایران ماده ۱۰ ق.ت.ا، معیارها و شرایط امضای الکترونیکی مطمئن را احصا کرده و مقرر داشته است: «امضای الکترونیکی مطمئن باید دارای شرایط زیر باشد:
الف- نسبت به امضا کننده منحصر به فرد باشد.
ب- هویت امضا کننده داده پیام را معلوم نماید.
ج- به‌وسیله امضا کننده و یا تحت اراده انحصاری وی صادر شده باشد.
د- به‌نحوی به یک داده پیام متصل شود که هر تغییری در آن داده پیام قابل تشخیص و کشف باشد.»
ویژگی و کارکرد‌های امضای الکترونیکی مطمئن که در قوانین یاد شده به آنها اشاره شده است، عبارتند از:
۱- نسبت به امضا کننده منحصر به فرد بودن؛
۲- داشتن قابلیت شناسایی هویت امضاکننده؛
۳- منتسب نمودن داده پیام به امضا کننده؛ و
۴- قابلیت تشخیص و کشف هرگونه تغییر در داده پیام(تأمین تمامیت).
کارکرد اخیر ویژگی خاص امضای الکترونیکی است و امضای سنتی چنین کارکردی ندارد، چرا که در سیستم مبتنی بر کاغذ این مهم از قابلیت‌های کاغذ است که هرگونه تغییر(اعم از پاک‌شدگی، تراشیدگی و الحاق) به کمک روش‌های فنی و کارشناسی قابل کشف است.
با نگاهی به مقررات اخیر‌الذکر ملاحظه می‌شود که قانون‌گذاران درصدد تلفیق ویژگی‌ها و کارکردهای امضای سنتی و الکترونیکی بوده‌اند و بر اساس این رویکردها استفاده می‌شود که امضای الکترونیکی در صورت دارا بودن شرایط مقرره، به عنوان جایگزینی برای امضای دست‌نوشته شناخته شده است.
در امضای الکترونیکی، تکنولوژی و روش خاصی برای امضا موضوعیت ندارد، بلکه هر تکنولوژی و روشی که الزامات و اهدافی را که قانون‌گذاران در نظر گرفته‌اند تأمین کند، می‌تواند برای ایجاد امضای الکترونیکی به‌کار گرفته شود. همچنان‌که ق.ن.ا.ا.آ که ملهِم قانون‌های ملی از جمله ق.ت.ا کشورمان می‌باشد، در ماده سه مقرر داشته: «هیچ‌یک از مواد این قانون به جز ماده پنج نبایستی طوری اعمال شود که اثر حقوقی هریک از روش‌های ایجاد یک امضای الکترونیکی را که واجد الزامات اشاره شده در پاراگراف یک ماده شش می‌باشد یا به نحوی الزامات قانون حاکمی را تأمین می‌کند، استثنا، محدود یا محروم کند.»؛ بر همین اساس ممکن است از روش‌های مبتنی بر زیست‌سنجی[۱۰۹] که از خصیصه‌های فیزیولوژیکی و منحصر به فرد انسان، مانند اثرانگشت وی برای محقق ساختن اهداف مورد نظر بهره می‌برد استفاده شود، و یا با پیشرفت تکنولوژی، روش‌های جایگزین مطمئن‌تری شناخته شود.
امروزه در اکثر کشورها از جمله در کشور ما برای تأمین الزامات قانونی و ایجاد امضای الکترونیکی مطمئن، از امضای دیجیتالیِ مبتنی بر فناوری رمزنگاری[۱۱۰] با الگوریتم نامتقارن[۱۱۱] استفاده می‌شود. فناوری رمزنگاری حوزه‌ای از دانش و تکنیک برای انتقال داده میان کاربران بر روی یک کانال عمومی(در معرض حمله مهاجم خارجی) است، به منظور:
۱- مخفی کردن محتوی آن؛
۲- جلوگیری از تغییرات ناخواسته؛ و
۳- جلوگیری از دسترسی‌های غیرمجاز[۱۱۲].
الگوریتم‌های نامتقارن، الگوریتم‌هایی هستند که دو کلید را مورد استفاده قرار می‌دهند. یک کلید برای رمزگذاری پیام و کلید دیگری که متفاوت از اولی است، برای رمزگشایی پیام وجود دارد[۱۱۳].
در امضای دیجیتالی مبتنی بر فناوری رمزنگاری نامتقارن، از یک زوج کلید[۱۱۴] مرتبط ریاضیاتی، یعنی کلید خصوصی[۱۱۵] و کلید عمومی[۱۱۶]، به عبارت دیگر داده‌های ایجاد و وارسی امضای الکترونیکی، برای امضای الکترونیکی استفاده می‌شود؛ کلید خصوصی آشکار نبوده و در اختیار امضا کننده است و فاش نمی‌شود، اما کلید عمومی قابلیت بازبینی را دارد و در اختیار طرف اعتماد کننده[۱۱۷] برای اعتبار سنجی و تصدیق قرار می‌گیرد.
کلید خصوصی داده‌ای انحصاری(منحصر به فرد) نظیر رمز است که امضا کننده برای ایجاد امضای الکترونیکی از آن استفاده می‌کند و کلید عمومی داده‌ای نظیر رمز می‌باشد که برای بررسی صحت امضای الکترونیکی و شناسایی کردن مالک کلید خصوصی، مورد استفاده قرار می‌گیرد و در مخزن[۱۱۸] گواهی، ذخیره شده و در دسترس طرف اعتماد کننده قرار می‌گیرد.
امضای الکترونیکی مبتنی بر فناوری رمزنگاری، یک رشته عددی است که به روش پیچیده‌ای از متن یک سند استخراج و پس از رمزنگاری با کلید خصوصی صاحب سند، به اصل سند ضمیمه و ارسال می‌شود، به‌گونه‌ای که هر گیرنده اطلاعات بتواند منبع و تمامیت اطلاعـات را تشخیص دهد[۱۱۹].
بدین‌ترتیب امضای دیجیتالی با خصوصیاتی که برایش برشمردیم، الزامات و اهدافی نظیر شناسایی(تعیین هویت)[۱۲۰]، تمامیت[۱۲۱] و منحصربه‌فرد[۱۲۲] ‌بودن را تأمین می‌کند. برای فهم هرچه بهتر کارکردهای این فناوری، شناخت «گواهی الکترونیکی»[۱۲۳] و «دفاتر خدمات صدور گواهی الکترونیکی»[۱۲۴] ضروری است که در ادامه به آن‌ ها می‌پردازیم.

 

۲- گواهی الکترونیکی

طبق بند (ب) از ماده دو ق.ن.ا.ا.آ: «گواهی عبارت است از یک داده پیام یا مستندی دیگر که پیوند میان امضا کننده و امضا را در ایجاد داده تأیید می‌کند.»
بند چهار از ماده دو دستورالعمل ۱۹۹۹/۹۳/EC، مصوب داشته: «داده‌های ایجاد امضا[۱۲۵] عبارت است از داده‌های منحصر به‌فردی نظیر کدها یا کلیدهای خصوصی رمزنگاری، که توسط امضاکننده برای ایجاد یک امضای الکترونیکی استفاده می‌شوند.» مصوبه شورای دولتی فرانسه نیز دقیقاً همین تعریف را در ماده دو تحت عنوان «داده‌های امضای الکترونیکی» به‌عمل آورده است.
طبق تعریفی که بند «ج» ماده یک آیین‌نامه اجرایی ماده (۳۲) ق.ت.ا به دست می‌دهد: «گواهی الکترونیکی داده الکترونیکی است حاوی اطلاعاتی در مورد مرکز صادرکننده گواهی، مالک گواهی، تاریخ صدور و انقضا، کلید عمومی مالک و یک شماره سریال که توسط مرکز میانی تولید شده به گونه‌ای که هر شخصی می‌تواند به صحت ارتباط بین کلید عمومی و مالک آن اعتماد کند.».
گواهی الکترونیکی ساختار داده‌ای الکترونیکی است که به آن یک امضای الکترونیکی بر اساس آن ساختار داده‌ای اضافه می‌شود و جهت ارتباط دادن نام و مشخصات امضا کننده با کلید عمومی او مورد استفاده قرار می‌گیرد، به بیانی روشن‌تر گواهی الکترونیکی همان شناسنامه‌ای است که هویت واقعی شما را به صورت مجازی تعیین می‌کند. کاربرد گواهی الکترونیکی در حقیقت، استفاده در امضای الکترونیکی و رمزنگاری اطلاعات است. در مجموع، گواهی الکترونیکی سندی است که:
۱- توسط یک موجودیت قابل اعتماد صادر و امضا شده است.
۲- بر اساس تأیید هویتی است که توسط یک مرکز صورت گرفته است.
۳- حاوی یک سری اطلاعات و کلید عمومی شخص یا سازمان است.
۴- مورد استفاده آن در گواهی قید شده است.
۵- مدت اعتبار مشخص و محدودی دارد.[۱۲۶]
گواهی الکترونیکی را می‌توان ترکیبی از مدرک شناسایی و وسیله‌ای برای امضا در فضای مجازی دانست، با این تفاوت که اولاً برای دسترسی به اطلاعات گواهی الکترونیکی و استفاده از آن روش خاصی(معمولاً وارد کردن رمز عبور) در نظر گرفته می‌شود و ثانیاً صاحبان گواهی در قبال آن وظایفی نظیر استفاده از گواهی تنها برای مقاصد قانونی و مجاز مطابق مقررات و اطلاع‌رسانی به دفاتر ثبت نام در صورت در خطر افشا قرار گرفتن کلید خصوصی خود، بر عهده دارند و ثالثاً باید گواهی را تحت اراده انحصاری خود نگهداری کنند.
البته لازم به‌ذکر به‌نظر می‌رسد که اطلاق گواهی الکترونیکی به گواهی دیجیتالی به دلیل عدم تأکید بر فناوری خاصی نظیر فناوری دیجیتال بوده و مبنی بر مسامحه است و هرچند عرفاً با ایرادی مواجه نیست، اما از نظر علمی میان آنها تفاوت است و گواهی الکترونیکی اعم از گواهی دیجیتالی(رقمی) است.
گواهی‌های دیجیتالی بر روی سخت‌افزارهایی که مطابق مشخصات فنی اعلام شده از طرف مراکز صدور گواهی می‌باشند، تولید و به متقاضی تحویل می‌شوند.
استفاده گسترده از امضای دیجیتالی، مستلزم وجود زیر ساخت کلید عمومی[۱۲۷] که عبارت است از «مجموعه‌ای از نرم‌افزارها، سخت‌افزارها، سیاست‌ها، فرایندها و روال‌های مورد نیاز برای مدیریت گواهی‌ها و زوج کلیدها»(بند «ش» ماده یک آیین‌نامه اجرایی ماده ۳۲ ق.ت.ا)، و وجود مرجع ثالث قابل اعتمادی[۱۲۸](دفاتر خدمات صدور گواهی الکترونیکی) برای ارائه خدمات گواهی می‌باشد.

 

۳- دفاتر خدمات صدور گواهی الکترونیکی

عنوان: تعیین اولویت و رتبه بندی ترجیحات مشتریان در انتخاب بانک‌های خصوصی و نیمه خصوصی در شهر شیراز

 

چکیـده­

 

این پژوهش از نظر هدف ، پژوهشی کاربردی محسوب می‌شود ، همچنین تحقیق حاضر از نظر ماهیت و روش در دستۀ تحقیقات توصیفی- غیر آزمایشی قرار می‌‌گیرد. جامعه آماری تحقیق ۱۳۴نفر از مشتریان بانک های خصوصی و نیمه خصوصی (ملت و مهر اقتصاد) شهر شیراز می باشد . روایی پرسشنامه‌ها از طریق محتوایی حاصل شده و پایایی دو پرسشنامه شغلی با بهره گرفتن از آلفای کرونباخ ۸۷/. بدست آمد . این پژوهش دارای یک فرضیه اصلی وچهارفرضیه فرعی می باشد . جهت تجزیه و تحلیل داده های آماره های توصیفی وشاخصهای مرکزی وپراکندگی محاسبه شده و نرمال بودن توزیع داده‌ها با بهره گرفتن از آزمون فریدمن و آزمون تی مستقل انجام شده . نتایج نشان داد که چهار عامل تاثیرگذار بر ترجیحات مشتریان در انتخاب بانک توسط آزمون رتبه بندی فریدمن مورد ارزیابی قرار گرفت که در هر دو بانک خصوصی و نیمه خصوصی تسهیلات مالی و عوامل فناوری از طرف مشتریان در اولویت قرار گرفتند لذا خدمات بانکی نظیر سوددهی، میزان تسهیلات بانکی، دسترسی سریع به خدمات اینترنتی در اولویت بندی ترجیحات مشتریان جهت انتخاب بانک های خصوصی و نیمه خصوصی نفش مهمی ایفا می کنند . با توجه به کوچکتر بودن Sig از حد معناداری( ۰۵/۰>01/0) آزمون معناداراست بنابراین برخورداری از میزان تسهیلات بانکی و سود پرداختی در انتخاب نوع بانک از دید مشتریان مهم و اثر گذار می باشد . هم چنین با توجه به کوچکتر بودن Sig از حد معناداری( ۰۵/۰> Sig ) آزمون معناداراست و تفاوت معناداری در بین دو نوع بانک وجود دارد بنابراین میزان دسترسی به خدمات اینترنتی و کاهش زمان انتظار مشتریان در انتخاب بانک های خصوصی و نیمه خصوصی تأثیردارد و در نهایت با توجه به کوچکتر بودن Sig از حد معناداری( ۰۵/۰>02/0) آزمون معناداراست برخورداری از تنوع خدمات بانکداری و میزان بعد مسافت در انتخاب بانک های خصوصی و نیمه خصوصی تأثیردارد .
عکس مرتبط با اقتصاد
واژه­ های کلیدی:
تسهیلات مالی، ترجیحات مشتریان، وفاداری، بازاریابی، مشتری مداری

 

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.

 

 

فصـل اول

 

کلیات تحقیق

 

۱-۱- مقـدمه

 

امروزه دنیای بانکداری در سطح بین المللی تغییرات عمیق و سریعی را در پیش گرفته است . بانک های پیشرو جهان پیش از آن که تنها به برتری استراتژیک خود از نظر رشد و اندازه بیندیشند ، بر عملکرد مدیریتی ، ایجاد ارزش و در نهایت توسعه اقتصادی خرد و کلان تأکید جدی دارند . در چنین شرایطی بانک های کشور نیز راهی جز همسو شدن با تفکر بانکداری در سطح بین الملل ندارند . چنانچه بانک‌ها تمایل دارند تصمیمات مدیریتی مهمی اتخاذ کنند یا سیاست های صحیحی را در روند اجرایی سازمان خود به اجرا بگذارند . در این راستا بانک ها باید جهت موفقیت در ارائه خدمات به شیوه علمی بازاریابی کنند . ولی متأسفانه به دلیل عدم آشنایی با بازاریابی بانکی تنها از روندهای سنتی بازاریابی به صورت کاملأ پراکنده و بی ارتباط با هدف اصلی بانک بهره می برند . بازار یابی بانکی در واقع بستری مناسب جهت ایجاد ، حفظ و یا تغییر طرز فکر یا رفتار مخاطبان ، نسبت به بانک ایجاد می کند . بازاریابی خدمات بانکی و نیز جذب سپرده‌ها یکی از مواردی است که همیشه در استراتژی های کلان بانک ها جایگاه خاصی داشته است . از دید کلی اگر بازاریابی در بانک ها را به صورت یک کوه یخ شناور در نظر بگیریم ، میتوان گفت بانک ها به اعمال مدیریت بازاریابی سطح خارجی یعنی تبلیغات ، ارئه خدمات جدید ، نرخ سود ، جوایز و روابط عمومی توجه می نمایند . در حالی که تدوین استراتژی های بازاریابی ، طرح و پیشنهاد خدمات جدید ، برنامه ریزی ، تقسیم بندی ، هدف گذاری و موضع یابی، آموزش اصول بازاریابی به کارکنان ، تحقیقات بازار و پژوهش های مرتبط با بازاریابی بخش هایی هستند که مشتری در حالت عادی مشاهده نمی کند . به دلیل همین رقابتها بسیاری از بانک های دولتی به بخش خصوصی واگذار شده است و در نهایت شناخت عوامل موثر بر ترجیح مشتریان در انتخاب بانک، به عنوان عنصری که بتواند بهره وری ، عملکرد و توسعه را بستر سازی نماید از اهمیت خاصی برخوردار خواهد بود . بانکداری اختصاصی یکی از شاخه‌های بانکداری می باشد که به مشتریان ویژه ، خدمات خاصی ارئه می گردد . در کشورهای مختلف معیارها و تعاریف متفاوتی برای مشتریان ارائه می گردد . سطح ثروت افراد و یا درآمد و میزان سپرده گذاری از مهمترین معیارها در اکثر بانک های معتبر و بزرگ دنیا است . در کشور ما بانک ملت که در تاریخ ۲۹آذر ۱۳۵۸ از ادغام بانک های تهران ، داریوش ، بین المللی ایران ، عمران ، بیمه ایران ، ایران و عرب ، پارس ، اعتبارات تعاونی و توزیع، تجارت خارجی و فرهنگیان که در ۳۱ تیر ۱۳۵۹تشکیل شد و در ابتدا یک بانک دولتی بود و به استناد مجمع عمومی فوق العاده بانک ها مورخ ۱۷ فروردین ۱۳۸۷ و تصویب نامه هیأت محترم وزیران مورخ ۲ مرداد ۱۳۸۶ شخصیت حقوقی بانک ملت به سهامی عام تبدیل گردید . مهمترین راهبردهای بانک ملت توسعه فنآوری اطلاعات و ارتباطات ، مدیریت روابط مشتریان ، بهبود کیفیت خدمات ، توسعه منابع انسانی و بهبود شاخص های عملکرد است . برای دستیابی به این راهبردها ، اهدافی همچون رشد و بهره وری بانک ، سود دهی ، ارائه خدمات مناسب به مشتریان ، شناخت نیازها ، دسته بندی مشتریان و فرایندهای مربوط به سود ، آموزش های استراتژی محور، فنآوری نوین بانکی و همسو سازی اهداف فردی ، بخشی و سازمانی ترسیم شده است . و منظور از آوردن این اطلاعات مطالعه بانک ملت به عنوان بانک نیمه خصوصی و بانک مهر اقتصاد به عنوان بانک خصوصی می باشد .
تصویر درباره بازار سهام (بورس اوراق بهادار)
بانک مهر اقتصاد که از ادغام موسسه مالی و اعتباری مهر ، موسسه قرض الحسنه بسیجیان با ایجاد زمینه‌های مساعد جهت رشد اقتصادی جامعه و ارتقاء سطح رفاه اجتماعی آحاد ملت به ویژه بسیجیان در تاریخ ۲۳ آذر ۱۳۷۲ شروع به فعالیت کرد . این موسسه از میان موسسات مالی و پولی کشور اولین خدمات از جمله خدمات بانکداری مدرن ، اینترنت بانک[۱] ، موبایل بانک[۲]، تلفن بانک[۳]، خدمات پوز[۴] ،کارت هوشمند[۵] می باشد و به همین دلیل بیشتر از سایر بانک های خصوصی مورد توجه قرار گرفته است . رضایت مندی و تعداد مشتریان ، مهمترین عامل برای موفقیت در سیستم بانکی می باشد. رویکرد داده کاوی و پشتیبانی از مشتری به صورت انسانی ، روش های مهمی هستند که امروزه به کار می روند و از مهمترین دلایل این مهم کاهش هزینه ، زمان برای مشتری و موسسات مالی و بانک ها می باشد .
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی

 

 

۱-۲- بیان مساله

 

هدف اصلی هر سازمان ، ایجاد نوعی رابطه و پیوند پایدار میان محصول و مشتری می‌باشد که عصاره آن تعهد و وفاداری خواهد بود . ایجاد چنین تعهدی ، طی فرایندی صورت می‌گیرد که شامل : آشنایی مشتری با محصول ، شناخت پیدا کردن نسبت به آن و سپس ترجیح محصول است . شناسایی عوامل مؤثر بر ترجیح مشتریان در خرید محصول سپرده سرمایه گذاری وتعیین اولویت بندی هایی نظیر عوامل رفتاری و نگرشی ، فن آوری ، فیزیکی و تسهیلات مالی در انتخاب بانک‌های خصوصی و نیمه خصوصی مورد مطالعه قرار می‌گیرد . بانک‌ها شریان حیاتی اقتصاد هر کشورند ، بانک‌ها برای جلب و تشویق مردم به پس انداز ، جمع آوری سرمایه‌های کوچک ، عملکرد مدیریتی ، ایجاد ارزش و در نهایت توسعه اقتصادی خرد و کلان درون مؤسسه یا جامعه نقش مهمی ایفا می‌کنند . وجود بانک‌ها ضامن حیات اقتصادی کشور به شمار می‌روند (ابراهیمی،۱۳۹۱) . توجه به خواسته و ترجیحات مشتری ، موجب رضایت و وفاداری او می‌شود و در نتیجه ، افزایش شهرت باعث افزایش سودآوری آتی شرکت می‌گردد (روستا،۱۳۸۵) . آگاهی از ترجیحات مشتریان ، پیش بینی و کنترل رفتار آنان را آسان می کند (روستا،۱۳۸۴) . مؤسسات مالی و اعتباری و صندوق‌های قرض الحسنه بسیار زیادی در شیراز موجود می‌باشد و چون محدودیت بانک‌ها را ندارند قادر به جذب بهتر سرمایه‌ها هستند و رقیبی برای بانک‌ها به شمار می‌روند . از طرف دیگر ، وجود بانک‌های خصوصی نیز تهدیدی جدی برای بانک‌های دولتی به وجود آورده است . با توجه به موارد مذکور ، مطالعه و بررسی رفتار مشتریان و ترجیحات آنها در انتخاب نوع سپرده‌های سرمایه گذاری و میزان سود حاصله از آنها بهترین مورد برای رفع هرگونه تهدیدی می‌باشد (طاهری اردکانی،۱۳۸۲) . شناسایی تمایل و ترجیحات مشتریان یکی از روش‌های موفقیت آمیز در رابطه با بانکداری و به دنبال آن شناسایی و تمایل مشتریان نسبت به دریافت خدمات مشاوره سرمایه گذاری می‌باشد (صالح زاده،۱۳۹۰) . سطح ثروت افراد و یا درآمد و میزان سپرده گذاری از مهمترین معیارها در اکثر بانک‌های معتبر و بزرگ دنیا می‌باشد (بریتز،۲۰۰۸)[۶] . معیار اصلی قرار گرفتن مشتریان در بانکداری اختصاصی ، میزان سپرده گذاری و قرارداد مدیریت دارایی می‌باشد (صادقی،۱۳۸۸) . امروزه اکثر بازارها به سمت رقابتی شدن در حال تغییر می‌باشند . شناسایی و جلب رضایت مشتریان یکی از شرایط و الزامات اصلی فعالیت و بقا در بازارهای رقابتی می‌باشد . بانک‌های خصوصی با شناسایی نیازهای مشتریان خود اقدام به افزایش میزان وفاداری مشتریان نموده تا در آینده بتوانند با قدرت رقابتی بالا به فعالیت در این صنعت ادامه دهند (سبزواری،۱۳۸۸) . بیشتر شرکت‌ها نرخ میزان رضایت مشتری و وفاداری مشتری را به عنوان نشانگر عملکرد محصول خود انتخاب نموده اند . مشتری گرایی امروزه نه تنها در صنعت بلکه در تمامی سازمان‌ها اعم از دولتی ، خدماتی ، و رفاهی نیز اولویت پیدا کرده است ، که در این میان در بانک‌های خصوصی جلب مشتری از طریق افزایش هرچه بیشتر سود سپرده‌ها امکان پذیر است (زنجیرچی،۱۳۹۱) . نیازهای اساسی مربوط به خصوصیات مشتریان : الف- نیازهای یک بعدی به آن دسته از نیازها اطلاق می‌شود که رضایت مشتری را به اندازه‌ی سطح ارضای آن به همراه دارد ، یعنی هرچه نیاز بیشتر تکمیل شود رضایت مشتری نیز بیشتر حاصل خواهد شد و برعکس . ب- نیازهای جذاب ، نیازهایی که اثر بیشتری بر رضایت مشتری داشته و میزان رضایت وی را بطور شگفت انگیزی افزایش می‌دهند . نیازهای جذاب هرگز به طور صریح توسط مشتری بیان نشده و یا توسط مشتری مورد انتظار واقع نمی‌شوند (زنجیرچی، ۱۳۹۱) .
محصولات و خدمات ویژه بانکی در حفظ و نگهداری مشتریان تأثیر بسزایی دارد (بریتز،۲۰۰۸).
افزایش سود سپرده بانکی بر میزان افزایش مشتریان تأثیرگذار است (اید، ۲۰۰۷).[۷]
سود بانکی عامل مهمی در جذب مشتری است لیکن از نقش تسهیلات نیز نباید غافل شد (پپارت،۲۰۰۹).[۸]
مهمترین عامل انتخاب بانک‌های خصوصی دریافت سود بیشتر و کم اهمیت ترین عامل ویژگی ظاهری بانک است (حق شناس کاشانی، ۱۳۸۲).
شناخت عوامل مؤثر بر ترجیح مشتریان در انتخاب بانک ، به عنوان عنصری که بتواند بهره وری و عملکرد و توسعه را بسترسازی نماید از اهمیت خاصی برخوردار خواهد بود زیرا جذب سپرده‌ها یکی از مواردی است که همیشه در استراتژی‌های کلان بانک‌ها جایگاه خاصی داشته است . مدل‌های برای شناسایی نیازهای مشتریان[۹] از طرف صاحب نظران معرفی گردیده است که مهمترین آنها عبارتند از: ۱- مدل کارکردهای کیفیت ۲- مدل گسترش کارکردهای کیفیت ۳- مدل مقیاس کیفیت خدمات ۴- مدل فنی عملیاتی کیفیت خدمت و ۵- مدل کانو[۱۰] . طبق تحقیقات انجام شده ابتدا از مشتری خواسته شد تا بر اساس نیاز و ترجیحات شخصی خود ، مجموعه ای از ویژگی‌ها را برای سپرده‌های ناچیز و کلان مورد نظر خویش مشخص نماید ، سپس با بهره گرفتن از این اطلاعات نرخ سود سپرده‌های مرتبط به صورت یک کاتالوگ به مشتری نشان داده می‌شوند در این مدل ، با توجه به امکان گستردگی بسیار زیاد گزینه‌های مرتبط با تقاضای ارائه شده توسط مشتری ، لازم است از یک سیستم پیشنهاد دهنده[۱۱] مبتنی بر منطق فازی استفاده نموده تا هر کدام از سپرده‌ها را با توجه به نیاز مشتری ارائه داده و در نتیجه به نمونه ای از یک پروتال الکترونیکی رسید(حمیدی،۱۳۹۲) .
حوزه‌ی پر تنشی که امروزه پیش روی بانک های خصوصی و مؤسسات مالی و اعتباری می‌باشد ، مدیریت متفاوت روابط با مشتریان است (اندرسون،۱۹۸۲)[۱۲] . استراتژی‌های بانک‌ها در فراهم آوردن کارایی در عملیات و کنترل سود سپرده‌ها و چگونگی نگهداری و ایجاد مشتریان وفادار تمرکز می‌یابد . استفاده از سیستم مدیریت ارتباط با مشتری توانایی بانک‌ها در رشد مشتری محوری و ساخت و مدیریت روابط طولانی مدت با مشتریان می‌باشد (بیلمن،۱۹۹۹) [۱۳]. مشکلی که هم اکنون در برابر بانک‌ها و مؤسسات مالی و اعتباری مختلف جهت اتخاذ تصمیماتی برای جلب رضایت مشتریان آنها وجود دارد ، کمبود اطلاعات نیست ، بلکه عدم استفاده از اطلاعات و عدم استخراج اطلاعات مفید از میان انبوهی از داده‌ها که توسط سیستم‌های مختلفی در ارتباط با مشتریان می‌باشد ، از جمله ، میزان رضایت مشتری از میزان سود ، نحوه برداشت وجه از حساب توسط کارت‌های عضو شتاب ، وبسایت‌های همراه بانک ، مرکز پشتیبانی از مشتریان به صورت شبانه روزی(هیلمان،۲۰۰۳) .[۱۴]
از نظر مشتریان تمام بانک ها مشابه اند . در دنیای پر از رقابت کنونی به سختی میتوان مشتری یک بانک را تشویق کرد تا بانک خود را تغییر دهد . فقط در صورتی که شعبه تعطیل شود و یا کارکنان آن کارا یا دارای برخورد صحیح نباشند ممکن است چنین اقدامی صورت گیرد . همچنین مانند موقعیت های دیگر که محصولات رقیب مشابه اند ، باید به جای محصول ، بر مزایا تأکید کرد . مزایا شامل : محل شعبه ، خدمات ، شهرت ، کارکنان ، تبلیغات و گاهی خدمات جدید است . خدمات بانکی دارای دو ویژگی قابل بحث هستند که عبارتند از : مسئولیت امانت داری و جریان دو طرفه . خدمات بانکی را می توان از طریق شناخت متغیرها ، دسته بندی آنها و تعیین درجه اهمیت تأثیرشان دسته بندی کرد .

 

 

۱-۳- اهمیت و ضـرورت انجام تحقیق

 

از آنجا که محصول هدف تمامی بانک‌ها و مؤسسات خصوصی و نیمه خصوصی بر پایه مشتری مداری می‌باشد لذا ایجاد راهکارهایی جهت جلب هرچه بیشتر مشتریان امری ضروری است . لذا این مؤسسات با شناخت هرچه بیشتر خواسته‌های مشتریان خود راهی جهت جذب هرچه بیشتر منابع و رسیدن به تعالی دنبال می‌کنند . با شناخت و اولویت بندی نیازهای مشتریان راهی برای رسیدن به این مهم فراهم می‌شود که در سایه یک بازاریابی مدرن به هم راستا شدن این مؤسسات با بانکداری بین المللی گامی فراتر برداشته که این خود به تنهایی در بازار جهانی باعث رشد و رسیدن به برتری می‌شود )روستا،۱۳۸۵) . بانک ها به منظور کسب سود ، اقدام به اعطای وام ، اعتبار و خدمات بانکی می کند . این مؤسسات در قدم اول ، واسطه‌های مالی که سعی در تسهیل انجام معاملات و فعالیت‌های اقتصادی دارند ، تعریف می‌شوند . این مؤسسات، وجوه و سپرده‌های پس انداز کنندگان را در لوای بدهکاری دریافت می‌نمایند و تحت عنوان وام و اعتبار در اختیار متقاضیان موجود در اقتصاد قرار می‌دهند تا رفاه جامعه را فراهم نمایند . امروزه رشد اقتصادی ، افزایش رفاه و بهبود سطح زندگی در هر کشور به میزان سرمایه گذاری بستگی دارد و این سرمایه گذاری از طریق سپرده افرادی که نیاز مالی ندارند و یا به دنبال دریافت سودی مطمئن تر هستند حاصل می‌شود (مغویی نژاد،۱۳۸۷) . اجرای طرح‌های متنوع در قالب سرمایه گذاری مستقیم ، مشارکت حقوقی و اعطای تسهیلات مالی به بخش‌های مختلف اقتصادی از جمله شیوه هایی است که بانک‌ها به وسیله آن ها سرمایه گذاری در اقتصاد را گسترش می‌دهند (یزدانی،۱۳۷۹) . جهت جذب این منابع نیازمند عواملی نظیر: پرستیژ بانک ، نحوه برخورد کارمندان ، جذابیت تنوع پوشش کارمندان ، مطبوع بودن فضای شعب و عوامل جنبی نظیر: نزدیکی بانک به محل سکونت یا محل کار ، در دسترس بودن مکان جهت پارک ماشین‌ها می‌باشد .

 

 

۱-۴- اهـداف تحقیق

 

۱-۴-۱-هدف اصلی:

 

تعیین اولویت و رتبه بندی ترجیحات مشتریان در انتخاب بانک‌های خصوصی و نیمه خصوصی در شهر شیراز

 

 

۱-۴-۲-هدف های فرعی:

 

 

شناسایی و بررسی تطبیقی عوامل فناوری بر ترجیح مشتریان در انتخاب بانک‌های خصوصی و نیمه خصوصی در شهر شیراز

 

شناسایی و بررسی تطبیقی تأثیر نحوه اعطاء تسهیلات مالی بر ترجیح مشتریان در انتخاب بانک‌های خصوصی و نیمه خصوصی در شهر شیراز

 

شناسایی و بررسی تطبیقی تأثیر عوامل رفتاری و نگرشی بر ترجیح مشتریان در انتخاب بانک‌های خصوصی و نیمه خصوصی در شهر شیراز

 

اولویت بندی عوامل مؤثر بر ترجیح مشتریان و تعیین درجه اهمیت آن‌ ها در انتخاب بانک‌های خصوصی و نیمه خصوصی در شهر شیراز

 

 

۱-۵- سوالات تحقیق

 

۱-۵-۱-سوال اصلی:

 

بکارگیری کدامیک از خدمات بانکی در اولویت بندی ترجیحات مشتریان از قبیل میزان سود دهی، میزان تسهیلات بانکی ، میزان دسترسی به خدمات اینترنتی مناسب تر است؟

 

 

۱-۵-۲-سوالات فرعی:

 

۱-آیا میزان سود دهی بانک ها در مقایسه با میزان رضایت مندی مشتریان از نحوه برخورد کارکنان با آنها ارجحیت دارد؟
۲-ایا برخورداری از میزان سود تسهیلات بانکی در مقایسه با انتخاب نوع بانک از دید مشتریان تأثیر دارد؟
۳-آیا میزان دسترسی به خدمات اینترنتی و کاهش زمان انتظار مشتریان در انتخاب نوع بانک از دید مشتریان تأثیر دارد؟
۴-آیا میزان برخورداری از تنوع خدمات بانکداری در مقایسه با بعد مسافت نسبت به محل کار و زندگی مشتریان تأثیر دارد؟

 

 

۱-۶- فرضیه‌های پژوهش

 

۱-۶-۱-فرضیه‌اصلی:

 

انتخاب خدمات بانکی نظیر سود دهی، میزان تسهیلات بانکی ، دسترسی سریع به خدمات اینترنتی در اولویت بندی ترجیحات مشتریان جهت انتخاب بانک های خصوصی و نیمه خصوصی نفش مهمی ایفا میکند.

 

 

۱-۶-۲-فرضیه‌های فرعی:

 

۱- میزان سود دهی بانک ها در مقایسه با میزان رضایت مندی مشتریان از نحوه برخورد کارمندان با آنها در ارجحیت قرار دارد .
۲- برخورداری از میزان تسهیلات بانکی و سود پرداختی در قبال برخورداری از این تسهیلات در انتخاب نوع بانک از دید مشتریان تأثیر دارد .
۳- میزان دسترسی به خدمات اینترنتی و کاهش زمان انتظار مشتریان در انتخاب بانک های خصوصی و نیمه خصوصی تأثیردارد .
۴- برخورداری از تنوع خدمات بانکداری و میزان بعد مسافت در انتخاب بانک های خصوصی و نیمه خصوصی تأثیردارد .

 

 

۱-۷- قلمرو تحقیق

 

۱-۷-۱- قلمـرو مکانی:

 

محدوده پژوهش در شهر شیراز بانک های نیمه خصوصی ملت و خصوصی مهر اقتصاد می باشد :

 

 

۱-۷-۲- قلمـرو زمانی:

 

قلمرو زمانی تحقیق در نیمه دوم سال­۱۳۹۳ است .

 

 

۱-۷-۳- قلمـرو موضوعی :

 

قلمرو موضوعی تحقیق برر سی و اولویت بندی رفتار مالی مشتریان بانک های خصوصی مهر اقتصاد و نیمه خصوصی ملت درشهر شیراز می باشد .

 

 

۱-۸-ساختار تحقیق

 

به طور کلی در این فصل ضمن بیان مسأله تحقیق ، اهمیت و ضرورت انجام تحقیق ، اهداف و سوالات تحقیق ، نوع تحقیق نیز شرح و توضیح داده شده‌اند .کلیه مطالب ارائه شده در این فصل ضمن نشان دادن کلیات تحقیق ، مسیر کلی تحقیق حاضر را نیز مشخص ساخته است که در فصل های بعدی باتوجه به نوع مباحث مطرح شده در این فصل، هدف تحقیق دنبال می‌گردد .

 

فصـل دوم

 

مبانی نظری و پیشینه­ی تحقیق

 

۲-۱- مقـدمه

 

بانک ملت سهم قابل توجهی از منابع پولی کشور را در اختیار دارد، به همان نسبت هم در اقتصاد مملکت دارای نقش و اهمیت می باشد. اگر کارکنان بانک مسلح به دانش بانکی مورد نیاز باشند از یک طرف امین خوبی برای سپرده‌های مردم و از طرف دیگر کارگزار قابلی برای به جریان‌ انداختن منابع تودیعی ایشان بوده، ضمن اثرات سازنده در اقتصاد مملکت، منافع سپرده گذاران و بانک را نیز بیش از پیش تأمین خواهند نمود. برای آشنا شدن هر چه بیشتر با انواع موسسات پولی از جمله بانک ها و موسسات خصوصی نگاهی اجمالی بر تعاریف عملکردی این مجموعه‌ها می اندازیم. در بانکداری نوین عوامل متعددی وجود دارند که بر روند تجهیز منابع پولی بانک ها تأثیر می گذارند شناسایی و تعیین میزان و نوع ارتباط این عوامل با موفقیت بانک ها در تجهیز منابع پولی مقوله مهمی می باشد. امروزه شرایط و موقعیت بانک ها با یکدیگر یکسان نیست و عوامل تأثیر گذار بر تجهیز منابع پولی حتی برای هر یک از شعب یک گروه بانکی متفاوت می باشد. عوامل فن آوری اطلاعات و ارتباطات، میزان سود سپرده ها، مهارت نیروی انسانی شاغل در بانک، تنوع و کیفیت خدمات بانکی، رضایت مشتریان از کارکنان و مطلوبیت محیط داخلی و محل استقرار شعب در بانکداری نوین ابزارهای مهمی هستند که برای جذب بهینه منابع پولی از آنها استفاده می شود. امروزه این حقیقت غیر قابل انکار وجود دارد که کفه ترازو و قدرت بازار بر دوش مشتریان سنگیی می کند. مشتریان امروزه فرصتهای بیشتری برای مقایسه خدمات در اختیار دارند و مدیریت مالی آنها پیچیده تر شده است. بنابراین همه بانک ها چه بزرگ و چه کوچک با توجه به تغییرات برق آسا در محیط رقابت و شرایط حاکم بر بازار بایستی جذب و حفظ مشتریان تجاری را سر لوحه برنامه‌های خویش قرار دهند.

 

 

۲-۲-تشکیلات و موسسات غیر تجاری:

 

این دسته از اشخاص حقوقی خصوصی در قانون تجارت تحت عنوان “تشکیلات و موسسات غیر تجاری” نام برده شده‌اند. این تشکیلات و موسسات، از گروهی افراد برای مقاصد غیر تجاری اعم از انتفاعی و غیر انتفاعی تشکیل شده است.[۱۵] صفت بارز این گروه از اشخاص حقوقی را می توان در مقاصد غیر تجای آنها دانست. اینگونه موسسات چون مشمول مقررات شرکتهای تجاری نمی باشند به آنها موسسه اطلاق می شوند و بعد از جمع آوری و رساندن خود به درجه‌ای که مورد قبول سازمان های زی ربط که در اینجا منظور بانک مرکزی می باشند رفته رفته می توانند خود را در نظام پولی و بانکی به صورت بانک خصوصی معرفی کنند که در این پایان نامه بانک مهر اقتصاد که از مجموع چندین موسسه خصوصی که بیشترین سهم آن را موسسه مالی و اعتباری مهر تشکیل می دهد را مورد مطالعه موردی قرار داده ایم.

 

 

۳-۲-تشکیلات و موسسات غیر انتفاعی:

 

 

برای این پول قراردادی، سه طرف قرارداد قابل تصوّر است: قراردادکننده، قراردادشونده، موضوع قرارداد. قراردادکننده، دولت و قانون است. قراردادشونده، مردم و اجتماع هستند. موضوع قرارداد، این است که ریال مکتوب و دیجیتالی را به‌جای ریال مضروب بپذیریم؛ زیرا همان کار ریال مضروب را می‌کند و به دولت در حفظ ارزش پول بر اساس معیارش، که در قانون پولی آورده، اعتماد کنیم. با پذیرش اجباری مردم و امضای ضمنی قرارداد، گشایش عظیمی در اقتصاد پدید آمد و پدیده تولید انبوه و رشد و شکوفایی اقتصاد میسر می‌شود. اما طمع دولت‌ها و بحران‌های اقتصادی نگذاشت دولت‌ها به تمام مفاد قرارداد درباره پول پایبند باشند. از این‌رو، اصل پایبندی را هریک از دولت‌ها، بدون استثنا هریک به‌گونه‌ای و با توجیهی زیر پا گذاشتند و پدیده تورم و آثار منفی آن را برای ملّت‌های خود به ارمغان آورند.
عکس مرتبط با اقتصاد
به هرحال، آنچه که برای تحلیل ما در راستای استنباط حکم حفظ ارزش پول، به‌عنوان هدف مهم سیاست پولی از منابع دینی مهم و کافی است، قراردادی بودن واحد پول است که در همه نظام‌های پولی یکسان صورت می‌گیرد. اکنون این پرسش مطرح است که رعایت مفاد قرارداد و پیمان، در تعریف واحد پول چه حکمی دارد و از چه اهمیتی برخوردار است؟ آیا دولت‌ها می‌توانند اصل پایبندی را به راحتی زیر پا گذارند؟ آیا این پیمان لازم‌الوفا است؟ پاسخ به این پرسش‌ها، از مفاد آیه «یا ایها الَّذینَ آمَنوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ» (مائده: ۲) قابل استنباط است، خداوند فرموده است: «به عقود وفا کنید».
در بیان استناد به این آیه، سه مطلب باید توضیح داده شود: اول، منظور از عقد چیست و شامل چه مصادیقی می‌شود؟ دوم، آیا لازم است عقد و عهد به‌صورت لفظی باشد و آیا شامل عهد و پیمان‌های اجتماعی و حکومتی هم می‌شود؟ سوّم اهمیت رعایت عهد و پیمان در اسلام و در سیره عقلا تا چه اندازه است؟
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
۲-۱۵-۱- معنای عقد
«عقد» در لغت به‌معناى عهد، پیمان و قرارداد است. ابن اثیر مى‌نویسد: «المعاقده: المعاهده و المیثاق» (ابن‌اثیر، بی‌تا، ج۳). فیومى مى‌نویسد: «عقدت الحبل عقداً… ما یمسکه و یوثقه و منه قیل عقدت البیع… و عقده النکاح و غیره إحکامه و إبرامه.» (فیومى، ۱۴۰۵: ۸۸). عقد، عهدى است که در آن طرفین داراى تعهد مى‌شوند و با تصمیم بر استحکام و تشدید، آن را منعقد مى‌کنند. منظور از عقد در آیه «اوفوا بالعقود»، عقد اصطلاحی فقها، مطلق آنچه مرکب از ایجاب و قبول باشد، نیست، بلکه همان معناى لغوى و عرفى است؛ زیرا قرآن به زبان عرف سخن مى‌گوید، نه به زبان اهل فن و اصطلاح(محقق داماد، ۱۴۰۶: ۱۱۴). علّامه طباطبائی در تفسیر آیه شریفه «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ» می‌گوید: قرآن کریم، همان‌طور که از ظاهر جمله «أَوْفُوا بِالْعُقُودِ» ملاحظه مى‏کنید، بر وفا کردن به عقود دستور اکید داده است. ظاهر این دستور عمومى است، که شامل همه مصادیق مى‏شود و هر چیزى که در عرف عقد و پیمان شمرده شود و تناسبى با وفا داشته باشد را دربر مى‏گیرد (طباطبائی،۱۴۱۷: ۱۴۲).
۲-۱۵-۲- عدم لزوم بیان عقد و عهد به زبان
علّامه طباطبائی ذیل آیه شریفه «اوفوا بالعقود»، می‌فرماید: زمانى که عهدى عملى به اجتماع بدهیم، و عهدى از اجتماع بگیریم، هرچند که این عهد را با زبان جارى نکنیم، چون زبان تنها در جایى دخالت پیدا مى‏کند که بخواهیم عهد عملى خود را براى دیگران بیان کنیم، پس ما همین که دور هم جمع شده و اجتماعى تشکیل دادیم، در حقیقت عهدها و پیمان‌هایى بین افراد جامعه خود مبادله کرده‏ایم، هرچند که به زبان نیاورده باشیم و اگر این مبادله نباشد هرگز اجتماع تشکیل نمى‏شود (همان: ۱۶۱).
در روایتى از امیرمؤمنان على(ع) نقل شده، که اگر کسى با اشاره پیمانى را به عهده بگیرد، باید به آن وفا کند: «هنگامی که یکی از مسلمین با ایماء و اشاره، به یکی از مشرکان پناه دهد، آن مشرک در امان است» (نوری طبرسی، ۱۴۰۸: ۱۱۷).
۲-۱۵-۳- اهمیت رعایت عهد وپیمان در اسلام و در سیره عقلا
قرآن کریم به رعایت وفای به عهد در همه معانى، و همه مصادیقى تأکید شدید می‌کند. کسانى که عهد و پیمان را مى‏شکنند، به شدیدترین بیان مذمت کرده و از سوی دیگر، کسانى را که پاى‌بند وفاى به عهد خویشند، در آیاتى بسیار ستوده است.
علّامه طباطبائی در این زمینه می‌نویسد:
علت و ریشه این مطلب این است که بشر در زندگیش هرگز بى‌نیاز از عهد و وفاى به عهد نیست، نه فرد انسان از آن بى‌نیاز است، نه مجتمع انسان. اگر در زندگى اجتماعى بشر، که خاص بشر است، دقیق شویم، خواهیم دید که تمامى مزایایى که از مجتمع و از زندگى اجتماعى خود استفاده مى‏کنیم، و همه حقوق زندگى اجتماعى ما که با تأمین آن حقوق آرامش مى‏یابیم، بر اساس عقد اجتماعى عمومى و عقدهاى فرعى و جزیى مترتب بر آن، عهدهاى عمومى استوار است. پس ما نه از خود براى انسان‌هاى دیگر اجتماعمان مالک چیزى مى‏شویم، و نه از آن انسان‌ها براى خود مالک چیزى مى‏شویم، مگر زمانى که عهدى عملى به اجتماع بدهیم، و عهدى از اجتماع بگیریم. هرچند که این عهد را با زبان جارى نکنیم، چون زبان تنها در جایى دخالت پیدا مى‏کند که بخواهیم عهد عملى خود را براى دیگران بیان کنیم. پس ما همین که دور هم جمع شده و اجتماعى تشکیل دادیم، در حقیقت عهدها و پیمان‌هایى بین افراد جامعه خود مبادله کرده‏ایم. هرچند که به زبان نیاورده باشیم و اگر این مبادله نباشد، هرگز اجتماع تشکیل نمى‏شود. بعد از تشکیل هم، اگر به خود اجازه دهیم که یا به ملاک اینکه زورمندیم، و کسى نمى‏تواند جلوگیر ما شود و یا به خاطر عذرى که براى خود تراشیده‏ایم، این پیمان‌هاى عملى را بشکنیم، اولین چیزى را که شکسته‏ایم عدالت اجتماعى خودمان است، که رکن جامعه ما است، و پناهگاهى است که هر انسانى از خطر اسارت و استخدام و استثمار، به آن رکن رکین پناهنده مى‏شود(طباطبائی،۱۴۱۷: ۲۵۹). به همین جهت، خداى سبحان بسیار درباره حفظ عهد و وفاى به آن، سفارش‏هاى نموده است. از آن جمله می‌فرماید: «و به پیمان‌ها وفا کنید که قطعاً پیمان‌ها مورد پرسش قرار خواهند گرفت» (اسراء: ۳۴). این آیه شریفه، مانند غالب آیاتى که وفاى به عهد را مدح و نقض آن را مذمت کرده، شامل عهدهاى فردى، بین دو نفرى، اجتماعى، بین قبیله‏اى، قومى و امتى است. از نظر اسلام، وفاى به عهدهاى اجتماعى مهم‏تر از وفاى به عهدهاى فردى است؛ زیرا عدالت اجتماعى مهم‏تر و نقض آن بسیار ناپسند و نادیده گرفتن حقوق عمومى است.
در نهج البلاغه در فرمان مالک اشتر چنین مى‏خوانیم:
در میان واجبات الهى، هیچ موضوعى همانند وفاى به عهد در میان مردم جهان، با تمام اختلافاتى که دارند، مورد اتفاق نیست. به همین جهت، بت‌پرستان زمان جاهلیت نیز پیمان‌ها را در میان خود محترم مى‏شمردند؛ زیرا عواقب دردناک پیمان شکنى را دریافته بودند (نهج البلاغه، نامه ۵۳).
۲-۱۵-۴- پول و مسئله عهد و پیمان
در تحلیل پول گفتیم: پول از هر نوع و از هر حیث، بخصوص واحد پول، امری قراردادی و عهد و پیمانی اجتماعی است. قرآن کریم، همان‌طور که از ظاهر جمله «أَوْفُوا بِالْعُقُودِ» به‌دست می‌آید، دستور أکید بر وفا کردن به عقود داده است. ظاهر این دستور، عمومى است و شامل همه مصادیق آن مى‏شود. این دستور، شامل هر چیزى است که در عرف عقد و پیمان شمرده می‌شود و تناسبى با وفا دارد. از این‌رو، شامل پول، که یک پیمان و تعهد است، هم می‌شود. اسلام عنایتى که در باب رعایت عهد و پیمان دارد، آن را منحصر به عهد اصطلاحى نکرده، بلکه حکم را به‌گونه‌ای عمومیت داده که شامل هر شالوده و اساسى که بر آن اساس بنایى ساخته مى‏شود، می‌گردد.
بنابراین، بر اساس این آیه و سایر ادلّه دینی، حکم و اصل اولی رعایت مفاد اصل پایبندی و حفظ ارزش پول، لازم‌الوفا است. دولت اسلامی نمی‌تواند از آن عدول کند، مگر به حکم ثانوی و در جایی‌که شارع مقدس به‌واسطه مصلحت نظام، آن هم تا زمان وجود مصلحت، به او اجازه داده باشد. بنابراین، اصل اولی در هدف‌گذاری سیاست‌های پولی در نظام اقتصادی اسلام، باید حفظ ارزش پول بر اساس معیارش باشد. عدول از آن تنها در موارد اضطراری و اصل ثانوی مصلحت نظام امکان‌پذیر است.
احکام اضطراری و مصلحتی کوتاه‌مدت و محدود بوده و تنها دایره مصلحت را شامل می‌شود. هر چیزی که خارج از دایره مصلحت باشد، دولت ضامن است و باید به نحو مقتضی آن را در حقوق‌ها و دستمزد‌ها جبران کند.
در اتخاذ سیاست پولی انبساطی به روش استقراض از بانک مرکزی: رفاً تأمین مالی کسر بودجه موردنظر دولت بوده و داخل در دایره مصلحت نظام قرار دارد. اما خسارتی را که از عمل به این سیاست بر طبقات‏ کم‌‏درآمد و حقوق‌‏‌بگیر وارد می‏شود، موردنظر دولت نبوده و خارج از دایره مصلحت نظام است. پس این‏گونه خسارت باید به ‏نحو مقتضی‏جبران شود (توسلی، ۱۳۸۳: ۱۱۴). استاد مطهری فتوایی را از آیت‏اللَّه ‏بروجردی چنین نقل می‏کند:
… به هر حال، تزاحم یعنی باب جنگ مصلحت‏های جامعه. در اینجا یک فقیه می‏تواند فتوا بدهد که از یک حکم ‏به‏خاطر حکم دیگر عملاً دست بردارند و این نسخ نیست. زمانی می‏خواستند [این خیابانی را که در قم از کنار ابن ‏بابویه می‏گذرد و تا پایین شهر و مسجد جمعه می‏رود] احداث کنند، از مرحوم آقای بروجردی سؤال کردند که‏ این‌کار را بکنیم یا نه؟ چون آن زمان بدون اجازه ایشان، این‏جور کارها صورت نمی‏گرفت. ایشان گفتند: اگر مسجد خراب می‏شود، مانعی ندارد. این‌کار را انجام بدهید و پول مالک‌ها را هم بدهید (مطهری، ۱۳۷۰: ۱۱۱). امام خمینی(ره) در همین رابطه می‏فرماید: «حاکم می‏تواند مسجد یا منزلی را که در مسیر خیابان است، خراب کند، و پول منزل را به صاحبش رد کند» (دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، ۱۳۷۱).
از مضمون این دو فتوا چنین برمی‌آید که دایره مصلحت، محدود به همان خراب کردن خانه‏ها است. پس ارزش و قیمت اموال‏ و خانه‏های تخریب‌شده، باید به صاحبان آنها داده شود.
۲-۱۶- حفظ ارزش پول به‌عنوان هدف مهم سیاست‌های پولی (استنباط غیرمستقیم)
سیاست‌های پولی تورم‌زا به‌ ویژه انتشار پول اضافی، افزون بر آثار ناگوار بر کل اقتصاد، آثاری بر پول می‌گذارد که شارع ملتزم به آن آثار نیست. در نتیجه، باید به حفظ ارزش پول اهتمام ورزید. اقتصاددانان برای تعریف پول، از نقش و وظایف آن در اقتصاد بهره گرفته، آن را چنین تعریف کرده‌اند: «پول چیزی است که دارای سه وظیفه واسطه مبادله، معیار سنجش ارزش و وسیله ذخیره ارزش است.»
۲-۱۶-۱- پول واحد محاسبه ارزش اموال
این مقیاس سنجش، گرچه همانند سایر مقیاس‏هاست، اما با آنها تفاوت اساسی و مهم دارد؛ و آن اینکه ‏ارزش این مقیاس متغیر است. اگر قرار باشد واحدهای مقادیر، طبیعی مانند متر، لیتر و کیلوگرم هر سال تغییر کند، نابسامانی‌هایی در پی خواهد داشت. از این‌رو، خداوند در آیاتی از قرآن کریم، به وفای وزن و کیل امر کرده و از نقصان در آنها نهی کرده است. در برخی از روایات، معصومان(ع) از معامله با دراهم مغشوشه بر حذر داشتند.
۱-ای مردم! [آنچه می‏فروشید] سنگ تمام بدهید و از کم‌فروشی کناره گیرید. اجناس را با میزان صحیح [و ترازوی درست] بسنجید (شعراء‍: ۱۸۱ ).
۲- حقّ پیمانه و وزن را ادا کنید و از اموال مردم چیزی نکاهید و در روی زمین، بعد از آنکه [در پرتو ایمان و دعوت انبیا] اصلاح شده است، فساد نکنید. این برای شما بهتر است اگر با ایمان هستید (اعراف: ۸۵).
پس اگر بر هم زدن کیل و وزن، اینچنین موجب فساد و خیانت در زمین شده و مستوجب عذاب سخت در دنیا و آخرت می‌گردد، چرا تخلف در عیار و برابری واحد پول، که معیار و مقیاس سنجش تمام ارزش‌های اقتصادی است، موجب فساد و مستوجب عذاب الهی نشود، بلکه این تقلب و تخلف، مفاسدی به‌مراتب بیشتر از تقلب و تخلف در مقیاس کیل و وزن دارد.
اما برخی روایات در این زمینه عبارتند از:
– شیخ طوسی به سند معتبر از موسی‌بن بکر روایت می‏کند که گفت نزد موسی‌بن جعفر(ع)‏ بودیم. دینارهایی جلو روی حضرت بود. به یکی از آنها نگریست. آن‌گاه آن را برداشت و دو نیمش کرد. سپس‏ فرمود: «این را در چاه بیندازید تا با چیزی که در آن غش و ناخالصی ‏هست خرید و فروشی صورت نگیرد» (حرعاملی، ۱۴۰۵: ۱۲).
– پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند: «هرگاه شخصی در معامله با مسلمانی غش کند، از ما نیست». در حدیث دیگری آمده که: «از مخلوط کردن شیر با آب نهی کردند» (حر عاملی،۱۴۰۵: ۱۲).
از میان فقهای مذاهب چهارگانه اهل‌‌سنّت، شافعی اوّل فقیهی است که بر اساس این روایات، از آثار تورم و کراهت ضرب دراهم مغشوشه از سوی امام مسلمین سخن به میان آورده است. نووی از وی چنین نقل می‌کند:
ضرب دراهم مغشوشه از طرف امام مسلمین مکروه است، به خاطر حدیث صحیحی از رسول الله(ص) که فرمودند: «من غشّنا فلیس منا» و به خاطر اینکه بر این عمل افساد پول، اضرار به صاحبان حقوق و گرانی قیمت‌ها، فروپاشی ارزش‌ها و دیگر از مفاسد مترتب است (ابن النووی،۱۴۱۳: ۶۶).
برای انطباق روایات یادشده در پول، باید به این پرسش پاسخ داد که در نظام کنونی پول، ارزش پول چگونه تغییر می‏کند؟ بر اساس تحلیل مال اعتباری از ماهیت پول، ارزش پول از دو منشأ سرچشمه می‏گیرد: یک ارزش اوّلیه، که منشأ آن قانون است و یک ارزش ثانویه، که منشأ آن کمیابی در برابر تولید ملّی واقعی است. تورم یا کاهش ارزش پول، در هر دو ارزش بیان‌شده، ریشه دارد. اگر به ارزش ثانویه برگردد، مصداق «نقص در مالیت ‏است» و هیچ حکم و تعهّدی برای دولت نمی‏آورد. امّا اگر به تغییر در ارزش اوّلیه برگردد؛ مثل اینکه دولت بدون افزایشی در تولید ملّی واقعی، پول جدید منتشر کند و اسناد بدهی جدیدی وارد بازار گرداند، مفهوم آن این است که برابری واحد پول را از بین برده و اصل پایبندی را زیر پا گذاشته است. این عمل، مصداق «نقص در مال» بوده و مشمول حکم ضمانت جبران اتلاف وارده است.
۲-۱۶-۲- پول وسیله‌ای برای ذخیره ارزش‏
وظیفه یا نقش دیگر پول‏ این است که به‌صورت مالی برای ذخیره ارزش استفاده شود؛ زیرا بیش‌تر افراد نمی‌خواهند درآمد خود را بی‌درنگ خرج کنند، بلکه می‌خواهند زمانی که به خرید گرایش می‌یابند، آنها را خرج کنند. این ویژگی به پول منحصر نیست، بلکه سایر دارایی‌های مانند زمین، خانه، جواهر آلات و سهام نیز دارای این ویژگی هستند، ولی پول به سبب قدرت بالای نقد شوندگی آن، بر دیگر اموال و دارایی‌ها ترجیح داده می‌شود. امّا مشکل اینجاست که ارزش پول در جایگاه مالی برای ذخیره ارزش، هنگام وجود تورم به‌سرعت دستخوش تغییرات شده، کاهش می‌یابد. در نتیجه، اشخاصی که ثروتشان را به‌صورت پولی نگه می‌دارند، به شدت متضرر می‌شوند. در حالی‌که، در آیات ذیل قرآن کریم، از بی‌ارزش کردن ظالمانه اموال مردم نهی شده است:
تصویر درباره بازار سهام (بورس اوراق بهادار)
۱-از اموال مردم چیزی نکاهید و در روی زمین، بعد از آنکه [در پرتو ایمان و دعوت انبیا] اصلاح شده است، فساد نکنید» (اعراف: ۸۵).
۲-از اموال مردم چیزی نکاهید و در زمین تبهکارانه به فساد بر نخیزید» (شعراء: ۱۸۳).
مرحوم طبرسی در معنای «بخس»، که در آن آیات به‌کار رفته، می‏گوید: «بخس یعنی‏ ایجاد کاهش و نقصان در شی‏ء از حدّی که حق آن شی‏ء است (طبرسی، ۱۴۱۲: ۵۵۳). قرطبی همین معنا را با تفصیل بیشتری آورده، می‌گوید: «بخس یعنی کاستن و آن در کالای تجاری با معیوب دانستن و کم شمردن آن یا نیرنگ کردن در قیمت است و در کیل، تقلّب و حیله در آن با کم کردن آن می‌باشد. همه اینها اکل مال به باطل است و این عمل در امت‌های گذشته از زبان پیامبران منهی عنه بوده است» (قرطبی، ۱۹۸۵: ۳۷۳).
نتیجه اینکه، بر اساس این رهنمودها و آموزه‌ها، بانک مرکزی دولت اسلامی باید بر وظیفه اصلی‌اش یعنی حفظ ارزش پول پافشاری کند و سیاست هدف‌گذاری برای کنترل تورم را وجهه نظر خودش قرار بدهد و از هر عملی که آن را مخدوش می‌کند، پرهیز نماید.
۲-۱۷- رابطه عقود مشارکتی با کاهش فقر
معمولا عوامل مختلفی (عوامل طبیعی، اجتماعی، اقتصادی) وجود دارند که سبب پدید آمدن فقر در هر جامعه ای می شوند. پس دریک برنامه سنجیده برای جلوگیری از پدیده فقر باید از بین بردن عوامل پدید آورنده آن مورد توجه قرار گیرد. در اینجا تنها به شیوه برخورد با عوامل اقتصادی اکتفا می شود و نقشی که عقود مشارکتی در از بین بردن این عوامل دارند توضیح داده خواهد شد.
۲-۱۷-۱- توزیع ناعادلانه ثروت
در جوامعی که ثروت ها و منابع طبیعی که برای بهره برداری همه مردم آفریده شده، دراختیار گروه هایی خاص قرار می گیرد و بسیاری از مردم از آن بی بهره اند، فقر فراگیر می شود و به تدریج فاصله طبقاتی فزونی می یابد. البته منشأ نابرابری اقتصادی و پدید آمدن فاصله طبقاتی را باید در مراحل مختلف قبل از تولید ،تولید، توزیع جست وجو کرد که مهمترین نقش بانکداری اسلامی در عادلانه شدن توزیع بعد از تولید است . برطبق توزیع بعد از تولید، وقتی منابع اولیه در جریان تولید قرار می گیرند، سود حاصل از آنها میان افرادی که در جریان تولید دخالت داشته اند، تقسیم می شود . وقتی سرمایه در ریسک تولید شرکت نکند سهمی از سود نخواهد داشت و نیروی کار می تواند از طریق مزد یا مشارکت در فرایند تولید و تجارت (مزارعه، مساقات، مضاربه، شرکت) به سهم خود برسد.
۲-۱۷-۲- فقدان سرمایه
یکی از عوامل مهم در عقب ماندگی و فقر کشورها پایین بودن میزان سرمایه گذاری در این کشورها می باشد. درنظام بانکی مبتنی بر مشارکت عرضه و تقاضای وجوه سرمایه گذاری به دلایلی افزایش می یابد.
الف) افزایش عرضه وجوه سرمایه گذاری: در نظام مبتنی بر بهره: احبان پس انداز گرفتن بهره را به سرمایه گذاری ترجیح می دهند، چون درنهایت اصل پول آنها به همراه بهره تضمین شده است و این باعث می شود که اولا وام ها به فعالیت های کوتاه مدت اختصاص یابد که مانع از اجرای طرح های مفید اقتصادی شده و به اقتصاد حقیقی آسیب می زند و ثانیا در شرایطی که نرخ بهره پایین است، بخشی از پول راکد می ماند و وارد بازارهای پولی و سفته بازی می شود. اما با حذف بهره از سیستم، دیگر زمینه ای برای تخصیص پس اندازها به ربا و سفته بازی وجود نخواهد داشت و تنها راه برای کسانی که قصد کسب درآمد از پس اندازهایشان را دارند مشارکت با تولیدکنندگان درفعالیت های سرمایه گذاری است. پس عرضه وجوه پس انداز افزایش می یابد[۸].
ب) افزایش تقاضا برای وجوه سرمایه گذاری: درنظام ربوی، تقاضا برای سرمایه گذاری زمانی وجود دارد که نرخ بهره وری آن طرح بیشتر از نرخ بهره بانک باشد . اما در نظام مشارکت به علت امکان پذیر نبودن سفته بازی و استفاده از بهره پول ،‌تا وقتی که نرخ بهره وری بزرگتر از صفر باشد، تقاضا برای سرمایه گذاری وجود دارد. از طرفی درنظام مشارکت خطرات سرمایه گذاری به دلیل مشارکت صاحبان پس انداز در ریسک حاصل از فعالیت های اقتصادی کاهش می یابد و موجب کاهش سهم تولیدکننده در تحمل خسارات ناشی از این خطرات می شود.
۲-۱۷-۳- فقدان امکانات شغلی
بیکاری بلای اقتصادی –اجتماعی شناخته شده ای است که به از دست دادن حیثیت و کاهش تولید و پس انداز می انجامد و ازعوامل مهم پیدایش و تشدید فقر است . در نظام ربوی حجم پس اندازها بیشتراز سرمایه گذاری ها است که این منجر به بیکاری می شود (تساوی پس اندازها و سرمایه گذاری شرط اشتغال کامل است). با حذف بهره و منحصر شدن سودآوری پس اندازها در فعالیت های سالم اقتصادی از طریق مشارکت، حجم سرمایه گذاری ها افزایش می یابد .
۲-۱۷-۴- پایین بودن بهره وری و سود
درنظام بانکی بدون ربا ،صاحبان سپرده ها در سود حاصل از عملیات موضوع مشارکت سهیم می باشند که این سهم بر خلاف نظام بهره دارای نرخ ثابتی نیست و بستگی مستقیم به عواملی چون مدیریت صحیح، سرعت عمل، وجود بازار برای محصول، دارد وبه همین سبب تشویق طرفین به فعالیت بیشتر درجهت تحقق اهداف موضوع مشارکت خواهد شد که نتیجه آن سودآوری بیشتر برای تولیدکنندگان و همچنین صاحبان سهام می باشد.
۲-۱۷-۵- پایین بودن سطح تولید
یکی از آثار بارز عوامل فوق کاهش سطح تولید است. در نظام بهره: احتکار اقتصادی مجبور به پرداخت بهره معین است که این بهره همانند مالیات واحد بر فروش جزءهزینه متغیرمحسوب می شود ومنحنی های هزینه نهایی ومتوسط را به سمت بالا منتقل می کند و چون تولیدکننده به دنبال حداکثرکردن سود است این برابری در سطوح بالای قیمت ایجاد می گردد که سطح تولید کمتری را به دنبال خواهد داشت . در صورتی که در نظام مشارکت سودی که به صاحب سرمایه پرداخت می شود همانند مالیات برسود جزء هزینه ها محسوب نمی شود و درنتیجه منحنی های هزینه در سطح پایین تری تشکیل می شود و تولید افزایش می یابد.
۲-۱۷-۶- افزایش بی رویه قیمت ها
تورم های لجام گسیخته آثارسوء فراوانی در ابعاد اقتصاد بر جای می گذارد که بیشترین اثر را درتوزیع درآمدها، پس اندازها، تولید و غیره می گذارد. درشرایط تورمی توزیع درآمدها به نفع سرمایه داران و به ضرر افرادی است که صاحب دارایی های ثابت هستند؛ پس شکاف طبقاتی گسترش می یابد. درنظام بانکداری ربوی، بانک ها توان خلق پول دارند اما این خلق پول اغلب بدون توجه به امکانات جامعه است که در نهایت منجر به تورم می شود. اما در بانکداری اسلامی، بانک ها توانایی خلق پول را ندارند و در عوض به عرضه سرمایه می پردازند. منشأ این سرمایه گذاری ها درحقیقت سپرده سپرده گذارانی است که به این طریق با واسطه بانک ها درتولید شریک می شوند و از منافع آن ها مستقیما بهره مند خواهند شد. از طرف دیگر می توان گفت، به دلیل افزایش تولید واشتغال، عرضه کل افزایش می یابد و تابع آن به سمت راست منتقل می شود وسطح عمومی قیمت ها کاهش می یابد.
۲-۱۷-۷- بی ثباتی اقتصادی
درنظام مشارکت، سود بین تولیدکنندگان و صاحبان سرمایه تقسیم می شود ودر مورد ضررهای احتمالی نیز به موجب قانون راهکارهایی برای توزیع و تقسیم زیان پیش بینی شده است. بنابراین در نظام مشارکت نه رونق خارج ازضابطه ولجام گسیخته پیش خواهد آمد و نه اقتصاد دچار سکون و رکود خواهد گردید. علاوه بر اینها بالا بودن سطح اشتغال و توزیع عادلانه درآمدها ثبات بیشتری به اقتصاد می بخشد.

۲-۱۷-۸- آسیب پذیری در برابر شوک ها
درنظام بانکی ربوی، بانک بایستی ارزش اسمی سپرده را تضمین کند و وارد آمدن شوک می تواند باعث بروز تفاوت بین ارزش واقعی داراییها و بدهی ها شود. اما درنظام بانکی مبتنی برمشارکت از آنجا که ارزش اسمی سپرده های سرمایه گذاری تضمین نمی شود و بر حسب عملکرد هر بانک تغییر می کند، هرشوکی که به وضعیت دارایی های بانک وارد شود، به وسیله تغییر درارزش سهام (سپرده های) مردم جذب می شود(محسن خان و عباس میرآخور، ۱۳۹۰: ۲۵۹).
مطالب گفته شده دلالت براین دارند که نظام مشارکت می تواند در جهت کاهش فقرباشد مشروط براینکه نظام بانکی به طور واقعی و براساس مشارکت صورت گیرد در غیراین صورت همان آثار نظام بهره را به دنبال خواهد داشت.
۲-۱۸- رابطه عقود مبادله ای با کاهش فقر
همانطور که شرح داده شد عقود مبادله ای دارای بازدهی ثابت و از قبل تعیین شده می باشند. این عقود چنان تنظیم شده اند که دقیقا ماهیت بانکداری ربوی را ایفا می کنند. همانطور که در بانکداری ربوی بانک با قطع نظر از نقش آفرینی سرمایه درکل اقتصاد و با قطع نظر از عملکرد بنگاهی که متقاضی سرمایه است وام و اعتبار در اختیار او قرار داده بهره مشخصی را مطالبه می کند . دراین عقود نیز بانک ها با قطع نظر از نقش سرمایه و عملکرد بنگاه خاص قیمت را چنان تنظیم می کنند که سود از قبل تعیین شده بانک تأمین شود. این عقود تنها در مواردی به کار بسته می شوند که مشارکت در سود و زیان قابل اجرا نباشند در سایر موارد، محققین اسلامی به کارگیری این عقود را جایز نمی دانند و هشدار داده اند که استفاده از این عقود سیستم را به سمت نظام ربوی سوق می دهد و معتقدند که باید استفاده از عقود مشارکتی جایگزین استفاده از عقود مبادله ای شود .
البته ذکر این نکته ضروری است که ناکارآمدی این عقود به دلیل ماهیت این عقود نیست چون این عقود اسلامی می باشند و اسلام به دلیل جامعیتش، نسبت به نیازهای فردی و اجتماعی اقدام به تشریع روابط و معاملات متنوع اقتصادی کرده است که هر یک از آنها در شرایط و بازار خاصی جواب می دهند. دلیل عمده این ناکارآمدی ،تعریف و به کارگیری نامناسب این عقود در سیستم بانکی فقدان ساختارجرایی مناسب، آموزش مناسب و کافی، عدم نظارت و کنترل و غیره است . در اینجا لازم است نگاهی گذرا به نقاط ضعف بعضی از این عقود داشته باشیم .
گفته شده که فروش اقساطی، جزء ضعیف ترین نوع عقود در سیستم بانکی است. دلیل آن این است که فرق بانکداری ربوی و اسلامی در این است که بانکداری ربوی کاری به بخش حقیقی اقتصاد ندارد و بانک ها تنها واسطه وجوه هستند، درحالیکه بانک اسلامی دربخش حقیقی اقتصاد کارمی کند.
در فروش اقساطی از زمانی که مشتری کالایی را از طرف بانک خریداری می کند تا زمانی که فاکتورش را به بانک تحویل می دهد، تا موقعی که این فاکتور قسط بندی شده و به مشتری تحویل داده می شود، بانک مالکیت این کالا را دارد که دراین فاصله هیچ تغییری در بخش حقیقی اقتصاد رخ نمی دهد. و در اینجا همانند بانکداری ربوی، بانک تنها واسطه وجوه است.
درعقد سلف بانک هنگام تحویل کالا، خود فروشنده کالا را از طرف خود وکیل می کند تا کالا را به قیمت معین بفروشد و اگر هم بیشتر فروخت از آن خود فروشنده است . این باعث شده قیمت فروش سلف به قیمت فروش کالا تا حد زیادی صوری شود ؛ یعنی بانک در تعیین قیمت خرید سلف و در تعیین قیمت فروش از قیمت های واقعی چشم بپوشد و آنها را طوری تنظیم می کند که به سود مورد نظر در زمان معین برسد . این علاوه بر ایجاد شبهه ربا، موجب جدایی سیستم بانکی از بازار حقیقی و درنتیجه عدم کارایی عقد سلف می شود.

 

 

دانشجویان مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد رشته زبان و ادبیات فارسی بیشترین بهره را از این پژوهش خواهند برد و با یک اثر داستانی معاصر وتحلیل و بررسی شخصیت های آن به خوبی آشنا خواهند شد.
۱ – ۵ – اهداف تحقیق
الف: معرفی وشناخت شخصیت های موجود در سووشون و جزیره سرگردانی، بررسی خصوصیات روحی و روانی آنها به دانشجویان رشتۀ زبان و ادبیات فارسی و علاقمندان به آن.
ب: دیگر اینکه بعضی از شخصیت های موجود در سووشون و جزیره سرگردانی به مرور زمان به فراموشی سپرده شده اند و در این تحقیق سعی بر آن است تا اطلاعاتی در مورد این اشخاص و اهداف آنها بیان شود.
ج: با بهره گرفتن از این پژوهش یک الگوی ساختاری بدست می آید که مورد استفاده پژوهشگران در زمینه‌ی آثار داستانی معاصر قرار گیرد.
۱- ۶-سوالات تحقیق
۱ – مهم ترین درونمایه های این دو رمان چیست و چگونه میتوان پیوند معنایی بین رمان های سیمین دانشور( سووشون و جزیره سرگردانی) برقرار کرد؟
۲ – رابطه این دو اثر سیمین دانشور و مسائل اجتماعی دیگر چگونه تبیین می شود؟
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
۳ – شخصیت های زن موجود در سووشون وجزیره سرگردانی دارای چه نوع حالات ، روحیات و افکاری هستند و چه عواملی باعث دگرگونی شخصیت آنها می گردد؟
۱-۷-فرضیات تحقیق
الف: با جامعه شناسی شخصیت زن در این تحقیق به ما کمک می شود که با اشخاص ، روحیات و رفتار آنها آشنا شویم.
ب: در این دو اثر سیمین دانشور (سووشون و جزیره سرگردانی)زنان از فقیر ترین و پایین ترین سطوح طبقاتی تا زنان طبقات مرفه مورد توجه قرار می گیرند.
ج: وی زن را از نظر اقتصادی و عاطفی وابسته به مرد قلمداد می کند.
عکس مرتبط با اقتصاد
د: در داستانهای او زنان در مناسبات زناشویی و عاطفی به مراتب از مردان آسیب پذیرترند و هر چه زنان طبقه متوسط پایاپای مردان در عرصه فعالیتهای اجتماعی و سیاسی حضوری فعال دارند برخی محدودیت ها و ناهنجاری های عرفی _ اجتماعی نیز موجب گرفتاری و آسیب پذیری هر چه بیشتر آنان می شود.
فصل(دوم)
پیشینه تحقیق
۲ – ۱ – جامعه شناسی
در ساده ترین تعریف‌، جامعه شناسی دانش بررسی جامعه است، این علم به بررسی جوامع بشری، بر کنش های آنها ، و فرایندهایی که جوامع را در وضعیت جاری شان نگاه داشته یا تغییر می دهد می پردازد.علم مذکور تلاش می کند به این هدف با تجربه جامعه به بخش های تشکیل دهنده اش مانند انجمن ها، نهادها، گروه های هم جنس، هم نژاد، یا هم سن، و بررسی نحوه بر هم کنش فعال این اجزا با همدیگر بپردازد. علاوه بر اینها، این علم موضوعاتی مانند طبقه اجتماعی، قشر بندی، جنبش اجتماعی، تغییرات اجتماعی و بی نظمی هایی مانند جرم، انحراف، و انقلاب را مورد تحقیق قرار می دهد. انسان در مقایسه با حیوانات ، کمتر تحت تاثیر و کنترل غرایز می باشد و بخش زیادی از رفتارهای او توسط ساختارهای اجتماعی کنترل می شود. این موضوع ضرورت وجود ارگان (از قبیل ارگانهای اقتصادی، مذهبی، آموزشی، سیاسی، … ) جهت مشخص کردن رفتارها و تصمیمات انسانها را نشان می دهد. جامعه شناسی بررسی بخش معینی از جامعه نیست بلکه می تواند جامعه را در مجموع نیز مطالعه کند یعنی می تواند رشته خاصی باشد که جامعه را به عنوان واحد تجزیه و تحلیل خود بر می گیرند. وظیفه جامعه شناسی آن است که کشف کند چگونه نهادهایی که جامعه را تشکیل میدهند با هم ارتباط یافته اند و کدام نظامهای اجتماعی آنها را به هم پیوند می دهد (اینکلس ،۱۳۵۳ :۲۳).
۲ – ۲ – جامعه شناسی ادبیات
جامعه شناسی ادبی باید ویژگی پدیدۀ ادبی را در نظر داشته باشد و آن را رعایت کند. این جامعه شناسی که برای تولید کنندگان کتاب سودمند است باید برای خوانندگان نیز سودمند باشد و به علم ادبی سنتی – چه تاریخی و چه انتقادی – در انجام وظایفش یاری برساند. البته جامعه شناسی ادبی به طور غیر مستقیم به این مسائل می پردازد: نقش آن فقط پرداختن به این مسائل در سطح جامعه است .ادبیات در عین هدف بودن می تواند به عنوان ابزاری توانمند برای بررسی سیاست و جامعه و فرهنگ کشور مفید باشد و به منزلۀ بستر حیات بخش و شکوفاگر اندیشه ها و حاوی عناصر سازندۀ شخصیت انسانها به کار بیاید. در کشور ما ادبیات از جمله محتواهای غنی فرهنگ ماست ولی به قول آل احمد « ادبیات هنوز یک شغل نیست و بیشتر یک تفنن است. [ ولی ] تفننی خیلی جدی تر از یک شغل . یعنی یک مشغله است و مشغله ای بسیار پردردسر و شاید هم بد عاقبت …»(ر .ک، کُتبی ،۱۳۷۴ :۶ ).
جامعه شناسی ادبیات، جامعه شناسی مفاهیمی مانند قدرت سیاسی و اقتدار خانوادگی و ارزشهای اخلاقی است، مادی گری و خان سالاری و آرمان خواهی است، خدمت و خیانت، شجاعت و بلاهت، ایثار گری و عوام فریبی و صدها مفهوم دیگر است؛ جامعه شناسی شخصیت های ما هم هست، پدر و مادر، جوان و کودک، زن و مرد و … و همه و همه در ادبیات ما غوطه می خورند. ادبیات به همه نوع کاری می تواند بپردازد، حیطه تأثیر هر یک از انواع ادبی را بر قشرهای اجتماعی معلوم بنماید، قدرت شعری ما را در برابر ضعف نمایشی ما بفهماند، غصه ما را در قصه ما، عشق ما را در غزل ما و شجاعت ما را در حماسه ما آشکار کند.
۲-۲-۱-جامعه شناسی زن در آثار ادب فارسی
با آغاز انقلاب مشروطیت و رشد جریان تنویر افکار، آگاهی و شعور اجتماعی مردم به طور محسوسی بالا رفته و زنان نیز ضمن اینکه توانستند تا حدودی به کسب سواد و دانش نائل شوند و به واسطه همه گیر شدن بحث های اجتماعی از طریق بحث های خانوادگی و مطالعه نشریات مختلف منتشره، آگاهی آنها نسبت به وضعیت سیاسی و اجتماعی عصر خود افزون شد و زنانی که استعداد و قریحه ی هنری داشتند کم کم در صحنه های اجتماعی ظاهر شدند .
اربابان ادب و شعر و صاحبان ذوق و هنر فارسی در طول پیدایش ادبیات و خلق آثار و شاهکارهای ادبی شان در وصف زن و ستایش عشق و زیبایی هایش و قدردانی از مقام شامخ او سخنان بلندی گفته اند و سرتاسر پهنه ادبیات ایران زمین پر است از اشعاری که در ستایش حسن و زیبایی زنان سروده اند.
زن در ادبیات فارسی رسالت های چندگانه ای را بر عهده دارد؛ گاه مظهر عشق و دلدادگی است و عاشق است، گاه معشوق است، زمانی همسر است و در وقتی دیگر در مقام مادری دلسوز و فداکار و مربی تربیتی خانواده گاه زن مظهر پارسایی و توکل است و زمانی مظهر زهد و پرهیزگاری، گاه مظهر خردمندی و سیاستمداری و میهن پرستی است و در جایگاهی دیگر کینه توز و فتّان. که در این جا بخش هایی از آن را یادآور می شویم.
ذوق سرشار و احساسات لطیف استاد شهریار همیشه او را به ستایش و تمجید از زیبایی ها واداشته است به طوری که هر جا در برابر صنع زیبای خداوندی قرار می گیرد ناخودآگاه چشمه طبع جوشانش جاری شده و باعث آفریدن اثری جاودانی می شود، زیبایی های جمال انسان ها بالاخص در مورد زنان که با ظرافت و لطافت بیشتری مشهود است. این مطلب در اشعاری چون « دختر گل فروش »، « غزال و غزل »، « ای زن »، «‌دختر ترسا»، « ماه کلیسا » و « به سینما می رفت » و … کاملاً نمایان است.
ستایش جمال زن در شعر شهریار به عنوان ستایش یک جمال معنوی و خدادادی مطرح می شود و حفظ عفت و کسب دانش را عامل ماندگاری این جمال معرفی می کند:
رخ و زلف آدمیت ، زن با حجاب و تقواست
تو بر آن رخ دلارا خط و خال آدمیت…
به کرشمه عفاف و به جمال دانش تست
که خدا کند تجلی به جلال آدمیت…
به زوال آدمیت سخن از مقام زن نیست
که زن از هنر بماند به زوال آدمیت
( دیوان شهریار، ۱۳۸۳: ۱۰۷۲ )
و در ابیاتی دیگر عفت زن های آذربایجان را با غیرت مردانه اش در هم آمیخته و می ستاید :
عفت زنهای تو تالی ندارد در بشر
غیرت مردان تو ثانی ندارد در جهان
( همان، ۵۵۶)
زن الگو مثالش بنت زهرا زینب کبراست
که سرمشقی به خوش خطی این خاتون نخواهد شد
( همان، ۱۱۴۳)
در نظر شاعر ، حجاب زن در نزد مردان زیباتر از گیسوان زنجیر گونه آنان است.
حجاب زن پارسا پیش چشمش
به زیبایی زلف زنجیر مویی
(همان، ۱۱۲۷ )
شهریار وجود زن را عامل سر و سامان گرفتن و هدفمند شدن زندگی مرد می داند .
زنان پارسا و با عفت را چون چراغی ، روشنی بخش محفل خانواده معرفی می کند .
به خانه ای که نه در وی زن است زندان است
چه دخمه ای که صدش رخنه هست و روزن نیست
چراغ خانه مرد خدا ، زن و بچه است
تو را که نیست زن و بچه خانه روشن نیست
به خانه داری خود هرگز انتخاب مکن
زنی که خانه نگهدار و پاکدامن نیست
( همان، ۱۰۶۷ )
شهریار در غم از دست دادن همسرش در شعری با عنوان « داغ همسر » ، یتیمی دوباره خود را غمی جگر سوزی داند :
چه زبان ها که خودآموز نوشتند ولی
مرگ همسر چه کتابی که خودآموزتر است
گر جگر سوز بود داغ یتیمی با طفل
پیرزن مرده یتیمش ، جگرسوزتر است
همه دلدوز بود داغ عزیزان ، لیکن
داغ همسر چه خدنگی است که دلدوزتر است
( همان، ۱۰۵۲)
او مادر را موجودی مقدس معرفی می کند که مهد مهر و عطوفت و کوه صبر و بردباری ، شمع محفل خانواده و کانون تمام دلبستگی های فرزندان است .
طفل را هر لحظه خوفی هست کان تسکین نیابد
جز به زیر بال مهر و نازش و تیمار مادر
( همان، ۵۱۸)
شهریار مادر را چون فرشته ای می داند که آهنگ لالایی او پیامی خدایی است :
مادر فرشته ایست کش آهنگ لایلای
قدسی ترین پیام خدا و پیمبر است
جز کودک یتیم چه داند که در جهان
بی مادری چه فاجعه یی رقت آور است
دریای مهد مادری از شهریار پرس
کو سینه اش سفینه غواص گوهر است
( همان، ۴۷۳)
چنین برداشت و نظرگاهی در مورد مقام شامخ مادر ، استاد سخن را بر آن داشته است که ارزش و مقام و منزلت او را در قصیده « روز مادر » با زیباترین الفاظ و ترکیبات به تصویر کشد و ناسپاسان را به تیر کفر نشانه گیرد :
مادر مقام و منزلتش بین که فی المثل

 

 

تمرد وطغیان
تکانشگری
مشکل مدیریت زمان
لذت ازکاردر فشار زمانی
عوامل محیطی
نمودار۲-۲٫ مدل استیل از علل اهمال کاری تحصیلی
پیشایندهای اهمال کاری
طبق تحقیقات مختلف عوامل چندی با اهمال کاری در ارتباط هستند. به نظر جانسون و بلوم (۱۹۹۵) دو عامل اصلی مرتبط با اهمال کاری عبارتند از : الف) روان نژندی که همبستگی مثبت معناداری با اهمال کاری دارد ب) وجدانی بودن که همبستگی منفی معنی دار با اهمال کاری دارد. به عقیده بریجز و ریگ[۶۸] (۱۹۹۷) اهمال کاری ، در بردارنده تفکر غیر منطقی است و میزان اهمال کاری خودگزارشی دانش آموزان با میزان تفکر غیر منطقی و خرده مقیاس اجتناب از مسأله رابطه دارد.
در خصوص پیش‌آیندهای اهمال کاری محققان به عوامل مختلفی اشاره نموده‌اند از قبیل اضطراب و وابستگی، ترس از ارزیابی منفی، عزت‌نفس پایین (فراری، ۱۹۹۲) ترس از شکست (اسکونبرگ،۱۹۹۲)، احساس شرم وگناه(فی و تانگنی، ۲۰۰۰، به نقل از شیرزادی،۱۳۸۹)، تنفر از کار، فقدان انرژی (سولومون و راثبلوم،۱۹۸۴) کمال‌گرایی(کاگان و همکاران، ۲۰۱۰) درماندگی آموخته شده (مک کین، ۱۹۹۴، به نقل از جوکار،۱۳۸۶) خودکم‌بینی، پائین بودن سطح تحمل و عصبانیت (الیس و نال، ۱۹۹۷، به نقل از فرجاد،۱۳۸۲).
همچنین خودکارآمدی پائین (کلاسن، کراوچک و رجالی[۶۹] ، ۲۰۰۸)و اضطراب بالا بطور معناداری اهمال کاری در فعالیت‌های روزمره و فعالیت‌های تحصیلی را پیش‌بینی می‌کند . سبک‌های اسنادی بیرونی و عقاید غیرمنطقی (بالکیس و دورو، ۲۰۰۷)، عقاید در خصوص زمان در دسترس وکمبود مهارت‌‌های مدیریت زمان(لای و اسکونبرگ،۱۹۹۳) نمرات پایین، عدم خویشتن داری و خودتنظیمی (بالکیس و دورو، ۲۰۰۷) مهارت‌های مطالعه بی‌فایده و نامطلوب (هاول و واتسون، ۲۰۰۷؛ المر، ۲۰۰۰؛ به نقل از حسین و سلطان،۲۰۱۰).
حسین و سلطان(۲۰۱۰) در مطالعه‌ای از دانشجویان اهمالکار دلایل اهمال کاری ‌شان را پرسیدند، از جمله عللی که آنها اظهار کردند موارد زیر ‌می‌‌باشد:‌ بیماری (۵۴%)، مشکلات خانوادگی و اجتماعی (۷۵%)، کمبود علاقه و انگیزه (۶۳%)، اطمینان بیش از حد (۷۷%)، تنبلی (۷۸%)، دریافت گرایشات و فید بک‌های منفی از معلم (۷۸%). عوامل منفی موجود در وظایف و تکالیفشان (۶۵%)، حجم کار خیلی زیاد و انتظار کامل کردن آن در همان زمان (۸۷%)، عدم کسب مهارت‌های لازم جهت رویارویی با این تکالیف (۸۵%)، استرس تحصیلی (۸۷%)، وابستگی (۶۹%)، مشکلات ارتباطی (۸۶%) (سلطان و حسین، ۲۰۱۰). همچنین بین دشواری و علاقه‌مندی به انجام تکالیف با اهمال کاری ،خوش بینی و بدبینی (استوبر و جرمن[۷۰]، ۲۰۰۱، به نقل از الکساندر و آنوگبازی،۲۰۰۷) شیوه‌‌های فرزند پروری ( خواجه وهمکاران، ۱۳۸۷)همبستگی معنادار وجود دارد.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
بررسی‌ها نشان داده‌اندکه اهمال کاری مزمن با شماری از ویژگی‌های شخصیتی (اعتماد به نفس و عزت‌نفس پائین، سطوح بالای افسردگی، روان‌رنجوری، کم‌رویی، اضطراب صفتی ، هراس اجتماعی، فراموش کاری، بی‌نظمی، تمرکز بر خودانگاره ضعیف، نداشتن انرژی، انعطاف ‌ناپذیری رفتاری) در ارتباط است (میلگرام و تنی، ۲۰۰۰؛ ؛ استیل ،۲۰۰۷ ؛ استید[۷۱]،۲۰۱۰ ؛ مورالز و همکاران ، ۲۰۰۸ ).
نتیجه تصویری برای موضوع افسردگی
ویژگی‌های شخصیتی مثل نورتیک بودن و وجدان گرایی پایین در پنج عامل بزرگ شخصیت از متغیرهایی هستند که با اهمال کاری در تحقیقات همبستگی مثبت نشان داده‌اند. به عبارت دیگر اهمال کاری با وجدان‌گرایی همبستگی منفی معنادار و با روان‌رنجوری همبستگی مثبت بالایی دارد (لی ، ۲۰۰۶؛ بالکیس و دورو، ۲۰۰۷؛ استیل و همکاران، ۲۰۰۱ ؛استیل ۲۰۰۷).
پیامدهای اهمال کاری
حسین و سلطان (۲۰۱۰) بیان ‌می‌‌کنند که اهمال کاری علاوه بر عملکرد تحصیلی ضعیف ‌می‌‌تواند بر کیفیت زندگی تاثیرگذاشته و موجب افزایش استرس، احساسات منفی، از دست دادن کنترل بر زندگی شخصی و مشکلات جسمی و روحی شود. اهمال کاری با یک سبک زندگی ناسازگارانه همراه است و ‌می‌‌تواند اثرات جدی فردی و اجتماعی مانند احساس عدم شایستگی را به همراه داشته باشد قرار گرفتن طولانی مدت در معرض استرس خطر ابتلا به بیماری‌‌ها را افزایش ‌می‌‌دهد. همچنین اهمال کاری تحصیلی ‌می‌‌تواند باعث درگیری نوجوانان با والدین شود.
اهمال کاری بر روی عملکرد و خلق[۷۲] اثرات منفی دارد (کرمی، ۱۳۸۸). اگرچه اهمال کاری ‌می‌‌تواند به عنوان یک روش مقابله‌ای در برابر وقایع اضطراب‌آور تلقی ‌شود که به طور موقت اضطراب را کاهش و خلق را بهبود می‌بخشد اما در طولانی ‌مدت آن را وخیم‌تر می‌کند (سولومون و راثبلوم، ۱۹۸۴).
اهمال کاری در سطوح خفیف با خودکارآمدی و عزت نفس پایین و در سطوح شدیدتر با اضطراب و استرس بالا و بیماری‌‌های جسمی و روانی همراه است (اسکونبرگ وگرونوود ،۲۰۰۱).
عملکرد ضعیف ناشی از اهمال کاری می‌تواند منجر به کاهش احساس خودکارآمدی و عزت‌نفس فرد شود و خودکارآمدی نیز بر عملکرد در بازگشت اثرات منفی به جا ‌می‌‌گذارد و یک سیکل معیوب را شکل ‌می‌‌دهند. همچنین اهمال کاران در مقایسه با تلاش‌های انجام گرفته در آخرین دقایق موفقیت کمتر و یادگیری سطحی تری را کسب می‌کنند (لیندسلی[۷۳]، ۱۹۹۵، به نقل از استیل و همکاران،۲۰۰۱).
از جمله تأثیرات اهمال کاری بر عملکرد همبستگی منفی آن با معدل و نمرات دانش‌آموزان است. فراری (۲۰۰۸)؛ آنوگبازی(۲۰۰۰)؛ ون ارد(۲۰۰۰) اهمال کاری را با نمرات پائین تر معدل و اکینسولا و تلا و تلا (۲۰۰۷) اهمال کاری تحصیلی را با پیشرفت تحصیلی پائین در ارتباط یافتند. البته این تأثیر بر عملکرد به درجه اهداف و چالش برانگیزی آنها مرتبط است. چنانچه تکالیف به حد کافی چالش ‌برانگیز باشد، قرار دادن فشارهای زمانی توسط ضرب‌العجل‌ها می‌تواند با افزایش احساس کفایت فرد بر عملکرد فرد تأثیر مثبت نیز داشته باشد.
پوپولا (۲۰۰۵، به نقل از شیرزادی، ۱۳۸۹) دریافت که دانش آموزانی که نمرات بالاتری در مقیاس اهمال کاری کسب کرده‌اند از نظر عملکرد تحصیلی پائین تر از دانش آموزانی هستند که نمرات پائین تری در اهمال کاری داشته‌اند. بااین وجود شیرزادی (۱۳۸۹) و لای و همکاران (۱۹۸۹)، بیان ‌می‌‌کنند که اهمال کاری نمی‌تواند پیشرفت تحصیلی را پیش‌بینی کند. شیرزادی (۱۳۸۹) در تفسیر یافته‌اش عنوان ‌می‌‌کند که اهمال کاران در آخرین زمان های باقیمانده با اضطراب شروع به فعالیت ‌می‌‌کنند و از تمام مهارت‌‌های یادگیر ی شان حداکثر استفاده را کرده و بر انجام فعالیت مورد نظرکاملا متمرکز ‌می‌‌شوند. درنتیجه هرچند ممکن است از نظر فهم عمیق وکاربردی مطالب در سطح پائین تری باشند ولی ‌می‌‌توانند نمرات در حد متوسط یا کمی پائین تر ولی قابل قبول کسب کنند.
پیامدها و صورت‌‌های مثبت اهمال کاری
همان گونه که قبلا ذکر شد، هرچند اهمال کاری بامضامینی منفی در ذهن همراه است ولی در بعضی شرایط می‌تواند یک انتخاب مثبت و قابل قبول باشد. مثل زمانیکه احتمال آسیب رسیدن به دیگران در اثر اقدام سریع وجود داشته باشد(لای و سیلورمن،۱۹۹۶). استیل و همکاران (۲۰۰۱) بیان ‌می‌‌کند اهمال کاری ‌می‌‌تواند به عنوان تمرد و عدم پذیرش در تکالیفی سطحی که به صورت همه جانبه ما را احاطه کرده مطرح شود که فرصت تمرکز بر روی تکالیف مهم‌تر دیگر را فراهم ‌می‌‌کند. در زمینه تحصیلی نیز بعضی دانشجویان ادعا می‌کنند به تأخیر انداختن تکالیف و مطالعه برای امتحان تا آخرین لحظات و در فشار قرار گرفتن در ضرب العجل‌‌ها[۷۴] به آنها اخطار می‌دهد که بایدبه صورت متمرکز و در حد بالایی تلاش کنند (فراری، ۱۹۹۲). درحقیقت یافته‌‌هایی که در اینجا ذکر خواهد شد در تناقض با هدف پژوهش حاضر و پژوهش‌‌هایی است که اهمال کاری را به علت نقصان در مهارت‌‌های سازگارانه مقابله و کمبود مهارت‌‌های یادگیری ‌می‌‌دانند.
هر چند اهمال کاری به طور کلی اثرات منفی بر عملکرد دارد ولی در بعضی شرایط ‌می‌‌تواند به عنوان یک استراتژی تسهیل‌کننده موجب بهبود عملکردشود، چون به فرد امکان این را می‌دهد که منابع در دسترسش را جهت مقابله با پیش‌آمدها آماده و ارزیابی کند (ایران نژاد و جیسون ،۱۹۹۲، به نقل از بالکیس و دودرو،۲۰۰۷).
تورنس وسافر[۷۵](۱۹۹۱، استین و سابونتیک[۷۶]، ۱۹۹۵، به نقل از لای، ۱۹۸۷) نشان دادند که اهمال کاری با سبک تفکر خلاقانه در ارتباط است. اهمال کاری می‌تواند در تکالیف خلاقانه عملکرد را بهبود بخشد یا تکالیفی که نیازمند جستجو جهت کسب اطلاعات بیشتر باشد. در این صورت تأخیر می‌تواند به خلق ایده‌های جدید یا افزایش آنها و تفکر واگرا منجر شود اهمال کاری در آغاز کار و به تاخیر انداختن آن را از ویژگی‌‌های افراد دارای سبک خلاق حل مسأله میداند. (ونگر[۷۷]،۱۹۹۴، به نقل از ون ارد ،۲۰۰۰).
فراری (۱۹۹۱) مشاهده کرد که دانش‌آموزانی که توانایی بالاتری دارند نسبت به آنهایی که توانایی تحصیلی پایین‌تری دارند، رفتارهای اهمال‌کاری بیشتری نشان می‌دهند و این در شرایطی که نیاز به خودتنظیمی جهت اجرای تکالیف است شدت می‌یابد.
واچا و مک براید[۷۸] (۱۹۹۳، به نقل از مورالز[۷۹]،۲۰۱۱)در مطالعه‌ای دریافتند که اهمال کاران بیشتر تمایل به استفاده راهبردهای مطالعه برتر و فوق العاده اثربخش دارند تا با شتاب یاد بگیرند و بدین وسیله خود را به سرعت برای امتحان آماده می‌‌کنند. تا حداکثر اثربخشی را به دست آورند. دانش‌آموزانی که توانایی تحصیلی بالایی دارند عادات و ساعات مطالعه‌شان را با انجام دوره‌های دقیق و هماهنگ و متناوب از مسامحه و با شتاب و قدرت یادگیری، به حداکثر اثربخشی می‌رسانند.
مورالز(۲۰۱۱) اظهارکرده است که اهمال کاری ، یادگیری با شتاب و آمادگی برای امتحان و غوطه‌ور شدن در جریان مطالعه[۸۰] و در اوج فرایند مطالعه قرار گرفتن را افزایش می‌دهد.در اوج جریان مطالعه قرار گرفتن -که به عنوان شمول کلی در یک فعالیت و صرف تمام توجه و منابع فرد بطور کامل روی انجام کار تعریف می‌شود- از طریق افزایش سطوح چالش‌انگیزی تکالیف سطوح بالاتری از عملکرد را از فرد درخواست می‌کند . اهمال کاری از طریق چالش برانگیز کردن و افزایش تجارب در اوج و جریان مطالعه قرار دادن کارآمدی شناختی را بهبود می‌بخشد و شکلی انطباقی می‌یابد. همانطور که ذکرشد تأثیر اهمال کاری بر عملکرد به چالش‌برانگیزی آنها مرتبط است. اگر تکالیف به حد کافی چالش‌ برانگیز باشد، قر ار دادن فشارهای زمانی توسط ضرب‌العجل‌ها می‌تواند با افزایش احساس کفایت فرد بر عملکرد فرد تأثیر مثبت نیز داشته باشد .در حقیقت این حالت در اوج مطالعه قرار داشتن به علت تطبیق یافتن میان سطح چالش ‌برانگیزی و مهارت‌های فرد روی می‌دهد.
بطور مشابه )پری[۸۱] ۲۰۰۸، به نقل از مورالز، ۲۰۱۱) در سودمندی‌های اهمال کاری بحث می‌کند و با ذکر اهمال کاری ساختار یافته آن رایک نوع استراتژی در جهت برنامه‌ریزی برای استفاده کارآمد از زمان و سازمان دهی اهداف می‌داند. مورالز( ۲۰۱۱) معتقد است اهمال کاری به معنای هیچ کاری انجام دادن نیست بلکه آنها در این فاصله وظایف و تکالیفی که در اولویت‌های پایین‌تری قرار دارند را انجام می‌دهند. بر این اساس دو نوع اهمال کاری سازگارانه و ناسازگارانه وجود دارد.
تیک و با یومیستر[۸۲] (۱۹۹۷) با مقایسه افراد اهمالکار و غیر اهمالکار برخی از سودمندی‌های اهمال کاری را این‌گونه بیان کرد: اهمال کاران در کوتاه مدت وضعیت سلامت بهتر و استرس کمتری را نسبت به غیر اهمال کاران گزارش می‌دهند. در نتیجه اهمال کاری به عنوان یک استراتژی مقابله‌ای جهت کاهش و تنظیم هیجانات و عواطف منفی در کوتاه مدت عمل می‌کند تا بدان وسیله فرد احساس بهتری داشته باشد.
بنابراین اهمال کاری لزوما روی تکالیف عملکردی اثر منفی ندارد، به خصوص اگر اهمال کاری به جهت جمع‌ آوری اطلاعات و برنامه‌ریزی باشد (کنوس، ۲۰۰۰، به نقل از استیل،۲۰۰۷). از طرف دیگر بعضی از اهمال کاران ادعا می‌کنند در آخرین لحظات از زمان تعیین شده می‌توانند بصورت مطلوبی وظایف خود را تکمیل کنند و حتی تحت فشار زمانی ایده‌های خلاقانه بیشتری بوجود می‌آورند (مورالز، ۲۰۱۱). در نتیجه می‌توان دو نوع اهمال‌کاری را از یکدیگر متمایز کرد.
در تبیین این یافته‌‌ها چو و چوی (۲۰۰۵) بیان کردند که اهمال کاری صورت‌های مثبتی نیز دارد. آن‌ ها ۲ نوع متفاوت از اهمال کاران را مشخص کردند ۱ـ منفعل ۲ـ فعال
برحسب عقاید خود کارآمدی، جهت‌گیری انگیزشی، استراتژی‌های مقابله‌ای و پیامدها می‌توان ۲ نوع اهمال کاران فعال و منفعل را تفکیک نمود که این دو گروه از نظر شناختی با یکدیگر تفاوت دارند. اهمال کاران فعال تمایلی به اهمال کاری ندارند ولی منفعلان به عمد اهمال کاری می‌کنند. هنگام فرا رسیدن لحظات آخر زمان تعیین شده اهمال کاران منفعل به علت احساس خودکارآمدی پایین و عدم اطمینان به خود احساس فشار و نابسندگی می‌کنند که احتمال اضطراب و افسردگی و در نهایت شکست در انجام تکالیف را افزایش می‌دهد. ولی اهمال کاران فعال در این لحظات احساس برانگیختگی و چالش‌انگیزی و خودکارآمدی می‌کنند (استیل، ۲۰۰۷). در زمینه خودکارآمدی نیز برخلاف منفعلان اهمال کاران فعال مانند غیر اهمال کاران عقاید نیرومندی در حیطه خودکارآمدی دارند و آنان عمداً بعضی تکالیف را به تأخیر می‌اندازند تا تکالیف ضروری‌تری را انجام دهند (چو و چوی، ۲۰۰۵).
در نوع منفعلانه فرد انجام تکالیفش را به علت ناتوانی در تصمیم‌گیری و اجرای آن در زمان مقرر و تعیین شده، به تأخیر می‌اندازد. برعکس اهمال کاران فعال به این علت از انجام تکالیف طفره می‌روند چون کار کردن تحت فشار زمانی در آخرین لحظات زمان تعیین شده، برایشان لذت‌بخش تراست، و نتایج مطلوب ‌تری کسب می‌کنند (‌‌هارینگتون، ۲۰۰۵).این گروه شیوه‌های مقابله ، عملکرد و استعدادهایی مشابه با افرادی که اهمالکار نیستند نشان می‌دهند (مورالز، ۲۰۱۱).
در اهمال کاران فعال بر خلاف منفعلان با توجه به سطوح بالای خودکارآمدی ادراک شده و واکنش‌های واقع‌گرایانه آنها در رویارویی با مشکلات و عوامل استرس‌زا (اینکه می‌توانند شرایط را بهبود بخشند) جهت‌گیری مقابله‌ای تکلیف (مسأله) مدار است. اهمال کاران منفعل به جای درگیر شدن و رویارویی با مشکلات به رفتارهای اجتنابی و خود ناتوان‌سازی رو می‌آورند در نتیجه ممکن است حواسشان را با تکالیف نامربوط و ناچیز پرت کنند، ناله و غرولند و مدام شکایت کنند و یا از تکمیل تکالیف چشم‌پوشی کنند (فراری و تیک، ۲۰۰۰).
درک و استفاده از زمان: بین اهمال کاران منفعل و فعال در این زمینه نیز تفاوت وجود دارد. اهمال کاران فعال مشابه غیراهمال کاران درک واقع ‌بینانه‌ای از زمان و کنترل بیشتری بر آن دارند ولی منفعلان در تخمین زمان لازم جهت انجام تکالیف شکست می‌خورند (بلان[۸۳] و پیچل، ۲۰۰۵).
در زمینه انگیزش اهمال کاران منفعل انگیزه درونی و بیرونی کمتری دارند ولی فعالان انگیزه درونی کمتر و انگیزه بیرونی بیشتری دارند چون جهت‌گیری آنان به سمت دریافت امکانات و حداکثر سودمندی در حداقل زمان ممکن است که این بیشتر با انگیزه بیرونی صدق می‌کند. در نتیجه اهمال کاری فعال یک پدیده چند بعدی شامل اجزای شناختی (تصمیم به تأخیر انداختن) عاطفی (تمایل به کار تحت فشار) و رفتاری (تکمیل تکالیف با تأخیر) و نتایج متفاوت است.به بیان دیگر بین این دو گروه تفاوت‌های بنیادی روانی و پیامدهای متناوبی مورد انتظار است (چو و چوی، ۲۰۰۵). دراین پژوهش اهمال کاری از نوع منفعل مورد هدف است.
سبک‌‌های مقابله ای اهمال کاری
بنا بر رویکردهای شناختی، خودارزشی و نه عدم تحمل شکست علت اصلی اهمال کاری است. برای برخی افراد مسائل مربوط به خود و برای برخی عدم تحمل تکالیف ناراحت کننده اهمیت دارد (فراری،۱۹۹۱). ترس از شکست در حالی که که فرد آنرا به عنوان عدم کفایت خود تصور ‌می‌‌کند باور ناکارآمدی هست که ‌می‌‌تواند منجر به اضطراب شود و به دنبال آن مشکل عدم تحمل اضطراب بروز ‌می‌‌کند. در نتیجه ‌می‌‌توان به این نتیجه رسید که خودارزشی و نه فقط عدم تحمل شکست علت اصلی اهمال کاری است (فراری،۱۹۹۴). عمده‌ترین تئوری ذکر شده درباره اهمال کاری بیانگر آن است که خود ارزشمندی اهمال کاران تنها با عملکرد فرد در انجام تکالیف تعیین ‌می‌‌شود (فراری و همکاران، ۱۹۹۴).
ممکن است تصور شود که اضطراب ‌می‌‌تواند به عنوان انگیزه ای جهت کار عمل کند ولی در مورد اهمال کاری اضطراب خود به وجودآورنده مشکل است. (روزنبت و فراست[۸۴]،۱۹۹۰، به نقل از میلگرام و همکاران، ۱۹۹۸). اضطراب منجر به این ‌می‌‌شود که وظایفی که نیازمند تلاش بیشتری هستند ملال آور و تهدید آمیزتلقی شوند ( مک کوئن و جانسون، ۱۹۹۹ ؛میلگرام و همکاران، ۱۹۹۸).
این تبیین از اهمال کاری در مدل ارزیابی اجتناب ـ اضطراب[۸۵] اثبات می‌شود.این مدل بیان ‌می‌‌کند که در شرایطی که افراد موقعیت موجودشان را تهدیدآمیز ادراک کنند و منابع موجود برای رویارویی با این تهدید را ناکافی و نامناسب تشخیص دهند، واکنش اضطرابی همراه با استرس به آن نشان می‌دهند و سعی می‌کنند از موقعیت بگریزند. در شرایط اهمال کاری این فرار به معنی فروگذاری کارها و انجام تکالیفی است که می‌تواند اضطراب را فراخواند. این اجتناب موقت اضطراب را کاهش می‌دهد .درنتیجه این الگوی رفتاری توسط چنین تقویت منفی حفظ و استمرار می‌یابد (میگرام و همکاران، ۱۹۹۸، به نقل از استیل، ۲۰۰۷). در چنین شرایطی فرد با پرت کردن حواس خود توسط فعالیت‌های خوشایند از فشارهای هیجانی می‌گریزد. این نوع رفتار اگر به صورت پایدار ادامه یابد و به حل مسأله منجر نشود تأسف برای فرد را به همراه دارد چون در اولویت‌های فرد جایی نداشته است(سیلور، سابینی[۸۶]،۱۹۸۱،به نقل از ون ارد، ۲۰۰۰).
محققان از این اظهارنظر که اجتناب یک انگیزه اصلی برای اهمال کاری است حمایت می‌کنند(فراری و پاتل،۲۰۰۴). در نتیجه اهمال کاری را ‌می‌‌توان به عنوان یک مکانیسم مقابله ای ناسازگارانه در نظر گرفت که هدف آن اجتناب از تهدید به صورت موقت برای حفظ بهزیستی فرد در کوتاه مدت است. در این صورت اهمال کاری ‌می‌‌تواند یک استراتژی مقابله‌ای هیجان‌مدار یا اجتنابی به خصوص در افرادی که به عنوان مشکل گریز شناخته ‌می‌‌شوند،تبیین شود که از عزت‌نفس فرد در رویارویی با تکالیف آزارنده حمایت می‌کند (فراری و همکاران،۱۹۹۵). چون فرد تصور می‌کند شکست یا کمبود پیشرفت در یک تکلیف سطوح مهارت‌های ضعیف او را منعکس می‌کند و در نتیجه آن را تهدیدی برای عزت نفس خود درمقابل دیگران ‌می‌‌پندارد (دایزمورالز و همکاران، ۲۰۰۸).
تحقیقات نشان می‌دهد که اهمال کاران بیشتر سبک‌های مقابله‌ای اجتنابی را جهت مقابله با عوامل و شرایط استرس‌زا بکار ‌می‌‌برند (سایروس و همکاران،۲۰۰۳). پاسخ‌‌های مقابله ای افکار، احساسات و اعمالی را تشکیل ‌می‌‌دهد که فرد برای رویارویی با موقعیت‌‌های مسأله‌زا که در زندگی روزمره و در شرایط ویژه با آن مواجه ‌می‌‌شود به کار ‌می‌‌بندد(فراید نبرگ[۸۷]،۱۹۹۶، به نقل ازخالیچی، ۱۳۸۴).
هنگامی‌که افراد با شرایط تهدیدآمیز روبه‌رو می‌شوند به هر طریق سعی در دور شدن از این رنج و تهدید دارند. به عبارت دیگر سه نوع استراتژی مقابله‌ای متفاوت واکنش نشان می‌دهند:
۱ـ راهبرد مقابله‌ای تکلیف مدار (یا مسأله مدار)که فرد با تمرکز بر روی علت مسائل به صورت خیلی فوری استرس ‌را کاهش می‌دهد ۲ـ استراتژی مقابله‌ای هیجان‌مدار که شامل کاهش و تنظیم فشار هیجانی ایجاد شده بوسیله استرس‌هاست ۳ـ جهت‌گیری مقابله‌ای اجتنابی که شامل نادیده گرفتن علت حقیقی یک مشکل و منحرف کردن حواس با فعالیت‌های خوشایندتر است (لازاروس و فولکمن[۸۸]،۱۹۹۳، به نقل از الکساندر و همکارن، ۲۰۰۷).
بین ارزیابی فرد از توانایی‌‌های خود، موقعیت‌ها، منابع در دسترس، تجارب و انتخاب نوع واکنش مقابله‌ای ارتباط وجود دارد. چنانچه افراد شرایط را تهدیدآمیز و غیرقابل کنترل و آسیب‌رسان ادراک کنند و خود را فاقد منابع مقابله‌ای کافی و مناسب جهت رویارویی با این شرایط بدانند به صورت هیجانی و اجتناب از موقعیت واکنش نشان می‌دهند و بالعکس چنانچه با ارزیابی توانایی‌‌ها، امکانات و منابع موجود و در دسترس‌شان موقعیت را چالشی قابل کنترل درک کنند، تلاش می‌کنند تا با بهره گرفتن از راهبردهای مؤثر و انطباقی با چالش‌ها درگیر و روبه‌رو شوند و مشکلات را برطرف کنند و یا با موقعیت‌ها کنار بیایند (لازاروس و فولکمن،۱۹۹۳، به نقل از خالیچی،۱۳۸۴).
رویکردهای سازگارانه مقابله‌ای شامل ارزیابی مثبت و فعالانه در رویارویی با علت استرسها می‌باشد و سعی در برطرف کردن آنهاست. درحالیکه مقابله اجتنابی شامل عدم پذیرش و انکار شرایط موجود و یافتن منابع دیگری از خودکامبخشی است (الکساندر و همکاران، ۲۰۰۷).
عزت نفس بالا، مقابله موثر را تسهیل ‌می‌‌کند و مقابله هیجانی به ویژه آنهایی که شامل اجتناب ، سرزنش و برون ریزی هیجانی است با عاطفه منفی و عزت نفس پایین و سازگاری ضعیف در ارتباط است .بنابراین سطوح خودکارآمدی و عزت نفس افراد مشخص می‌کند که چه نوع استراتژی مقابله‌ای استفاده کنند (الکساندر و همکاران، ۲۰۰۷).

 

جهت دانلود متن کامل پایان نامه به سایت azarim.ir مراجعه نمایید.

 

 

 

 

 

 

 

نمودار ۳-۲٫ اهمال کاری و باورهای شناختی ناکارآمد
باورهای ناکارآمد شناختی(عدم تحمل مشکلات ،عدم کفایت وخودکارآمدی وعزت نفس پایین…. در موقعیت‌‌های چالش برانگیز)
اضطراب ناشی از شکست و آسیب به عزت نفس اجتناب از موقعیت و اهمال کاری در انجام کار

تیک و باومیستر[۸۹](۱۹۹۷) اهمال کاری را یک عملکرد اجتنابی در واکنش به اضطراب ارزیابی و عدم توانایی کنترل شخصی ‌می‌‌داند. فلت ، بلانستین و مارتین[۹۰] (۱۹۹۵) نیز دریافت که اهمالکاری با جهت‌گیری مقابله‌ای اجتنابی همبستگی مثبت دارد و بیان کرد که به نظر می‌رسد که اهمال کاران از اینکه بر روی علت یک واقعه و مشکل متمرکز و با آن روبرو شوند ناتوان‌اند وبه صورت مضطربانه با موقعیت‌‌های چالش برانگیز روبه رو ‌می‌‌شوند. در تأیید این اظهارات فراری، جانسون و مک کوئن (۱۹۹۵) بیان کردند که اضطراب افراطی را یک علت زیربنایی و اصلی و مربوط به اهمال کاری است که تقویت کننده اجتناب از فعالیت‌هایی است که عامل به وجود آورنده آنهاست . مورالز و همکاران (۲۰۰۸) این طور عنوان ‌می‌‌کنند که که اهمال کاران به جای اینکه سعی کنند تا فعالانه مسائل را حل کنند و خودشان را با آنها درگیر کنند، با اجتناب از مسایل و وقایع ناخوشایند و انفعال، حل مسایل و شکل‌دهی شرایط را بر عهده دیگران می‌گذارند.
همان طور که بیان شد ادراک عدم توانایی مواجه موثر ودر نتیجه اجتناب به علت فقدان منابع ، مهارتها و امکانات مورد نیاز و در دسترس است. افرادی که در توانای حل مسأله نقص دارند، در برابر تکالیف چالش انگیزی که فراتر از منابع در دسترس‌شان است و یا تکالیف ملال‌آور با شیوه‌ای هیجانی و به صورت مضطربانه برخورد می‌کنند و برای اجتناب از این هیجان ناخوشایند، از موقعیت‌‌های مستلزم رویارویی با مسأله اجتناب ‌می‌‌کنند(فلت و همکاران ۱۹۹۵؛ فراری ، دایز و همکاران،۲۰۰۸). بریدجز و ریگ(۱۹۹۷) مولفه اجتناب از مسأله را از میان باورهای ناکارآمد دارای بیشترین ارتباط با اهمال کاری یافت.
خودکارآمدی
در دهه ۱۹۷۰، بندورا با این فکر که در نظریه شناختی اجتماعی که مطرح نموده است یک عنصر کلیدی کم است، مفهوم خودکارآمدی را در ۱۹۷۷ مطرح نموده و بدین ترتیب موفق به شناسایی قطعه مهمی از آن عنصر گمشده شد (میرزایی کندری، ۱۳۸۶). خودکارآمدی از نظر بندورا، بنیادی ترین سازوکار ضروری انسان برای اداره و کنترل حوادثی است که بر زندگی او اثر می گذارند (زیمرمن و کیتسانتاس[۹۱]، ۲۰۰۵). همچنین یکی از مهمترین سازه های موثر در خودسامان دهی را، گذشته از هدف داشتن، احساس خودکارآمدی می داند (بندورا، ۱۹۹۷). افراد دارای این ویژگی معتقدند که انجام کارهای مورد نظرشان همراه با موفقیت است .در واقع خودکارآمدی یکی از ابعاد خود و مهمترین محور نظریه بندورا است. این مفهوم بر قضاوت ها و داوریهای افراد درباره توانایی های خود در انجام کار یا سازگاری با موقعیتهای خاص مرتبط است. بدیهی است که تفکر، احساسات و رفتار انسان در موقعیت هایی که به توانایی خود اطمینان می کند، متفاوت از رفتار وی در موقعیت هایی است که در آن کارآمدی بر الگوهای تفکر، انگیزش، عملکرد و برانگیختگی هیجانی تاثیر می گذارد (بندورا، ۱۹۹۷). خودکارآمدی یعنی اینکه مردم چگونه درباره توانایی اشان در انجام کاری به منظور دستیابی به هدفی قضاوت می کنند. همچنین به این باور یا برداشت که فرد قادر به سازماندهی و اجرای اقدامات لازم برای موفقیت در یک وظیفه معین است، اشاره دارد (سیگل و مک کویچ[۹۲]، ۲۰۰۷). باورهای خودکارآمدی بر اینکه چگونه افراد احساس و فکر می کنند، چگونه خود را بر می انگیزانند و چگونه رفتار می کنند، تاثیر می گذارد. انتظارهای ویژه خودکارآمدی نسبت به سایر انتظارها در انگیزش و عمل انسان نقشی حیاتی تر ایفاء می کند (بندورا، ۱۹۹۴).
افراد برای اینکه از روی عملکرد خود درباره کارامدی خود قضاوت کنند، تحت تاثیر عوامل مختلفی قرار می گیرند. سختی کارها، میزان تلاش، شرایط مطلوب، میزان کمک بیرونی که دریافت کرده اند، حالات عاطفی و بدنی آنها در حین انجام کار و چگونگی شکست موفقیت آنها از جمله این عوامل است و همچنین نگرش مثبت یا منفی فرد به خود و نحوه فراخوانی موفقیت ها و شکست، قضاوت درباره خودکارآمدی را تحت تاثیر قرار می دهند. باورهای افراد در مورد لیاقت هایشان بر میزان فشار روانی، افسردگی و اضطراب که در موقعیت های تهدیدآمیز تجربه می کنند، اثرگذار است. کسانی که اعتقاد دارند، می توانند این فشارهای بالقوه را تحت کنترل خویش درآوردند، الگوهای فکری نگران کننده را به ذهن راه نمی دهند و در نتیجه خودکارآمدی بالایی دارند. برعکس، کسانی که کارامدی خود برای کنترل بالقوه تهدیدها معتقد نباشند، دچار فشار روانی می گردند (بندورا، ۱۹۹۷). در واقع افرادی که خودکارآمدی کمی دارند احساس می کنند که در اعمال کنترل بر رویدادهای زندگی درمانده و ناتوان اند آنها معتقدند هر چقدر تلاش که می کنند بیهوده است. هنگامی که آنها با مانعی روبه رو می شوند اگر تلاش اولیه اشان در برخورد با مشکلات بی نتیجه بوده باشد سریعا قطع امید می کنند. افرادی که خودکارآمدی پایینی دارند حتی تلاش نمی کنند تا بر مشکلات غلبه کنند، زیرا متقاعد شده اند هرکاری که انجام دهند بیهوده است و تغییری در اوضاع ایجاد نمی کند، آرزوها را کم رنگ نماید و در توانایی شخصی تداخل کرده، نهایتا تاثیر نامطلوبی بر سلامت بگذارد. اما کسانی که خودکارآمدی بالایی دارند براین باورند که می تواند به طور موثر با رویدادها و شرایط برخورد کند. از آنجایی که چنین افرادی در مواجهه با مشکلات انتظار موفقیت دارند بر روی تکلیف استقامت نموده و اغلب در سطح بالایی عمل می کنند. این افراد در مقایسه با افراد دارای خودکارآمدی پایین از تردید کمتری نسبت به توانایی خود برخوردارند و اطمینان بیشتری به خود دارند. چنین افرادی مشکلات را چالش می بینند نه تهدید و فعالانه موقعیت های جدید را جستجو می کنند زیرا خودکارآمدی بالا ترس از شکست را کاهش می دهد، سطح آرزو را بالا می برد و توانایی مسئله گشایی و تفکر تخیلی را بیهوده می بخشد (شولتز و شولتز، ترجمه سید محمدی، ۱۳۹۱).
انتظارات خودکارآمدی، حداقل سه پیامد رفتاری را به دنبال دارد: گرایش در برابر اجتناب، کیفیت انجام رفتارها در حوزه هدف و پایداری در مواجهه با موانع یا تجارب ناخوشایند (باکانلی[۹۳]، ۲۰۰۶).
خودکارآمدی نقش میانجی گر و آسان ساز را در پیوند میان کنش های شناختی بازی می کند (بندورا، ۱۹۹۷). همچنین باورهای خودکارآمدی صرفا پیش بینی کننده منفعل رفتار آتی نیستند، بلکه افراد دارای باورهای کارامدتر عامل رخ دادن امور می شوند (بندورا، ۱۹۸۹). از سوی دیگر، باورهای خودکارآمدی افراد وابسته به زمینه است و در گستره های گوناگون یا جایگاه های ویژه دگرگون می شود (کریم زاده، محسنی، ۱۳۸۵).
تعاریف خودکارآمدی
خودکارآمدی عبارت است از قضاوت های افراد در مورد توانایی هایشان برای سازمان دهی و اجرای یک سلسله کارها برای رسیدن به انواع تعیین شده ی عملکردها (بندورا، ۱۹۸۶، به نقل از پنتریج و شانک، ۲۰۰۲، ترجمه شهرآرای، ۱۳۸۶). همچنین بندورا (۱۹۹۷) خودکارآمدی را به عنوان باور و قضاوت فرد از توانایی خود برای تکلیف خاص تعریف نموده است.
خودکارآمدی به عنوان باور افراد که می توانند به طور موفقیت آمیزی رفتارهای مورد نیاز را برای تولید نتیجه معین و انجام طرح های معین انجام دهند تعریف شده است (ملک زاده، ۱۳۹۰).