تصویر ۳-۴- پوشش گیاهی ساورز ۲۹
تصویر ۳-۵- پوشش جنگلی ساورز ۲۹
چکیده :
بررسی اثر ارتفاع بر عملکرد و تراکم و پراکنش دو گونه گیاهی چویل Ferulago angulata و کما ferula
به وسیله :
سید قادر رضایی ناصرآباد
به منظور بررسی اثر ارتفاع بر عملکرد و تراکم و پراکنش دو گونه گیاهی چویل Ferulago angulata و کما ferula تحقیقی در بهار و تابستان سال ۱۳۹۰ در فصل رویشی به روش ترانسکت خطی و در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی در کوه ساورز در شهرستان بویراحمد مورد بررسی قرار گرفت . سه فاکتور اصلی شامل ارتفاع از سطح دریا ، گونه های چویل و کما انتخاب شده و در سه تکرار و هر تکرار نیز در ۱۱ ارتفاع مختلف اجرا گردید . فاصله هر ترانسکت حدودا دو کیلومتر و در هر ترانسکت قطعات نمونه به ابعاد ۴ متر مربع و محل استقرار قطعات نمونه از دامنه ( خط القعر ) تا قله ( خط الراس ) کوه ساورز به ازاء هر صد متر افزایش ارتفاع از سطح دریا صورت گرفت . در این تحقیق اثر ارتفاع بر صفات پنج گانه ارتفاع گیاه ، قطر تاج ، زی توده (بیوماس ) ، تعداد بوته و تراکم نسبی گیاهان چویل و کما بررسی شده و نتایج حاصله بعد از آنالیز واریانس گزارش گردید . نتایج این تحقیق نشان داد که با افزایش ارتفاع از سطح دریا تراکم ، تعداد بوته ، قطر تاج و بیوماس گیاه چویل در واحد سطح معنی دار شده و افزایش می یابد . طول گیاه چویل با تغییرات ارتفاع تغییر معنی داری نداشت ..آزمایش مشابه نشان داد که با افزایش ارتفاع از سطح دریا تراکم ، تعداد بوته و قطر گیاه کما در واحد سطح معنی دار شده و افزایش می یابد بیشترین تراکم و قطر تاج ، در ارتفاعات ۲۳۰۰ تا ۲۹۰۰ متری مشاهده گردید . افزایش ارتفاع از سطح دریا تاثیر معنی داری بر ارتفاع و بیوماس گیاه کما نداشته و رابطه منطقی و معنی دار مشاهده نگردید .
کلمات کلیدی : ارتفاع ، چویل ، کما ، ساورز
فصل اول
کلیات
مقدمه :
اعمال مدیریت صحیح و کارآمد در هر منطقه بر مبنای اطلاعات دقیق از وی‍‍‍ژگی های کمی و کیفی رستنی ها و آگاهی از روابط گیاهان با یکدیگر و نیز عوامل محیطی میسر می باشد. شناخت عوامل محیطی موثر بر استقرار و گسترش گیاهان می تواند ما را با سازگاری گونه های بومی هر ناحیه آشنا کند تا بر اساس سرشت این گونه های بومی، نسبت به مدیریت بوم شناختی اقدام گردد ^۱۱ (تقی پور ع ۱۳۸۵ ) .
بررسی‌ها ی انجام شده توسط داراب یزدانی و همکاران در غرب ایران نشان می‌دهد که جایگزینی داروهای با منشاء طبیعی با داروهای شیمیایی در سطح دنیا به سرعت رو به توسعه و گسترش است و کشورهای مختلف با بهره‌گیری از توانهای بالقوه خود از جمله تنوع پوشش گیاهی، تنوع اقلیمی، ارزان بودن انرژی و نیروی کارگری و وجود تکنولوژی‌های برتر و. .. سهم خود را از تجارت جهانی گیاهان دارویی می‌گیرند و به طوری که کشوری مانند کانادا خود را غول خفته گیاهان دارویی می‌داند. در این رهگذر می‌بایست با شناخت و بهره‌گیری هر چه بهتر از توانهای بالقوه خود که شاخص‌ترین آنها تنوع اقلیمی، تنوع پوشش گیاهی، پیشینه تاریخی طب سنتی و تا حدودی منابع انرژی ارزان می‌باشد و همچنین با سیاست‌گذاری صحیح و برنامه‌ریزی‌های کلان سهم واقعی خود را از این تجارت کسب کنیم ^۵۳ ( یزدانی د ۱۳۸۲).
مطالعات قلی وند و همکاران در استان کردستان و پژوهشکده گیاهان دارویی نشان می دهد کشور ایران دارای توانمندی های زیادی در عرصه گیاهان دارویی و معطر بوده و از این جهت می تواند جایگاه ویژه ای در صنایع غذائی ،داروسازی و آرایشی- بهداشتی در دنیا داشته و در عرصه صادرات گیاهان دارویی مطرح شود. اسانس ها را می توان از مهمترین مواد موثره گیاهان داروئی دانست.با توجه به غنی بودن پوشش گیاهی ایران و برخورداری از تنوع گونه ای فراوان و در نتیجه وجود گونه های انحصاری ،استخراج و تحلیل کمی و کیفی ترکیب های موجود در این گیاهان از اهمیت خاصی برخوردار است ^۴۰ ( قلی وند م ۱۳۸۸ ).
بر اساس نوشته های دراراب یزدانی و سحر شهنازی کشور ایران با موقعیت خاص آب و هوایی، بیش از ۷۵۰۰ گونه گیاهی را در خود جای داده است که ۲ تا ۳ برابر پوشش گیاهی تمامی قاره اروپاست و پیش‌بینی می‌شود که بیش از ۷۵۰ گونه دارویی در پوشش گیاهی ایران وجود داشته باشد^۵۴( یزدانی د ۱۳۸۲) .
استان کهگیلویه و بویراحمد در جنوب غربی ایران در امتداد سلسله کوههای زاگرس قرار گرفته و به دلیل شرایط توپوگرافی ، اقلیمی و موقعیت خاص خود رویشگاه بیش از ۲۰۰۰ گونه گیاهی است .^۱۳ (جعفری ع ۱۳۷۲ ) از بین گونه های فراوان گیاهی ، گیاهان دارویی و مرتعی با خاصیت ها و کاربردهای متعدد می توان به گیاه چویل با نام علمی Ferulago angulata و کما ferula اشاره کرد .
علت انتخاب موضوع :
دو گیاه چویل و کما از گونه های مهم مرتعی و دارویی کشور ایران به خصوص ناحیه زاگرس مرکزی است و در سالهای اخیر برای مصارف دارویی و مرتعی مورد بهره برداری های فراوان قرار گرفته اند ^۱۴ ( جعفری ۱۳۸۴ ) . بررسی های به عمل آمده نشان می دهد حدود ۳۵ گونه چویل و ۱۷۲گونه گیاه کما در دنیا و تقریبا ۸ گونه چویل و ۳۰گونه از انواع کما در ایران یافت می شوند ^۵۴ (یزدانی د ۱۳۸۲) . در زمینه پراکنش این گونه ها به ویژه در طبقات ارتفاعی ، اطلاعات کمی وجود دارد و اطلاعات موجود نیز برای برنامه ریزی در زمینه مدیریت علمی ؛ بهره برداری و حفاظتی ، کافی به نظر نمی رسد لذا در این تحقیق ، برای تعیین اثر عامل اکولوژیک ارتفاع بر تراکم ، پراکنش و صفات کمی این دو گونه اجرا شده است . نتایج حاصل از این تحقیق می تواند برخی از جنبه های مهم و مبهم علمی در ارتباط با رویشگاه های این دو گونه گیاهی را برطرف نماید . بنابر این اثر ارتفاع به عنوان متغیر مهم و اکولوژیکی بر پراکنش ، تراکم و میزان تولید زی توده ( بیوماس ) این دو گونه مورد بررسی قرار می گیرد .

هرچند که تعیین پراکنش و تراکم و اندازه گیری بیوماس تولیدی گیاهان مرتعی در طرح های مرتعداری استان و یاسایر نقاط کشور بررسی شده است ولی مطالعات گسترده ای برای تعیین اثر هریک از عوامل اکولوژیک ( به صورت منفرد ) بر رشد ونمو ، حضور یا عدم حضور ، جامعه گرایی و تراکم گونه ها ، صورت نگرفته است . در این راستا می توان به مطالعه بررسی اکو - فیتو سوسیولوژیکی رویش های گیاهی منطقه کوه گل در سالهای ۷۲- ۱۳۷۰ ، منطقه حفاظت شده دنای غربی طی سالهای ۸۰-۱۳۷۷ و دنای شرقی - کوه دیل در طی سالهای ۸۹-۱۳۸۸ توسط عزیزالله جعفری ( استاد مشاور ) اشاره کرد . برخی نتایج حاصل از این مطالعات به صورت مقالات در مجلات و سمینارها ی مختلف ارائه شده است . علاوه بر این ، سه فقره پایان نامه تحت عنوان بررسی عامل اکولوژیک ارتفاع ، شیب و خاک بر استقرار رویش های گیاهی در منطقه حفاظت شده دنای شرقی و دیگری تحت عنوان بررسی اثر عامل اکولوژیکی ارتفاع بر شیب تغییرات تنوع زیستی در منطقه دنای غربی و تاثیر عامل اکولوژیکی ارتفاع بر میزان و نوع ترکیبات فلانوئیدی در گیاه پونه سای سی سختی ( Nepeta macrosiphon ) توسط نامبرده راهنمایی و مشاوره شده است و در این تحقیقات هر چند به اختصار به گونه های مورد مطالعه اشاره شده است ولی این گونه ها در سطح وسیع مورد مطالعه قرار نگرفته اند . علاوه بر این در ارتباط با صفات کمی ، پراکنش و تراکم گونه های مورد مطالعه در این پایان نامه ، تا کنون تحقیقی صورت نگرفته است لذا در این تحقیق اثر عامل اکولوژیکی ارتفاع بر خصوصیات مورفولوژیکی ، تراکم و پراکنش گونه های مورد نظر در کوه ساورز بررسی شده است .
فرضیه ها :
۱- افزایش ارتفاع از سطح دریا با عث کاهش عملکرد بیوماس در دو گیاه کما و چویل می شود
۲- افزایش ارتفاع باعث کاهش تراکم و پراکنش دو گیاه کما و چویل می گردد
اهداف تحقیق :
بررسی عامل مهم اکولوژیکی ارتفاع بر رشد و نمو ،حضور یا عدم حضور ، پراکنش و تراکم دو گونه ی چویل و کما
تعیین محدوده ی ارتفاعی رویش دو گونه مورد بررسی ( حداقل و حداکثر ارتفاع رویشگاه )
تعیین مهم ترین رویشگاههای دو گونه مورد بررسی در طبقات ارتفاعی
تعیین مهم ترین طبقات ارتفاعی ار نظر تولید بیوماس
تعیین مهم ترین نقاط و طبقات ارتفاعی برای کشت و احیاء گونه های مورد بررسی
کلیات :
معرفی خانواده چتریان :
تیره بزرگی از گیاهان با نام چتریان umbelliferae یا Apiaceae که به تیره جعفری نیز معروف هستند. این تیره شامل ۱۵۰ جنس و در حدود ۳۰۰۰ گونه گیاه است که عموماً در مناطق معتدله دو نیمکره مخصوصاً نیمکره شمالی می رویند. و جود گل آذین چتری و برگهای غالباً مرکب از بریدگیهای باریک و نازک ؛ آنها را از سایر گیاهان به خوبی متمایز می سازد. به علت وجود گل آذین چتری است که به تیره چتریان معروف هستند. در بین گیاهان این تیره گونه های فراوان دارویی وجود دارد که اغلب آنها مورد شناسایی مردم بوده و در طبابت مورد استفاده قرار می گیرند ^۲۵  (  زرگری,ع.۱۳۷۶) .
گیاهان تیره چتریان معمولاً در همه اندام‌های خود ( در مجاری درون بافتی به نام شیزوژن ) دارای اسانس می‌باشند اماً اساساً اسانس دانه و ریشه آن‌ها مورد توجه است. گیاهان تیره مذکور عمدتاً در نواحی معتدل می‌رویند و عموماً در دوره رویشی خود نیاز چندانی هم به آب ندارند. حتی این کم نیازی به آب به کیفیت مرغوب اسانس آن‌ها موثر است^۴۵ (مافی ح ۱۳۸۸) .
گیاهان تیره چتریان چنانکه از نام تیره آن‌ها پیداست دارای گل‌آذینی به شکل چتر ساده یا مرکب می‌باشند. تشخیص گل‌آذین چتری امری ساده است. اغلب گونه‌‌های این تیره علفی، یکساله، دوساله یا چند ساله‌اند. برگ‌ها غیر متقابل و بی‌زبانه، دارای بریدگی‌های عمیق با غلافی درشت در قاعده هستند^۴۵ (مافی ح ۱۳۸۸).
تعدا اندام‌های هر حلقه گل مضربی از پنج است. از ناحیه پایینی تخمدان دو برچه به هم چسبیده نمو می‌نمایند که پس از نمو از هم جدا می‌شوند و میوه‌ای فندوقه‌ای دو قسمتی تشکیل می‌دهند. میوه فندوقه‌ای دوقسمتی و ریشه، محصول اصلی گیاه است^۴۵ (مافی ح ۱۳۸۸) .
از گیاهان این خانواده می توان به کرفس، شوید، جعفری ، کندل، کما ، چویل یا چویر ، کرفس سفید ، شلیل ، زگیلی ، بیلهر ، پیکل ، جاشیر، جعفری کوهی ، خوش آویزه کوهی ، آنغوزه، باریجه و … اشاره کرد .

عوامل مؤثر بر رشد و نمو گیاهان مرتعى
۱-۲-۱- ارتفاع از سطح دریا : با افزایش ارتفاع از سطح دریا از میزان دمای هوا کاسته شده و بر میزان بارندگی افزوده می شود . دوره سرما و یخبندان طولانی تر و ذوب شدن یخ ها برف ها کند تر می شود و رشد گیاهان بطئی تر صورت می گیرد .
۱-۲-۲- عرض جغرافیائى : عرض جغرافیایی هر نقطه ارتباط معنی داری با میزان تابش ، زاویه تابش ، درجه حرارت ، و به تبع میزان بارندگی داردمجموعه عوامل فوق الذکر سبب شکل گیری رویش های گیاهی در نقاط مختلف کره زمین شده است . عرض جغرافیایی در استوا صفر ودر قطبین ۹۰ درجه است رویش های گیاهی در عرض های جغرافیایی تفاوت های عمده ای دارند
۱-۲-۳- شیب
شیب از جمله عوامل اکولوژیکی مؤثر بر رشد و نمو گیاهی است .در شیب های تند با توجه به شرایط ثقلی زمین ، آبها سریعتر حرکت کرده و کمتر در خاک نفوذ می کنند و فرسایش خاک شدیدتر است . در شیب های ملایم مقدار بیشتری از اب بارندگی در زمین فرو می رود و ذخائرآبی زمین را غنی تر می سازد و فرسایش کمتری صورت گرفته و شرایط بهتری برای رشد گیاهان مرتعی فراهم می آورد . با توجه به این که در مناطق مختلف کرده زمین جز منطقه استوایی ؛ عامل نور و حرارت نسبت به رطوبت محدودیت کمتری دارند و شیب های شمالی در نیمکره شمالی و جنوبی کم تر در معرض تابش آفتاب و به تبع آن از دست دادن رطوبت هستند لذا در این شیب ها رطوبت ناشی از بارش باران و یا ذوب شدن برفها مدت طولانی تری باقی می ماند لذا رشد و نمو گیاهی معمولا بیشتر از شیب های دیگر است .
۱-۲-۴- جانوران
از گیاهان مرتعى جانوران گوناگون تغذیه مى‌کنند. جانوران وحشى و دام‌ها مرتع را مورد چرا قرار مى‌دهند .از سوى دیگر گیاهان مرتعى مورد حمله تعدادى از جوندگان مانند موش و خرگوش و جانورانى چون تشی، جوجه‌تیغى و انواع حشرات و دیگر آفات قرار مى‌گیرند. وجود جانوران مختلف در اکوسیستم مرتع گاهى سودمند و در پاره‌اى از موارد زیان‌آور است. به هر صورت، گیاهان مرتعى در کنار همه عوامل یاد شده بالا و ایجاد تعادل با شرایط موجود محیط به هستى مراتع تداوم مى‌بخشند و در این میان چراى دام‌ها در صورتى‌که بى‌رویه صورت گیرد این تعادل را بَر‌هم خواهد زد. در مراتع مورد مطالعه تعداد دامها بیش از سه‌ برابر ظرفیت مرتع، زنگ خطرى برای پوشش های گیاهی به شمار می آید.
۱-۲-۵- انسان
فعالیت‌هاى انسان هم در جهت تخریب مراتع و هم در جهت توسعه و احیاء آن مى‌تواند مؤثر باشد. توسعه صنعت و کشاورزی، احداث راه‌ها، کارخانه‌ها، شهرها و اِعمال مدیریت چراى نادرست و غیره وسعت مراتع را محدود مى‌کند و آن را به ‌نابودى مى‌برد؛ و در مقابل اِعمال مدیریت صحیح و آگاهانه و عملیات احیاء و اصلاح مراتع در توسعه مراتع و رشد و نمو گیاهان مرتعى و تداوم حیات اکوسیستم مرتع آثار مثبت دارد.
۱-۲-۶- آفات و بیمارى‌ها
از میان گیاهان تعداى به‌صورت انگلى روى گیاهان دیگر زندگى مى‌کنند و زیان‌هائى را بر آنها وارد مى‌آورند. از این جمله می توان به گیاهان انگلی سس، .Cuscuta sp، و گل جالیز robanche spp. که انگل کامل بوده و از گیاهان میزبان تغذیه می کنند شرایط زیستى را براى گیاه میزبان مشکل مى‌سازد، و موجب از بین‌ رفتن آن مى‌شود. در میان قارچ‌ها، بعضى مولد بیمارى در گیاهان مرتعى هستند. تعدادى از موجودات جانورى نظیر حشرات نیز آفت گیاهان مرتعى هستند یا در آنها ایجاد بیمارى مى‌کنند. تعدادی از قارچ ها و باکتری ها و ویروس‌ها با عث بسیاری از بیمارى‌ها را در گیاهان مرتعى مى‌شوند .
۱-۳- گیاهان مورد مطالعه
۱-۳-۱- چویل : (Ferulago angulata)
تصویر ۱- ۱ – چویل ساورز – عکاس محقق
گیاه چویل Ferulago angulata با نام فارسی چویل یا چویر یکی از گیاهان خانواده چتریان(Apiaceae) است که در کشورهای ترکیه, سوریه, لبنان , عراق و ایران پراکنش دارد ، حدود سی‌وپنج گونه از گیاه چویل در دنیا وجود دارد که از این تعداد هشت گونه از آنها در ایران یافت می‌شوند^۱۶ ( جلیبیان ن۱۳۸۷ ) . چویل گیاهی پایا، بدون کرک، بلند و به ارتفاع ۶۰ تا ۱۵۰ سانتیمتر، دارای ساقه ضخیم، ایستاده، منفرد و دارای خطوط طولی یا شیاردار و انشعابات چرخه دار می باشد. خوشه این گیاه گرزنی فشرده و شاخه های گل آذین طویل است. برگ گیاه چویل سه پاره کمرنگ و متمایل به کبودی، وسیع، پهن دراز، بسیار بریده، بدون کرک یا مختصرا زبر و تقسیمات کامل می باشد که برگهای پایینی به ابعاد ۲۰ تا ۳۰ در ۴ تا ۳۰ سانتیمتر و دارای ۳ تا ۵ بار تقسیمات شانه ای با قطعات انتهای نازک و نخی یا تار مانند، یا خطی ناودانی به ابعاد ۵/۰ تا ۲ در ۵/۱ تا ۳۰ میلیمتر است. گل ریز، متمایل به زرد، تقریبا غیر مشخص، مجتمع در گل آذینهای چتر بصورت گل آذین کلی خوشه گرزن فشرده، طویل و باریک یا بطور تنک یا خوشه مرکب و بدون کرک است و چترهای میوه دار ۵ تا ۶ پرتو و به طول ۵/۱ تا ۴ سانتیمتر می باشند. دمگل بطول ۳ تا ۴ میلمتر، براکته ها سرنیزه ای یا مثلثی - سرنیزه ای بطول ۵ تا ۸ میلیمتر، تا گلبرگهای بدون کرک یا پوشیده از تار، میوه این گیاه ریکارپ و به بزرگی ۶ در ۱۰ تا ۱۲ میلیمتر، بیضی پهن دراز، بدون کرک یا در جوانی کمی زبر، باپرده های نازک تیز، بطول ۵/۱ تا ۵/۲ میلیمتر دارای نوارک ترشحی پشتی و ۶  نوارک در سطح الصاق می باشد^۴۹(معصومی م ۱۳۸۷ ) .
۱-۳-۲- انواع گیاه چویل شناخته شده در ایران
حدود سی‌وپنج گونه از گیاه چویل در دنیا وجود دارد^۱۳ ( جعفری ع ۱۳۷۲) و ^۵۴ ( یزدانی د ۱۳۸۲) که از این تعداد هشت گونه از آنها در ایران یافت می‌شوند که عبارتند از :
Ferulago angulata subsp.angulata 1- چویل گوشه دار

(۴-۴)
ویژه حالت متناظر با ویژه مقدار صفر هامیلتونی سیستم که حالت تاریک نامیده میشود بصورت زیر است:
(۴-۵)
مشاهده میکنیم در حالت تاریک اتم‌ها در حالت پایه هستند و فیبر در حالت تهی میباشد.
میتوان تهی بودن فیبر را با پدیده تداخل ویرانگر توجیح نمود. به این ترتیب که کت حالت  ، توسط کت حالت  به حالت  منتقل میشود. چون دو انتقال حالت زیر :
(۴-۶)
به طور ویرانگر رخ میدهند، مد فیبر در حالت تهی باقی میماند. به عبارت دیگر فیبر یک نقش مهم به عنوان رابط دو کاواک بازی میکند.
برای این که بتوانیم از جمعیت مد کاواک در حالت برانگیخته صرف نظر کنیم باید حالت  برقرار باشد. حال به نحوه ایجاد در هم‌تنیدگی بین دو اتم  میپردازیم. ابتدا اتم  در حالت  و اتم  در یک برهم نهی از حالت‌های  است و همه مدهای میدان در حالت تهی میباشند. سپس حالت  با بهره گرفتن از پالس های لیزری به صورت گذار بی‌دررو به حالت  تحول می‌یابد، ( با توجه به حالت تاریک و با بهره گرفتن از پالسهای لیزری  ) در حالی که  بدون تغییر باقی میماند. برای بررسی بیشتر گذار بی دررو با در نظر گرفتن حالت اولیه  و با توجه به رابطه (۴-۵)، حالت تاریک به صورت زیر است:

(۴-۷)
ابتدا فرض میکنیم  و  برقرار باشد. در این صورت، حالت تاریک تقریبا به صورت  است. برای اینکه سیستم به روش گذار بیدررو به حالت  تحول پیدا کند، به آرامی  را افزایش و  را کاهش میدهیم. بنابراین در زمان  به شرط  میرسیم. همزمان برای حالت اولیه  تحول حالتها با توجه به هامیلتونی در زیر فضای زیر اتفاق میافتد:
(۴-۸)

شکل ۴-۲: الگوی جفت شدگی سیستم برای حالت اولیه  .
نمایش ماتریس هامیلتونی در این زیر فضا بصورت زیر بدست میآید:
 (۴-۹)
ویژه حالت متناطر با ویژه مقدار صفر هامیلتونی بصورت زیر بدست میآید:
(۴-۱۰)
مانند حالت تاریک قبل مشاهده میکنیم که ویژه حالت  برای فیبر در حالت تهی است و چون شرط  همواره برقرار است، پس حالت  بدون تغییر باقی میماند.
پس تحت گذار بی دررو به حالت زیر خواهیم رسید:
(۴-۱۱)
با تبدیل  داریم:
(۴-۱۲)
سپس پالسهای  و  را برای تبدیل  به صورت بی‌دررو اعمال میکنیم. یعنی با شرط  ،  . همزمان حالتهای  هیچ تغییری نمیکنند. بنابراین داریم:
(۴-۱۳)
در نهایت با اعمال میدان کلاسیکی و تحول حالتهای:

داریم:
(۴-۱۴)
که برای هر دواتم  و  ، حالت های کوانتومی در سه تراز  کدگذاری شدهاند.
خاطر نشان میکنیم که دینامیک سیستم(دو اتم مجزا در دو کاواک)، محدود به ترازهای پایه است و ترازهای دیگر به ترازهای  جفت نشدهاند(نه با جفت شدگی همدوس و نه با واپاشی غیر همدوس). پس دو اتم میتوانند به عنوان سیستمی در نظر گرفته شوند که برای آنها  بیشینه درهم‌تنیدگی را دارد.
۴-۲ ایجاد درهم‌تنیدگی GHZ در سیستم اتم-کاواک-فیبر برای سه اتم در سه کاواک به روش گذار بی‌دررو
در این حالت در هم‌تنیدگی سه اتم سه پایه در سه کاواک را مورد بررسی قرار میدهیم. با توجه به شکل۴-۳ مشاهده میکنیم که سه اتم  در سه کاواک  قرار دارند که توسط دو فیبر  به هم متصل هستند. هر اتم سه تراز پایه  و یک تراز تحریکی   دارد. کاواک  تک مد و کاواک  دارای دو مد است. ترازهای اتمی  و  به ترتیب توسط مد کاواک با قطبیدگی دایروی چپ‌گرد و دایروی راست‌گرد و ترازهای  توسط پالس لیزری  به هم جفت میشوند.

شکل ۳-۴ بالا: سیستم اتم-کاواک-فیبر برای سه اتم سه پایه محبوس در سه کاواک مجزا که توسط دو فیبر به هم متصل هستند. پایین: الگوی جفت شدگی ترازهای اتمی کل سیستم.
در تصویر بر هم کنش هامیلتونی کل سیستم به صورت زیر است:
(۴-۱۵)
(۴-۱۶)
(۴-۱۷)
، فرکانس های رابی و فاز لیزر،  عملگر های خلق و نابودی برای مد قطبیده دایروی چپ گرد(راست گرد) کاواک  و  و  عملگرهای خلق و نابودی مد تشدید فیبر میباشند. در طرح مورد نظر جفت شدگی‌های‌ اتم-کاواک و کاواک-فیبر را یکسان در نظر میگیریم.
(۱۸-۴)
حالت کوانتومی کاواک  با کت حالت  شامل  فوتون قطبیده دایروی چپ‌گرد (راست‌گرد)،  حالت کوانتومی کاواک  شامل  فوتون قطبیده دایروی چپ‌گرد و  فوتون قطبیده دایروی راست‌گرد است و  حالت کوانتومی میدان فیبر  را نشان میدهد.
با در نظر گرفتن حالت اولیه سیستم به شکل زیر :
(۴-۱۹)
با توجه به هامیلتونی اندرکنش تحول حالت‌ها در زیر فضای زیر خواهد بود:

• • • 1. 1. تابش

       

       

   

   

میزان تابش در طول روز متغیر بوده و تابعی از شرایط آب و هوایی نیز است. در شکل (۲-۴) اثر تغییر تابش بر مشخصه سلول رسم شده است.
فرض کنید دو ضریب K_V و K_I به صورت زیر تعریف گردد:

(۲-۱۰)

(۲-۱۱)

که در آن V_mp و I_mp ولتاژ و جریان در نقطه توان بیشینه است. نمودار در شکل (۲-۵) تغییرات ولتاژ مدار باز، جریان اتصال کوتاه و این دو ضریب را در دمای ثابت و با تغییر تابش نشان داده است. این نمودارها به خوبی نشان می‌دهند که تغییر تابش تنها بر روی جریان اتصال کوتاه اثر دارد و ولتاژ مدار باز، K_V و K_I در تابش‌های متفاوت مقادیر تقریباً ثابتی دارند.
می‌توان نشان داد که اگر در در معادله‌ی (۲-۸) دما ثابت باشد جریان بهینه برابر ضریبی از جریان اتصال کوتاه می‌گردد و این مسأله در شکل (۲-۵ b) مشاهده می‌شود. این بدان علت است که V_OC و V_mp نزدیک به هم و با نسبت حدود ۸/۰ یکدیگر می‌باشند و قسمت نمایی رابطه‌ی فوق در دمای ثابت برابر مقداری ثابت است.[۱۴]

اثر تغییر تابش بر مشخصه­ی I-V

اثر تغییر تابش بر ولتاژ مدار باز و جریان اتصال کوتاه،

• • • 1. 1. دما

       

       

   

   

اثر دما تنها به علت دمای محیط بر سلول خورشیدی ظاهر نمی‌شود بلکه فرایند تولید الکتریسیته هم دمای سلول را تغییر می‌دهد. از این رو سازندگان سلول خورشیدی ملاکی به نام دمای سلول در شرایط عملکرد نامی (NOCT^[12]) تعریف کرده ­اند که نشانگر دمای سلول در دمای نامی ۲۰ درجه با تابش kw/m²8/0 و سرعت باد m/s1 است. برای محاسبه‌ی دما در سایر روابط باید رابطه‌ی زیر را در نظر گرفت:[۱۵]

(۲-۱۲)

که S میزان تابش بر حسب kw/m2 و T_amb دمای محیط بر حسب درجه سانتیگراد است. رابطه تقریبی دیگری که می‌توان در نظر گرفت، این است که به ازای هر kw/m2 1 دمای سلول حدود ۳۵-۲۵ درجه سانتیگراد گرم­تر از دمای محیط است.
افزایش دما به صورت خطی، V_oc (ولتاژ مدار باز) را کاهش می‌دهد. برای اکثر سلول‌های خورشیدی متبلور کاهش V_oc با تغییر دما حدوداً برابر C/٪ ۵/۰ است و برای سلول خورشیدی غیرمتبلور برابر /C٪ ۰.۳تا۰.۲ می‌باشد. افزایش دما حامل‌های جریان را نیز افزایش می‌دهد که این امر موجب افزایش جریانی برابر /C٪ ۰۶۵/۰ می‌باشد که در مقایسه با ولتاژ بسیار ناچیز است . در شکل (۲-۶) مشخصه‌ی ولتاژ-جریان یک سلول خورشیدی در دمای مختلف و تابش kw/m21 نشان داده­ شده­است.
در شکل (۲-۵ b) رابطه‌ی جریان اتصال کوتاه و جریان بهینه در دماهای مختلف نشان داده شده است و می‌توان گفت این رابطه با تقریب خوبی خطی است و خاصیت خطی خود را در شرایط مختلف به خوبی حفظ کرده است. فرض کنید جریان و ولتاژ در نقطه ی کار به ترتیب برابر I_o و V_o و دما به اندازه‌ی ΔT تغییر یابد. با فرض اینکه نرخ تغییرات جریان و ولتاژ همه نقاط یکسان باشد به منظور بررسی اثر تغییر دما بر توان، روابط (۲-۱۳) و (۲-۱۴) را در نظر بگیرید.

جان اتکینسون(۱۹۵۷،۱۹۶۴) معتقد بود که نیاز پیشرفت فقط تا اندازه ای رفتار پیشرفت را پیش بینی می کند. رفتار پیشرفت نه تنها به نیاز پیشرفت فرد بستگی دارد بلکه به احتمال موفقیت او در تکلیف و ارزش تشویق که او برای موفق شدن در آن تکلیف قائل است نیز وابسته است. از نظر اتکینسون احتمال موفقیت و ارزش تشویقی برای موفق شدن به صورت موقعیت تعیین می شود ، یعنی برخی تکلیف ها احتمال موفقیت زیاد دارند، در حالی که احتمال موفقیت تکالیف دیگر کم است. ضمناً برخی تکلیف ها نسبت به تکالیف دیگر برای موفقیت مشوق بیشتری عرضه میکنند(محمد زاده،۱۳۸۴).

۲-۱-۱۳٫ نظریه مک کللند
طبق نظریه مک کللند، اتکینسون، کلارک و لوول (۱۹۵۳) انگیزه پیشرفت از آرزوهای فزاینده کودک ناشی می شود. وقتی کودکی با یک موقعیت جدید پیشرفت مثل یک معمای علمی برخورد می کند، هیچ انتظاری از توانایی خود برای حل آن ندارد. اگر این معما آن قدر مشکل نباشد و او بتواند به طور صحیح آن را حل کند او به زودی آرزوهای خاصی پیدا می کند و از این آرزوها لذت می برد. مک کللند و همکارانش متوجه شدند که ظاهراً می توان انگیزه پیشرفت را آموخت و این انگیزه منحصراً و فقط در طی تجربه های دوران کودکی فرد کسب نمی شود(محمد زاده،۱۳۸۴).
به همین دلیل مک کللند (۱۹۶۵) اعتقاد داشت که انگیزه پیشرفت خصوصیتی است که می شود به
________________
۱-Cooper
۲-Weiner
وسیله آموزش آن را افزایش داد و تعلیم و تربیت، محیط خانوادگی و اجتماعی در تکوین آن نقش اساسی دارند. بر این اساس به نظر وی انگیزه پیشرفت یک خصوصیت ارثی نیست.
از نظر اسلاوین (۲۰۰۶، ترجمه سید محمدی، ۱۳۸۵) موفقیت، اشتیاق برای موفقیت بیشتر را سبب می شود که این به نوبه خود موفقیت رابه دنبال می آورد.
۲-۱-۱۴٫ نقش انگیزش در یادگیری
درباره یادگیری شرایط بسیاری مطرح شده است. برخی از آنها، که بیشتر مورد توجه هستند، عبارتند از: شخصیت و توانایی‏های دانش‏آموز، آمادگی، انگیزه، تجارب گذشته، موقعیت و محیط یادگیری، روش تدریس، تأثیر تمرین و تکرار، خصوصیات تکالیف خاص یادگیری، مشوق‏ها و انگیزش،که در میان همه عوامل مؤثر بر یادگیری، اهمیت بیشتری دارد، تا آنجا که گفته شده است، سه عامل مهم در یادگیری عبارتند از: ۱- انگیزش،۲- انگیزش، ۳- انگیزش( شعاری نژاد، ۱۳۷۸).
در این زمینه آزوبل می‏نویسد: بین انگیزش و یادگیری رابطه دوسویه است، نه یک سویه، لزومی ندارد که فعالیت‏های یادگیری را به تعویق اندازیم تا اینکه علایق و انگیزه‏ها رشد یابند. اغلب بهترین راه برای آموزش به دانش‏آموز بدون انگیزش این است که حالت انگیزشی او به طور موقت نادیده گرفته شود و تا آنجا که ممکن است به طور مؤثر به او آموزش داده شود(گانیه^۱، ۱۳۷۳).
“در واقع انگیزش موتور محرک تلاش و فعالیت برای یادگیری است. انگیزش میزان یادگیری دانش آموزان را به حد اکثر می­رساند"( کریمی، ۱۳۸۵، نقل از موسوی نسب،۱۳۸۸).
۲-۱-۱۵٫ خود کار آمدی
در بین افکار خود ارجاعی که بر، انگیزه ، احساس و عملکرد انسان ها تاثیر می گذارند، اثر هیچ چیزی فراگیرتر از قضاوت افراد در مورد کارآمدی آنها نمی باشد(بندورا، ۱۹۹۷، نقل از پروین و جان^۲، ۱۹۹۹). تاثیر انگیزشی خودکارآمدی می تواند چشمگیر باشد. وقتی ادراک از کارآمدی افراد بالا باشددر فعالیت هایی شرکت خواهندکردکه توسعه مهارت ها و قابلیت های آنان را تسریع کند( شولتز وشولتز، ۲۰۰۵، ترجمه سید محمدی، ۱۳۸۷).
_______________
۱-Gagne
۲-Pervin & John
در دیدگاه شناختی- اجتماعی بندورا (۱۹۸۶) افراد نه به وسیله نیروهای درونی برانگیخته می شوند و نه به وسیله نیروهای بیرونی به طور خودکار کنترل می شوند. نظریه ی شناختی- اجتماعی، دیدگاهی بافتی است زیرا بر این فرض استوار است که رفتار، نشان دهنده تعامل فرد با محیط است. در نظریه بندورا عملکرد انسان در چهارچوب یک مدل تقابلی سه جانبه تبیین می شود که در آن محیط، رفتار و شخص با تعامل متقابل بر هم تاثیر می گذارند و رفتار نهایی را شکل می دهند. در تعامل بین شخص و محیط، یکی از مهمترین مولفه های تاثیرگذار، خودکارآمدی است. خودکارآمدی عبارت است از «قضاوت افراد در مورد توانایی هایشان برای سازماندهی و اجرای یک سلسله کارها برای رسیدن به انواع عملکردهای تعیین شده»( پنتریچ و شانک^۱، ۲۰۰۲، ترجمه شهرآرای،۱۳۸۶).
خودکارآمدی به این باور فرد که می تواند کاری را با موفقیت انجام دهد گفته می شود(وولفلک^۲ ،۲۰۰۴، نقل از سیف،۱۳۸۷). بندورا(۱۹۸۶) معتقد است که توانایی خود سامانی به فرد امکان می دهد تابر رفتارهایش کنترل ونظارت داشته باشد، یعنی رفتارهایش را ارزشیابی کند، آن ها را با معیارهای خودش بسنجد و در مورد شخص خود تقویت وتنبیه اعمال کند. شخصی که نتیجه ارزشیابی از خودش مثبت است خود را کارآمد تشخیص می دهد، همچنین انتظار کارآمدی می تواند روی افراد در دو حیطه اثر بگذارد: ۱) میزان تلاشی که می کنند. ۲) فعالیتهایی که برای انجام دادن انتخاب می کنند(لیاو^۳، ۲۰۰۹).
ازآنجا که اعتماد به خود و توانایی حل مسئله دو فاکتور زمینه ساز برای مؤلفه های خودکارآمدی هستند، طی مراحل رشد دستخوش تغییرات فراوانی می شوند. کسانی که اعتماد به نفس بیشتری دارند و به موجب آن از احساس خودکارآمدی بالایی برخوردارند، بر موانع و مشکلات موجود بهتر غلبه می کنند( بندورا،۱۹۸۶، همان).
۲-۱-۱۶٫ سطوح خودکارآمدی
با توجه به پژوهش انجام شده توسط جینکز و مورگان(۱۹۹۹) خودکارآمدی به دوسطح خودکارآمدی بالا( کارآمد) و خودکارآمدی پایین (نا کارآمد) طبقه بندی می شود.
________________________
۱-Pintrich & Schunk
۲-Woolfolk
۳-Liaw
دریافت خودکارآمدی با توانایی افراد برای کاربرد شیوه هایی که به کنترل آنها بر رویدادهایی که بر زندگی شان اثر می گذارند مربوط است. عقاید خودکارآمدی شکل دهنده ی پایه و اساس عملکرد افراد است. افرادیکه معتقدند میتوانند نتایج مطلوب را توسط فعالیتشان ایجاد کنند، برای دنبال کردن کارها در صورت برخورد با مشکلات دلگرمی دارند(پروین و جان ، ۱۹۹۹).
شخصی که شک دارد بتواند رفتار خاص مورد انتظار را انجام دهد دارای خودکارآمدی پایین است. خودکارآمدی بالا به تلاش و پافشاری در برخورد با مساله و به دست آوردن اهداف بالاتر منتهی می شود، در حالی که خودکارآمدی پایین باعث یاس و دست کشیدن از کار می شود(بندورا، ۱۹۸۹، نقل از کلونینجر، ۲۰۰۴).
ادراک خودکارآمدی به انتظارات افراد در مورد توانایی شان برای عمل در موقعیتهای آینده برمی گردد. افرادی با احساس خودکارآمدی بالا احتمالاٌ در برخورد با مسائل مشکل، بیشتر تلاش می کنند، در تلاشهایشان استقامت می ورزند، در طول انجام مسائل بیشتر آرام هستند تا برانگیخته باشند و افکارشان را تحلیل گرانه سازمان می دهند(پروین، سروان و جان^۱،۲۰۰۵). افراد با کارآمدی بالا به جای اینکه آینده خود را فقط پیشگویی کنند آنرا شخصا می سازند(بندورا، ۱۹۸۶، نقل از پروین، ۱۳۷۴). افرادی که احساس کارآیی بالا دارند معتقدند که می توانند به نحو موثری با وقایع و موقعیت ها برخورد کنند، چون آنها انتظار دارند که در غلبه کردن بر موانع موفق شوند، در کارها استقامت به خرج می دهند و اغلب درسطح بالا عمل می کنند. آنها در مقایسه با کسانی که احساس کارآیی پایینی دارند به توانایی های خود اطمینان بیشتری داشته و خود ناباوری ناچیزی نشان می دهند. آنها مشکلات را به جای تهدید، چالش می دانند و فعالانه در جستجوی موقعیتهای تازه هستند. احساس کارآیی بالا ترس از شکست را کاهش می دهد، سطح آرزو ها را بالا می برد، و توانایی حل مساله و تفکر تحلیلی
را بهبود می بخشد(شولتز وشولتز،۲۰۰۵، ترجمه سید محمدی، ۱۳۸۷).
وقتی خودکارآمدی پایین است افراد از شرکت در فعالیتهای جدیدی که ممکن است به آنها در یادگیری مهارت های جدید کمک کند خود داری خواهند کرد(بندورا، ۱۹۹۷ نقل از پنتریچ و شانک، ۲۰۰۲، ترجمه شهر آرای،۱۳۸۶).
افرادی که کارایی شخصی کمی دارند احساس می کنند که در اعمال کنترل بر رویدادهای زندگی درمانده و ناتوان اند. آنها معتقدند هر تلاشی که می کنند بیهوده است. هنگامی که آنها با موانع روبرو
____________
۱- Cervon
می شوند، اگر تلاش های اولیه ی آنها در برخورد با مشکلات بی نتیجه بوده باشد، سریعاٌ قطع امید می کنند. افرادی که کارآیی شخصی بسیار کمی دارند حتی تلاش نمی کنند بر مشکلات غلبه کنند، زیرا آنها متقاعد شده اند که هر کاری انجام دهند بیهوده است و تغییری در اوضاع ایجاد نمی کند. کارآیی شخصی کم می تواند انگیزش را نابود سازد، آرزوها را کم کند، با توانایی های شناختی تداخل نماید و تاثیر نامطلوبی برسلامتی جسمانی بگذارد(شولتز و شولتز،۲۰۰۵، ترجمه سید محمدی، ۱۳۸۷). افرادی با خودکارآمدی بالا برای دنبال کردن کارها در صورت برخورد با مشکل دلگرمی دارند افرادی با خودکارآمدی پایین از وظایف مشکل اجتناب می کنند چون آنها را به عنوان یک تهدید علیه خود نگاه می کنند(همان).
با این حال افراد از نظر میزان خودکارآمدی در مورد مسائل مختلف متفاوت هستند. بنابراین یک فرد ممکن است در انجام یک تکلیف از خودکارآمدی بالایی برخوردار باشد و در انجام تکلیف دیگر از خودکارآمدی کمی برخوردار باشد. این موضوع می تواند توضیح این مطلب باشد که چرا بعضی از افراد بعضی کارها را خوب انجام می دهند ولی از عهده انجام کارهای دیگر برنمی آیند (اسپکتور^۱، ۲۰۰۳).
علاوه بر رتبه بندی خودکارآمدی به دوسطح بالا و پایین به نظر بندورا(۱۹۸۶) خودکارآمدی دارای دو بعد است، که یک بعد آن انتظار کارآمدی در انجام تکلیفی خاص و بعد دیگر، انتظار پیامد تکلیف است. انتظار کارآمدی بیانگر این است که فرد به توانایی خود در موقعیتی اطمینان دارد و مفهوم انتظار پیامد تکلیف، به انتظاری که فرد از نتیحه فعالیت خود دارد بر می گردد(لیاو،۲۰۰۹).
۲-۱-۱۷٫ارتباط انگیزه پیشرفت و خودکارآمدی
میان انگیزه ی پیشرفت و خودکارآمدی، رابطه تداخلی و تعاملی وجود دارد .معمولاً دانش آموزان با خودکارآمدی بالا به موفقیت های چشمگیری در موقعیت های تحصیلی دست می یابند
(بندورا،۱۹۸۶، همان). بنابراین، داشتن انگیزه ی پیشرفت بالا موجب می شود که فرد از حداکثرتوان خود برای رسیدن به هدف استفاده کند و در ادامه، به سطح بالایی ازخودکارآمدی دست یابد (کدیور،۱۳۸۲). وایتن( ۱۹۸۹) نیز معتقد است که انگیزه ی پیشرفت با نیاز به تسلط بر تکالیف دشوار، بهتر از دیگران عمل کردن و پیروی کردن از معیارهای بالای برتری ارتباط دارد(کارن^۲ و
______________
۱-Spector
۲-Karen
همکاران، ۲۰۰۵).
همچنین از نظر بندورا(۱۹۹۱) عقاید خودکارآمدی نقش مرکزی در تنظیم انگیزش دارند. انگیزه بیشتر انسانها به طور شناختی تولید می شود. این عقاید خودکارآمدی است که تعیین می کند افراد کدام هدف چالش برانگیز را انتخاب کنند، چه مقدار تلاش صرف آن کنند و در برخورد با مشکل چقدر استقامت بورزند.
۲-۲٫ مروری بر تحقیقات گذشته

انقلاب صنعتی تقریباً همزمان با سایر تحولات عظیم علمی ، فلسفی و سیاسی قرون هفدهم و هجدهم در اروپا به وقوع پیوست. منظور از انقلاب صنعتی ، جانشین کردن ماشین به جای انسان در صنعت است.یکی از نتایج مستقیم انقلاب صنعتی ، پیدایش کارخانه های بزرگ در جوامع صنعتی بود که برای اولین بار ، استخدام و تمرکز عده کثیری کارگر را در یک مکان و زیر یک سقف ایجاب نمود.

با ورود ماشین به صحنه ، امکان تقسیم کار به اجزای کوچکتر فراهم شد و هر کس موظف به انجام دادن بخش کوچکی از کل کار در خانه یا سیستم تولیدی گردید.
ادم اسمیت اقتصاددان معروف اسکاتلندی (۱۷۲۳-۱۷۹۰) در سال ۱۷۷۶ کتابی منتشر کرد و مفهوم تقسیم کار در یک فرایند تولیدی را با شرح چگونگی ساختن یک سنجاق ساده بیان نمود.
با تقسیم کار به مراحل مختلف در نظام تولید کارخانه ای ، کارگر دیگر مجبور نبود مانند گذشته که در کارگاههای سنتی کوچک کار می کرد ، مجموعه ای از کارهای متفرقه و پراکنده را انجام دهد.اکنون ، هر کارگر مسئول کار با ماشین یا دستگاه خاصی بود و قسمت کوچکی از یک کار را با سرعت زیاد انجام می داد. او حال کارگری بود که به جای آشنایی سطحی با چند کار پراکنده ، در یک کار مهارت داشت.
استقرار کارخانه و برقراری یک نظام تولیدی مبتنی بر آن و لزوم استخدام و تجمع عده ی کثیری کارگر در یک مکان ، نیاز به ایجاد نظام جدیدی داشت که سرپرستی و کنترل گروه های کار گری را امکان پذیر کند.
وضعیت نامطلوب کار در کارخانه منحصر به بزرگسالان نبود. خردسالان کمتر از نه سال ( حتی کودکان چهار و پنج ساله )نیز مجبور بودند در شرایطی رقت بار ، شانزده ساعت در روز یعنی چهار ساعت بیشتر از بزرگسالان کار کنند. استفاده از کودکان منع قانونی نداشت ؛ زیرا مقامات انگلیسی به دلیل حمایت از کودکان فقیر ، یتیم و بی سرپرست ، قانونی به نام قانون فقرا وضع کرده بودند که به موجب آن ، این قبیل کودکان در کلیسای محل قرار می گرفتند و کلیسا موظف بود با پیدا کردن کارگاهی آنها را به شاگردی بگذارد تا شغل و حرفه ای بیاموزند. اما مقامات کلیسا که همیشه مترصد فرستی برای رها ساختن خود از قید بار نگهداری این کودکان بودند ، با سوء استفاده از قانون فقرا که استخدام کودکان را مجاز دانسته بود ، عملاً آنها را به هر کسی که خریدار خدمتشان بود می فروختند.
در ارزیابی کلی تبعات انقلاب صنعتی با ید گفت که از نظر اقتصادی ، انقلاب صنعتی تحول بزرگی به وجود آورد و موجب افزایش چشمگیر تولید و بازدهی ، تراکم سرمایه و دارایی و در نتیجه رونق فوق العاده تجارت و شتاب گرفتن فعالیتهای بازرگانی گردید.

• • نهضت کارگری

با جحاف و ستمی که در حق کارگران می شد ، طبیعی بود که آنها دیر یا زود برای دفاع از خود به تشکیل صنف و اتحادیه پرداخته ، به عنوان یک نیروی منسجم و متحد با صاحبان صنایع روبرو شوند و به وضع آشفته زندگی خود سرو سامان دهند.بدین ترتیب کارخانه ها یکی پس از دیگری به تشکیل سندیکاها و اتحادیه ها دست زدند و به دنبال آن کارگران چاپخانه ها برای اولین بار در فیلادلفیای آمریکا در سال ۱۷۸۶ اعلام اعتصاب کردند.
موفقیتهای اولیه کارگران در تشکیل اتحادیه و فعالیتهای سازمان یافته آنها برای احقاق حق خود ، با عکس العمل روبرو شد و کشورهای صنعتی هر کدام با وضع قوانین و مقرراتی به نوعی با نهضت کارگری به مقابله برخاستند.
به طور کلی ، تشکیل اتحادیه های کارگری موجب توازن قدرت میان کارگر و کارفرما شد و این «دموکراسی صنعتی» تحولات اجتماعی عمیقی در جوامع صنعتی بوجود آورد.

• • نهضت مدیریت علمی

شکل گیری مدیریت منابع انسانی به عنوان یک وظیفه حرفه ای – تخصصی عمدتاً ناشی از اصول و مفاهیمی است که برای اولین بار با بوجود آمدن این نهضت مطرح گردید.
اگر چه تیلور و گیلبرت به عنوان پیشگامان نهضت مدیریت علمی نام برده می شود ، ولی بسیاری از اصولی که تیلور در این زمینه پیشنهاد کرد ، عملاً یک قرن پیش از آن ، در کارخانه ای واقع در بیرمنگام انگلیس که جیمز وات و متیو بولتون آن را اداره می کردند ، اجرا می گردید.
مطالعه علمی کار ، شامل حرکت سنجی و زمان سنجی و تعیین استانداردهای تولید و کارکرد بر اساس آن است.یعنی با تجزیه و تحلیل علمی کار ، معین می شود که بازده متوسط یک فرد عادی در یک روز کاری عادی چقدر است و برای این کارکرد یا تولید استاندارد ، چه دستمزدی باید پرداخت شود.
تیلور رابطه بین بهترین راه انجام کار ، انتخاب شایسته ترین فرد و آموزش بهترین روش انجام آن را گوشزد می کند. تیلور معتقد است که رعایت این اصول منافعی دارد که هم کارگر و هم کارفرما می توانند از آن بهره مند شوند. به عبارت دیگر ، اگر کار به کاردان سپرده شود و به طور صحیح انجام گیرد ، سازمان قادر خواهد بود محصولات بیشتری با هزینه کمتر و کیفیت بهتر تولید کند و کارگر نیز درآمد بیشتری خواهد داشت.
در مجموع می توان نتیجه گرفت که مدیریت علمی با تاکید بر انتخاب بجا و شایسته منابع انسانی و آموزش علمی آنان و اهمیت خاصی که برای برنامه ریزی جزئیات کار قائل بود ، توانست گام بزرگی در جهت افزایش تولید و کارایی در کارخانه ها و سازمانها بردارد.

• • روانشناسی صنعتی

به دلیل به کارگیری اصول و نظریه های روانشناسی در صنعت ، بتدریج رشته ی جدیدی به نام روانشناسی صنعتی در دهه۱۸۹۰ و اوایل دهه ۱۹۰۰ به علوم اضافه شد.
مساله مورد توجه آنان این بود که چگونه می توان افراد را برای مشاغلی که با نیرو ، استعداد و توانایی های بالفعل و بالقوه آنها مطابقت داشته باشد انتخاب کرد.
در کتاب مشهوری که مانستربرگ در سال ۱۹۱۳ منتشر کرد مطرح نمود که بعضی از کارکنان برای بعضی کارها ، مناسبتر از دیگران هستند؛ یعنی علاقه و استعداد همه ی کارکنان برای انجام دادن هر کاری به یک میزان نیست و از این نظر ، میان آنها تفاوتهایی وجود دارد .اگر چه این مطلب تازگی نداشت و افلاطون ۲۵۰۰ سال پیش در کتاب جمهوریت خود آن را مطرح کرده بود ، اثبات علمی آن ، برای اولین بار در تاریخ ، با تجربیاتی که مانتسربرگ انجام داد میسر شد.وی آزمونهایی طراحی کرد که بوسیله آن توانستند تفاوت میان استعداد ها و توانایی های افراد را اندازه بگیرند.
مانتسربرگ در تجربیات خود به دنبال یافتن این بود که « چگونه می توان بهترین فرد را برای کار پیدا کرد، بهترین عملکرد را داشت و بهترین نتیجه را بدست آورد.
روانشناسان صنعتی علاوه بر طراحی آزمونهایی برای اندازه گیری میزان تفاوت در استعدادها و قابلیت‌های فرد اشخاص ، اولین کسانی بودند که از مفهوم اعتبار آماری استفاده و آن را تشریح کردند. منظور از اعتبار آماری (یا روایی ) یک آزمون ، «توانایی آن آزمون در سنجیدن چیزی است که می خواهد بسنجد»
همان طور که مشاهده می شود مانتسربرگ نیز خواسته ها و نیازهای معنوی کارکنان را مطرح می کند و مانند تیلور ، تا حدودی به آثاری که ساختار و روابط اجتماعی کار در تولید و کارایی دارد آگاه است؛ ولی بر خلاف بر خلاف تیلور ، کار گروهی و وجود روابط اجتماعی در محیط کار را مفید و در افزایش تولید و کارایی موثر می داند.
در اثر تحولات ناشی از انقلاب صنعتی ، نهضت کارگری و نهضت مدیریت علمی و در اثر نفوذ و گسترش نظریه های روانشناسی صنعتی ، بتدریج پذیرفته شد که مدیریت منابع انسانی نیز مانند تولید و فروش ، وظیفه ای تخصصی است که باید بر عهده متخصصان و کارشناسان گذاشته شود .
مراحل تکامل مدیریت منابع انسانی به اختصار عبارتند از:

1. 1. مرحله اول ( دوران پیش از انقلاب صنعتی

1. 1. مرحله دوم ( انقلاب صنعتی و پیدایش نظام کارخانه ای (یا انقلاب صنعتی اروپا در انگلستان از سال ۱۷۶۰)

1. 1. مرحله سوم( پیدایش شرکت های مدرن و سرمایه داری اداری)

1. 1. مرحله چهارم( مدیریت علمی ، نهضت رفاه اجتماعی و روانشناختی صنعتی ( در اواخر قرن هجدهم)

1. 1. مرحله پنجم ( جنگ جهانی اول و پیدایش حرفه مدیریت منابع انسانی)

1. 1. مرحله ششم( نهضت روابط انسانی( تلفیق عامل انسانی در مدیریت علمی)

1. 1. مرحله هفتم ( عصر طلایی روابط صنعتی و مدیریت کارکنان و کارکرد نگهداری)

1. 1. مرحله هشتم ( پیدایش رشته مدیریت منابع انسانی معاصر ( از اوایل دهه ۱۹۸۰)

1. 1. مرحله نهم (دوران تمرکز استراتژیک در مدیریت منابع انسانی و حرکت به سمت کارکرد های شرکتی و نیز اهمیت یافتن دیدگاه های بین المللی و سیاسی ( از اوایل دهه ۱۹۹۰ تاکنون ) ( عباس پور ، ۱۳۸۴)

۲-۱۵ تعاریف مدیریت منابع انسانی
مدیریت منابع انسانی معطوف به سیاست‌ها، اقدامات و سیستم‌هایی است که رفتار، طرز فکر و عملکرد کارکنان را تحت تأثیر قرار می‌دهند (نو و دیگران ۲۰۰۰،ص ۴).
مدیریت منابع انسانی عبارتست از رویکردی استراتژیک به جذب، توسعه، مدیریت، ایجاد انگیزش و دست‌یابی به تعهد منابع کلیدی سازمان؛ یعنی افرادی که در آن یا برای آن کار می‌کنند (آرمسترانگ ۱۹۹۳،صص ۳۳-۳۴).
مدیریت منابع انسانی فرایندی شامل چهار وظیفه جذب، توسعه، ایجاد انگیزش و نگهداشت منابع انسانی است (دی سنزو و رابینز^[۳۱] ۱۹۸۸، ص۴).