نمودار ۷-۲– شمار دارندگان مدرک PMP در ایران
گواهی نامه PMP شناخته شده ترین و معتبرترین گواهی حرفه ای مدیریت پروژه در جهان می باشد که توسط موسسه مدیریت پروژه آمریکا (PMI) در اقصی نقاط جهان به افراد موفق در آزمون  آن اعطاء می گردد. هدف از برگزاری آزمون PMP اندازه گیری دانش داوطلبین درباره پیکره دانش مدیریت پروژه PMBOK- Guide و نحوه بکارگیری این دانش در موقعیت های واقعی است و دارنده این مدارک به عنوان فرد متخصص و صاحبنظر در دانش حرفه ای مدیریت پروژه شناخته می شود. اولین بار این آزمون در سال ۱۹۸۴در آمریکا برگزار شد و امروزه با گذشت بیش از ۲۵ سال، این آزمون در بیش از ۱۷۰۰ نقطه جهان و در بیش از ۱۵۰ کشور و به زبان انگلیسی، چینی، کره ای، ژاپنی، اسپانیولی، ایتالیایی، برزیلی، پرتغالی، آلمانی و فرانسوی برگزار می شود.
داوطلبان ایرانی می توانند آزمون را به زبان انگلیسی امتحان دهند. نمودار ذیل  روند اخذ این گواهینامه را از ابتدا تا انتهای سال ۲۰۰۸ نشان می دهد. وجود بیش از ۳۵۰۰۰۰ نفر دارای گواهینامه PMP در دنیا خود شاهدی عینی بر اعتبار و شهرت جهانی این گواهینامه است.
نمودار ۷-۳– روند اخذ مدرک PMP در جهان طی سال های ۱۹۹۵ الی ۲۰۱۰

پیوست ۲ : بررسی استاندار کیفیت و ساختار و محتوای ۹۰۰۱:۲۰۰۰ ISO
سیستم کیفیت ISO 9001:2000 دارای هشت بند اصلی می‌باشد. این بندها خود به زیربندهای فرعی تقسیم شده‌اند. هشت بند اصلی این استاندارد در زیر نمایش داده شده است.
۰- مقدمه
۱- هدف و دامنه کاربرد                                      ۶- مدیریت منابع
۲- مراجع الزامی                                      ۷- پدیدآوری محصول
۳- اصطلاحات و تعاریف                            ۸- اندازه‌گیری، تحلیل و بهبود
۴- سیستم مدیریت کیفیت
۵- مسئولیت مدیریت
در مقدمه این استاندارد به وضوح در مورد مشتری گرایی و اهمیت آن برای تمامی انواع سازمان‌ها با اندازه‌های مختلف اشاره شده است. بنابراین اجرای سیستم مدیریت کیفیت بر اساس این استاندارد عمدتاً به عنوان توانایی سازمان در برآوردن نیازمندیهای مشتری محسوب می‌گردد. هدف از استقرار سیستم مدیریت کیفیت ISO 9001:2000 ایجاد یک سیستم مدیریت کیفیت یکسان برای کلیه سازمان‌ها نمی‌باشد. زیرا سیستم مدیریت کیفیت می‌بایست بر روی هدف سازمانی، نیازمندی‌های مشتری، محصولات، خدمات و فرآیندهای به خصوص هر سازمان متمرکز باشد. سیستم مدیریت کیفیت باید با توجه به نوع و اندازه سازمان انتخاب گردیده و اگر خواسته‌های مشتری و نیازمندی قانونی یا نوع محصولات و خدمات دربازه نیازمندی خاصی کاربرد ندارد باید آن نیازمندی را حذف نمود. حذف نیازمندی‌های خاصی که در سازمان کاربرد ندارند به بند هفتم از استاندارد جدیدی محدود شده است. بند چهارم قوانین مقدماتی این استاندارد را شرح می‌دهد. نیازمندی‌های مربوط به اخذ گواهی نامه برای سازمان‌ها به طور خاص در بندهای ۵ تا ۸ از استاندارد Iso 9001:2000 آمده است. نیازمندیهای عنوان گردیده در بندهای ۵ تا ۸ مشخص می‌کنند که الزامات استاندارد برای استقرار سیستم مدیریت کیفیت چیست ولی چگونگی تأمین آنها به سازمان واگذار شده است. بنابراین بایستی الزامات مندرج در استاندارد را به خوبی شناخت و آنها را با توجه به فعالیت‌ها و فرآیندهای سازمان مورد تحلیل قرار داده و در نهایت بین آنها هماهنگی و انطباق بوجود آورد. گر چه نیازمندی‌های عمومی در بند چهارم مطرح گردیده، اما تعداد زیادی از کارشناسان معتقدند که این نیازمندی‌ها با توجه به محتوی و موضوعات مربوطه در بندهای ۵ تا ۸ نیز توضیح داده شده‌اند.

تشریح نیازمندیهای سیستم مدیریت کیفیت ISO 9001:2000
کلیات
پذیرش سیستم مدیریت کیفیت می‌بایستی یک تصمیم راهبردی سازمان باشد. طراحی و بکارگیری سیستم مدیریت کیفیت در یک سازمان تحت تأثیر نیازهای در حال تغییر، اهداف ویژه آن محصولات ارائه شده، فرآیندهای بکار گرفته شده، اندازه و ساختار سازمان قرار می‌گیرد در این استاندارد قصد بر این نیست که یکسانی در ساختار سیستم‌های مدیریت کیفیت یا یکسانی در مستندات بوجود آید.
این استاندارد می‌تواند توسط طرف‌های درون سازمانی و برون سازمانی و از جمله سازمان‌های گواهی کننده جهت ارزیابی توانایی سازمان در برآورده کردن خواسته‌های مشتری، الزامات مربوط مقررات و قوانین و الزامات خود سازمان مورد استفاده قرار گیرد.
رویکرد فرآیندی
این استاندارد پذیرش یک رویکرد فرآیندی را در هنگام ایجاد، بکارگیری و بهبود اثربخشی سیستم مدیریت کیفیت به منظور افزایش رضایت مشتری از طریق برآورده کردن خواسته‌های مشتری ترغیب می کند. برای کارکرد اثربخش یک سازمان فعالیت‌های مرتبط به هم متعددی می‌باید شناسایی شده و مدیریت گردند. فعالیتی که طی استفاده از منابع و با مدیریت کردن آن تبدیل درون داده‌ها به بردن داده‌ها را میسر می‌سازد می‌تواند به عنوان یک فرایند در نظر گرفته شود. غالباً برون داد یک فرایند مستقیماً درون داد فرایند بعدی را تشکیل می‌دهد. بکارگیری سیستمی از فرآیندها در درون یک سازمان همراه شخص با مشخص کردن و تعامل این فرآیندها و مدیریت کردن آنها رویکرد فرآیندی نامیده می‌شود.
ارتباط با استاندارد ISO 9004:2000
ویرایش فعلی استانداردهای Iso 9001:2000 و ISO 9004:2000 به صورت یک زوج همخوان از استانداردهار سیستم مدیریت کیفیت تهیه شده‌اند و طراح انها به گونه‌ای است که مکمل یکدیگر باشند اما هر کدام به صورت جداگانه نیز قابل استفاده هستند.
استاندارد ISO 9001:2000 الزاماتی را برای یک سیستم مدیریت کیفیت مشخص می‌کند که می‌تواند برای بکارگیری در درون سازمان‌ها یا برای گواهی کردن یا برای موارد مبتنی برقرار داد، مورد استفاده قرار گیرد. این استاندارد بر اثر بخشی سیستم مدیریت کیفیت در برآورده کردن خواسته‌های مشتری تمرکز دارد. استاندارد ISO 9004 راهنمایی‌هایی در مورد اهداف سیستم مدیریت کیفیت فراتر از آنچه که در استاندارد ISO9001 مشخص شده است بخصوص در زمینه بهبود مداوم در عملکرد کلی و کارآیی سازمان علاوه بر اثربخشی آن ارائه می‌دهد.
سازگاری با سایر سیستم‌های مدیریت
این استاندارد با استاندارد ISO14001:1996 هم راستا شده است تا به لحاظ منافع استفاده  کنندگان سازگاری بین این دو استاندارد افزایش یابد. این استاندارد در برگیرنده الزامات خاص سایر سیستم‌های مدیریت از قبیل الزاماتی که در مدیریت زیست محیطی مدیریت بهداشت و ایمنی کار، مدیریت مالی یا مدیریت ریسک در نظر گرفته شده‌اند نمی‌باشند. با این حال این استاندارد سازمان را قادر می‌سازد تا سیستم مدیریت کیفیت خود را با الزامات ذیربط سیستم مدیریت، هم راستا یا یکپارچه نماید.
اصطلاحات و تعاریف
در این استاندارد، اصطلاحات با تعاریف مذکور در استاندارد ISO 9000 بکار رفته است. اصطلاحات زیر که در این ویرایش استاندارد ISO9001 برای تشریح زنجیر تأمین بکار گرفته شده به منظور هماهنگی با واژگانی که اکنون بکار می‌رود تغییر یافته است.
مشتری ® سازمان ® تأمین کننده
در این استاندارد اصطلاح سازمان جایگزین اصلاح عرضه کننده که قبلاً در استاندارد ISO9001:2000 بکار رفته است شده و به واحدی اطلاق می‌گردد که این استاندارد در آن به کار گرفته می‌شود. همچنین اصطلاح تأمین کننده نیز جایگزین اصطلاح پیمانکار فرعی شده است. در سرتاسر این استاندارد هر گاه اصطلاح محصول بکار رود به معنای خدمت نیز می‌باشد.
سیستم مدیریت کیفیت
الزامات عمومی
سازمان باید یک سیستم مدیریت کیفیت را ایجاد، مدون و اجرا نموده و آنرا برقرار نگهدارد و به طور مداوم اثربخشی آنرا بر طبق الزامات این استاندارد بهبود بخشد.
سازمان باید:
الف- فرآیندهای مورد نیاز برای سیستم مدیریت کیفیت و کاربرد آنها را در سرتاسر سازمان مشخص نماید.
ب- توالی و تعامل بین این فرآیندها را تعیین نماید.
ج- معیارها و روش‌های لازم جهت حصول اطمینان از اینکه هم اجرا و هم کنترل این فرآیندها اثربخش هستند را تعیین کند.
د- از دسترس بودن منابع و اطلاعات لازم جهت پشتیبانی از اجراء و پایش این فرآیندها اطمینان یابد.
هـ این فرآیندها را پایش، اندازه‌گیری و تحلیل نماید.
و- اقدامات لازم جهت دستیابی به نتایج برنامه‌ریزی شده و بهبود مداوم این فرآیندها را انجام دهد. این فرآیندها باید توسط سازمان طبق الزامات این استاندارد مدیریت گردد. هرگاه سازمان تصمیم بگیرد فرآیندی را که بر انطباق محصول با الزامات تأثیر می‌گذارد به غیر (تأمین کننده بیرونی) واگذار نماید سازمان باید از اعمال کنترل خود بر چنین فرآیندهایی اطمینان یابد.
الزامات مربوط به مستندات
کلیات
مستندات مدیریت کیفیت باید شامل موارد زیر باشد:
الف- بیانیه‌های مدون در مورد خط‌مشی کیفیت و اهداف کیفیت
ب- یک نظام‌نامه کیفیت
ج- روش‌های اجرایی مدونی که تهیه آنها در این استاندارد الزامی شده است.
د- مدارک مورد نیاز سازمان جهت حصول اطمینان از اثر بخش بودن طرح‌ریزی اجرا و کنترل فرایند آن
هـ سوابقی که تهیه آنها در این استاندارد الزامی شده است.
نظام‌نامه کیفیت
سازمان باید نظام‌نامه کیفیتی ایجاد و برقرار نگه دارد که شامل موارد زیر باشد:
الف- دامنه شمول سیستم مدیریت کیفیت و از جمله جزئیات و توجهات برای هر نوع استثناء.
ب- روش‌های اجرایی مدون که برای سیستم مدیریت کیفیت ایجاد شده است یا ارجاع به آنها.
ج- توصیفی از تعامل فرآیندهای سیستم مدیریت کیفیت
کنترل مدارک
مدارک الزامی شده بوسیله سیستم مدیریت کیفیت باید تحت کنترل قرار داشته باشند. سوابق نوع خاصی از مدرک هستند و باید بر طبق الزامات تحت کنترل باشند. یک روش اجرایی مدون باید ایجاد گردد تا کنترل‌های مورد نیاز برای موارد زیر را تعیین کند:
الف- تصویب مدارک از نظر کفایت قبل از صدور

۵۱

 

۱۷

 

۳۴

 

 

 

طرحواره درمانی(۱۲= N)

 

مقابله اجتنابی

 

۲۵/۱۲

 

۲۲/۲

 

۱۸

 

۱۰

 

۸

 

 

 

رضایت زناشویی

 

۰۸/۳۲

 

۲۰/۶

 

۴۰

 

۲۰

 

۲۰

 

 

 

گروه کنترل(۱۲= N)

 

مقابله اجتنابی

 

۳۳/۱۹

 

۴۳/۱

 

۲۲

 

۱۷

 

۵

 

 

 

رضایت زناشویی

 

۷۵/۵۲

 

۹۶/۱۱

 

۷۰

 

۲۴

 

۴۶

 

 

 

نتایج جدول۴-۵ افزایش میانگین نمرات مقابله اجتنابی و کاهش میانگین نمرات رضایت زناشویی در گروه‌های آزمایش در قیاس با گروه گروه کنترل را نشان می‌دهد. همچنین در متغیر مقابله اجتنابی با کاهش بیشتر نمرات در مراحل پس‌آزمون و پیگیری در گروه درمان پردازش شناختی(CPT) و کاهش میانگین رضایت زناشویی در مراحل پس‌آزمون و پیگیری گروه طرحواره درمانی(ST) قابل‌ملاحظه است. این تغییرات در بخش تحلیل استنباطی بررسی و تبیین خواهد شد.
۴-۳ تحلیل داده‌های پژوهش
در این بخش فرضیه‌های پژوهش با توجه به شیوه و مراحل اندازه‌گیری آن‌ها یعنی در سه مرحله پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پی گیری در گروه‌های سه‌گانه(درمان پردازش شناختی(CPT)، طرحواره درمانی(ST) و گروه کنترل) بررسی خواهند شد. ازآنجایی‌که روش آماری مناسب برای این نوع از اندازه‌گیری‌ها تحلیل واریانس چند متغیری با اندازه‌گیری مکرر است، رعایت الزامات یا پیش‌فرض‌های اجرای این روش آماری الزامی است، لذا در ابتدا مفروضه­های این آزمون و سپس نتایج اثربخشی هرکدام از روش‌های درمانی در مقایسه با یکدیگر و گروه گروه کنترل بر متغیرهای وابسته پژوهش ارائه می‌شود:

۴-۳-۱- مفروضه توزیع بهنجار برای متغیرهای وابسته
از مفروضه های عمده در استفاده از آزمون‌های پارامتریک منجمله تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر ، تأیید توزیع بهنجار یا نرمال داده‌ها است، خصوصاٌ این پیش‌فرض زمانی از اهمیت بالاتری برخوردار است که حجم نمونه مانند آنچه در این مطالعه پیش‌آمده است، پایین باشد. در ادامه با بهره گرفتن از شاخص شاپیرو ویلک^[۷۲۳] پیش‌فرض توزیع بهنجار برای متغیرهای زیستی و روانشناختی پژوهش ارائه‌شده است. همان‌طوری که در جداول ۴-۶ و ۴-۷ مشاهده می‌شود با توجه به مقدار شاخص شاپیرو- ویلک و بر اساس سطح معناداری در تمام متغیرهای پژوهش(فشارخون سیستولیک، فشارخون دیاستولیک، ضربان قلب، دمای بدن، خشم، خصومت، مقابله اجتنابی و رضایت زناشویی)،فرض نرمال بودن توزیع داده‌ها برقرار است(۰۵/۰<P).
جدول ۴-۶: آزمون شاپیرو-ویلک جهت بررسی نرمال بودن توزیع زیست‌نشانگرهای قلبی عروقی

- هنجارهای معامله به مثل (معامله متقابل)^[۴۵]: با توجه به این متغیر، در بین افراد رابطه­ تبادل مداومی در جریان است که در همه حال یک­طرفه و غیر متوازن است اما انتظارات متقابلی ایجاد می‏کند. این متغیر با گویه‏هایی نظیر اعتقاد به کمک به خود در صورت کمک به دیگران، اعتقاد به افزایش بهره‌وری در صورت داشتن همکاری و روابط متقابل و غیره سنجیده می‌شود. سؤالات ۱۶، ۲۰-۲۴ و ۲۷-۲۹ پرسشنامه مربوط به شاغلان کسب‏وکار خانگی و سؤالات ۱۳،۱۷ و ۱۹-۲۱ پرسشنامه مربوط به افراد فاقد کسب‏وکار این عامل را می‌سنجند.
۳-۸-۲- متغیر وابسته
راه‏اندازی کسب‏وکار: راه‏اندازی کسب‏وکار را اغلب شروع فعالیتی سازمان یافته یا قرار دادن محصولی برای اولین بار در دسترس عموم معنا کرده‏اند. شروع فعالیت‌هایی که شامل تولید و خرید کالاها و خدمات با هدف فروش آن‌ها را به منظور کسب سود، در بر می‌گیرد.

شاغلان کسب‏وکار خانگی: منظور از شاغلان کسب‏وکار خانگی، کلیه­ کسانی است که مطابق تعریف ذکر شده در قانون ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی به کسب‏وکار خانگی می‏پردازند و با توجه به فهرست مشاغل خانگی در ۵ گروه زیر فعالیت می‌نمایند (فهرست مشاغل خانگی، ۱۳۹۰) :
صنایع دستی
فرش دستباف
امور تولیدات دامی، صنایع تبدیلی و تکمیلی، کشاورزی
فعالیت تولیدی(صنعت و خدمات).
فعالیت فرهنگی و هنری
افراد فاقد کسب‏وکار: منظور از این افراد کسانی هستند که دارای مهارت‌های ۵ گروه ذکر شده در بالا هستند اما کسب‏وکاری را راه اندازی ننموده اند.
۳-۸-۳- متغیرهای فرعی
سن: منظور از سن، سن تقویمی یا تعداد سال‌های کاملی است که از هنگام تولد فرد می‌گذرد. این متغیر در سطح فاصله ای می‌باشد.
محل تولد: منظور از این متغیر، محل تولد فرد پاسخگو می‌باشد که در سه سطح مرکز استان، شهرستان و روستا طبقه بندی شده است. این متغیر، یک متغیر اسمی ۳ بخشی می‌باشد.
قومیت: قومیت افراد در این پژوهش یک متغیر ۶ بخشی شامل فارس، ترک، لر، ترکمن، بلوچ و سایر موارد می‌باشد.
شغل پدر و مادر: شغل پدر در این پژوهش به ۳ دسته‌ی آزاد، دولتی و سایر و برای مادران به ۴ دسته‌ی آزاد، دولتی، خانه دار و سایر تقسیم بندی می‌گردد.
سطح تحصیلات: در این پژوهش تحصیلات، هم برای فرد پاسخگو مورد نظر می‌باشد و هم برای والدین او. منظور از تحصیلات مقطع تحصیلی فرد در هنگام پاسخگویی هست که شامل ۸ مقطع می‌باشد.
نوع فعالیت: فعالیت صاحبان کسب‏وکار خانگی در این پژوهش با توجه به فهرست مشاغل خانگی به ۵ گروه صنایع دستی، فرش دستباف، امور تولیدات دامی و کشاورزی، فعالیت تولیدی و فعالیت فرهنگی و هنری تقسیم بندی شده‌اند.
سابقه‌ی کاری: منظور از این متغیر، تعداد سال‌های کاملی است که شاغلان کسب‏وکار خانگی به حرفه‌ی خود اشتغال دارند.
نحوه‌ی راه‏اندازی کسب‏وکار: منظور از این متغیر چگونگی راه‏اندازی کسب‏وکار خانگی پاسخگو می‌باشد که به چهار دسته‌ی راه‏اندازی توسط فرد پاسخگو، موروثی بودن کسب‏وکار، راه‏اندازی توسط دیگران و سایر تقسیم بندی می‌شود.
تعداد افراد همکار در یک محل کار: با توجه به این که مشاغل خانگی در گروه مشاغل بسیار کوچک (کمتر از ۵ کارمند) دسته بندی می‌گردند، در این پژوهش متغیر تعداد افراد همکار به ۴ دسته‌ی خودم به تنهایی، ۲ نفر، ۳ نفر و بیش از ۳ نفر تقسیم بندی می‌گردد.
عضویت در صنف مربوط به کسب‏وکار خود: این متغیر عضو بودن پاسخگو را در صنف مربوط به کسب‏وکار خود بررسی می کند که یک متغیر اسمی دو بخشی می‌باشد.
متوسط درآمد ماهیانه: میزان درآمد متوسط ماهیانه است که به چهار گروه ۱- کم‌تر از ۲۰۰٫۰۰۰ تومان ۲- بین۲۰۰٫۰۰۰ تا ۴۰۰٫۰۰۰ تومان ۳- بین ۴۰۰٫۰۰۰ تا ۶۰۰٫۰۰۰ تومان ۴- بیشتر از ۶۰۰٫۰۰۰ تومان تقسیم بندی می‌گردد.
وابستگی به نهاد خاص: منظور از این متغیر این است که آیا افراد تحت پوشش نهادی هستند یا نه و شامل ۴ گزینه‌ی کمیته‌ی امداد، بهزیستی، سایر و هیچ‌کدام می‌باشد.
۳-۹- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات
در این پژوهش با بهره گرفتن از آزمون‌های آماری (توصیفی و استنباطی) و نرم افزار SPSS16 به تجزیه و تحلیل اطلاعات پرداخته شده است. با بهره گرفتن از آمار توصیفی، به سازمان دادن اطلاعات به گونه ای قابل درک، مانند ترسیم نمودار و توزیع فراوانی و همچنین خلاصه نمودن جنبه های مهم اطلاعات با بهره گرفتن از شاخص‌های عددی چون میانگین و واریانس می‌پردازیم. به جهت بررسی فرضیه های این پژوهش نیز از آماره های مقتضی در حوزه‌ی استنباط بهره‌مند می‌گردیم.
۳-۹-۱- آمار توصیفی
آمار توصیفی، روش‌های عددی و ترسیمی را در بر می‌گیرد که به منظور خلاصه کردن و فراهم نمودن اطلاعات زیر بنایی به کار برده می‌شود (یاسمی نژاد و گل محمدیان، ۱۳۹۰: ۲۵ ). بعد از جمع آوری داده‌های تحقیق، به بررسی توزیع یا نحوه‌ی پراکندگی جمعیت نمونه در طبقات مختلف هر متغیر می‌پردازیم که در جداول مربوطه، فراوانی، میانگین و انحراف معیار هر یک از متغیرها آورده می‌شود.
۳-۹-۲- آمار استنباطی
در این پژوهش، به منظور آزمون فرضیه های استخراج شده، از آماره‌های مقتضی در حوزه‌ی استنباط بهره برده و با توجه به مسئله‌ی تحقیق، از تکنیک‌های مرتبط با بررسی تفاوت میانگین‌ها و تحلیل واریانس یک طرفه استفاده نموده‌ایم.
۳-۹-۲-۱- آزمون مقایسه‌ی میانگین‌ها
- آزمون تی: زمانی از آزمون تی استفاده می‏کنیم که متغیر ما با سطح سنجش اسمی یا ترتیبی دو طبقه ای باشند. در آزمون تی می‌توان با در نظر گرفتن مقدار تی به دست آمده در سطح معنی داری تی، پیش فرض عدم اختلاف میانگین‌ها یا فرض صفر را رد یا تایید کنیم. به منظور مقایسه‌ی میزان برخورداری از سرمایه‌ی اجتماعی بین شاغلان کسب‏وکار خانگی و افراد فاقد کسب‏وکار از این آزمون استفاده می‌گردد.
- آزمون تحلیل واریانس یک طرفه: به منظور بررسی تأثیر ویژگی‌هایی چون محل تولد، قومیت، سطح تحصیلات، نوع فعالیت، نحوه‌ی راه‏اندازی کسب‏وکار، تعداد افراد همکار در یک محل کار، متوسط درآمد ماهیانه و وابستگی به نهاد خاص بر میزان سرمایه‌ی اجتماعی شاغلان کسب‏وکار خانگی از این آزمون استفاده می‌گردد.
۳-۱۰- خلاصه‌ی فصل
در این فصل پس از بیان اهداف، فرضیه‌ها و متغیر های پژوهش، روش تحقیق، جامعه‌ی آماری، نمونه‌ی مورد مطالعه، روش‌های آماری مورد استفاده برای آزمون فرضیات بر اساس اهداف تحقیق ارائه گردید. نتایج تحقیق حاضر در فصل بعد بیان می‌گردد.
فصل چهارم
تجزیه و تحلیل اطلاعات
۴-۱- مقدمه
با توجه به مطالب بیان شده در فصول قبل، هدف از پژوهش حاضر بررسی تأثیر سرمایه‌ی اجتماعی بر راه‏اندازی کسب‏وکار خانگی می‌باشد که در این راستا به مقایسه‌ی میزان برخورداری از سرمایه‌ی اجتماعی دو گروه شاغلان کسب‏وکار خانگی و افراد فاقد کسب‏وکار می‌پردازیم. در این فصل داده های به دست آمده از پرسشنامه‌ها مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرند.
۴-۲- ارائه‌ نتایج
پس از بررسی پرسشنامه‌ها، داده های جمع آوری شده با بهره گرفتن از نرم افزار SPSS16 مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت که نتایج در دو بخش آمار توصیفی و آمار استنباطی بیان می‌گردد.
۴-۲-۱- آمار توصیفی
۴-۲-۱-۱- ویژگی‌های فردی
بر اساس آمار به دست آمده، خلاصه ای از مشخصات فردی و طبقه بندی شده ای از شاغلان کسب‏وکار خانگی و افراد فاقد کسب‏وکار در جداول زیر آمده است:
جدول ۴-۱- آمار توصیفی افراد بر حسب سن

فرضیه ۹: بین قابلیت اعتماد برند بانک و تعهد مستمر مشتریان رابطه­ مثبت و معناداری وجود دارد، با عدد معنی داری ۴۹/۱۲ تایید می­ شود.
۱۰-۴٫ مقایسه میانگین بانک اقتصاد نوین و بانک سپه
به منظور مقایسه­ وضعیت دو بانک اقتصاد نوین و بانک سپه، وضعیت متغیرهای مورد بررسی در این دو بانک را مقایسه می­کنیم. به این منظور، از آزمون میانگین دو جامعه استفاده می­ شود که یکی از جوامع مشتریان بانک اقتصاد نوین و دیگری مشتریان بانک سپه هستند. برای آزمون تساوی میانگین دو جامعه، لازم است ابتدا بررسی کنیم آیا واریانس دو جامعه برابر است یا خیر. به این منظور از آزمون تساوی واریانس­ها (آزمون Levene) استفاده می­ شود.

فرضیه ­های آزمون برابری میانگین دو جامعه به شرح زیر است.
H₀:₁ = _۲
H₁:₁≠_۲
هنگامی که sig مربوط به آزمون لوین برابر با صفر و کوچک تر از سطح معنی داری ۵% باشد، فرض برابری واریانس­ها رد می‌شود. بنابراین اطلاعات سطر دوم، یعنی حالت عدم تساوی واریانس­ها، بررسی می­شوند.
نمایشگر ۲۹-۴ مربوط به آزمون تساوی واریانس دو جامعه و آزمون تساوی میانگین دو جامعه در حالت تساوی و عدم تساوی واریانس­های جوامع است. همان­طور که مشاهده می­ شود، sig آزمون تساوی واریانس دو جامعه برای متغیرهای تعهد وفاداری و توصیه کلامی بیشتر از ۵% است و به معنی تایید فرضیه H₀ و برابری واریانس این دو متغیر در دو جامعه است. اما در سایر متغیرها اعم از رضایت، تعهد مستمر، تمایل به تغییر بانک و قابلیت اعتماد به بانک، sig کمتر از ۵% و به معنی عدم تساوی واریانس و رد فرضیه H₀ است.
هنگامی که sig آزمون تساوی میانگین دو جامعه کمتر از ۵% باشد بدان معنی است که در میان میانگین دو جامعه تفاوت وجود دارد.
در نمایشگر ۳۰-۴ نتایج مربوط به مقایسه میانگین و واریانس دو جامعه آورده شده است.
فرضیه ­های آزمون برابری میانگین دو جامعه به شرح زیر است.
H₀:µ_۱=µ_۲
H₁:µ_۱≠µ_۲
نمایشگر ۲۹-۴٫ آزمون تساوی میانگین دو جامعه (مستقل)

 

t-test for Equality of Means							Leven’s Test for Equality of Variances
۹۵% Confidence Internal of the Difference		Std. Error Difference	Mean Difference	Sig.(2-taied)	dt	t	Sig.	F
Upper	Lower
۸۷۴۷۲/۰ ۸۷۴۷۸/۰	۰۷۱۹۵/۰ ۰۷۱۸۸/۰	۲۰۳۵۴/۰ ۲۰۳۵۴/۰	۴۷۳۳۳/۰ ۴۷۳۳۳/۰	۰۲۱/۰

صاحب جواهر که در کتابش به شرح شرایع‌الاسلام محقق حلی پرداخته ‌است می‌گوید: «در این موقع (زمانی که نوزادی به دنیا آمد مادر طلب اجرت برای شیر دادن می کند) اگر غیرمادر حاضر به شیر دادن به نوزاد مجاناً شود و مادر نیز به شیر دادن مجانی راضی باشد خوب معلوم است که مادر سزاوارتر به شیر دادن است و اما اگر مادر راضی به شیر دادن مجانی نباشد برای پدر است که نوزاد را به زن شیردهنده غیر مادر که مجاناًً حاضر به شیر دادن شده است بسپارد.» ظاهر کلام مصنف سقوط حضانت مادر را می‌رساند؛ همان طور که جزم مصنف به سقوط حضانت را خواهید شنید و به زودی به تفصیل خواهد آمد. اما بحث در این فرض است که اگر مادر با وجود زن شیردهنده که کمتر از او طلب اجرت می‌کند از تسلیم فرزند به پدر خوداری نماید آیا حق وی (مادر) اصلاً ساقط می‌شود؟ چون‌که در این فرض به‌عنوان یک غیرمادر محسوب می‌شود که می‌خواهد فرزند را شیر دهد یا اینکه به اعتبار طلب اجرت زیادی به نسبت اضافی که مطالبه می‌کند حق او ساقط می‌شود. دو وجه است:

۱-ظاهر کلام اصحاب و نصوص وارده از روایات این است که اصلاً حق شیر دادن در این فرض ساقط می‌شود و علت آن عدم اذن پدر به شیر دادن بچه است که شرعاً جایز نیست؛ یعنی از نظر شرع زن برای شیر دادن (حتی مادر) باید مأذون باشد.
۲-احتمال قوی هم وجود دارد که حق شیر دادن به‌طور کلی ساقط نشود؛ زیرا اجماع فقهاء بر عدم این قول نیست (فقهایی هستند که این نظریه دوم را داده‌اند)؛ بلکه می‌توان از نصوص وارده و فتوی کمک گرفت؛ البته قابل تأمل است؛ تأملی نیکو لازم دارد (نجفی، ۱۳۹۲، ج۳۱، ص۳۰۵).
پس، از ظاهر کلام فقهاء و صاحب شرایع‌الاسلام محقق حلی سقوط حق شیر دادن مادر است؛ درصورتی‌که زن شیردهنده‌ای پیدا شود که مجاناً شیردهد. اما از بعضی از علماء عامه و حتی از فقهاء ما (امامیه) نقل شده است که در فرض رضایت مادر به شیر دادن نوزاد با اجرت‌المثل‌ها (اجرت‌المثل چنین‌کاری در عرف و در برابر اجرت‌المسمی است و آن عبارت از مزدی است که معمولاً مردم در برابر انجام‌دادن کاری به عامل می‌پردازند و از آن نام برده ‌نشده و معیّن نگردیده ‌باشد)، نوزاد برای مادر خواهد بود. چه‌ کسی پیدا می‌شود که مجاناً شیردهد؛ خواه پدر راضی باشد؛ خواه راضی نباشد و این علت تمسک به اطلاق حضرت حق‌تعالی است که می‌فرماید: «پس اگر شیر دادن مادران (برای شماست) که اجرت آن ‌را بدهید» (بقره: ۲۳۳).
از مجموع بحث‌های عنوان‌شده به نظر می‌رسد چون مادر موظف به شیر دادن نوزاد خویش می‌باشد و طلب اجرت نیز حق اوست، لذا اگر طفل از خود مالی داشته ‌باشد یا ولی و جد او مالی داشته ‌باشد، حتی در فرضی که شیردهنده‌ای مجانی پیدا شود، مادر با طلب اجرت‌المثل مقدم خواهد بود و از طرفی اگر نوزاد از شیر غیرمادر هم تغذیه کند باز حق حضانت و پرستاری و نگهداری وی ساقط نمی‌شود.
فصل سوم:
حقوق والدین بر فرزندان
مقدمه:
در فصل دوم این رساله نخست به خاطر اهمیت و تقدم طبیعی حقوق فرزندان بر والدین سخن گفتیم و حال به حقوقی که والدین بر فرزندان دارند می‌پردازیم با اذعان به اینکه اگر پدران و مادران به وظایف خود آشنا باشند و حقوق فرزندانشان را همان طور که در مکتب وحی آموخته‌اند به انجام برسانند، مطمئناً فرزندان صالح نیز متقابلاً به انجام حقوق والدینشان همت گماشته و به وظایف خود به نحو احسن عمل خواهند نمود. اما اگر پدران و مادران به تربیت صحیح اولادشان نپردازند و در مورد آن‌ها بی‌توجه شوند، بدیهی است که نباید چندان انتظاری از بچه‌های تربیت‌نیافتۀ خود داشته باشند.
خداوند متعال از همان روز نخست که انسان را آفرید و از حضرت آدم و هوا نسل بشر تداوم یافت، به تمام پیامبران الهی مقام و منزلت پدر و مادر را بیان کرده و حقوق عظیم آنان ‌را به فرزندان اعلام نمود و در برخی از آیات به این حقیقت تصریح نموده و عالی‌ترین آموزش اخلاقی را که درحقیقت بارزترین منشور حقوق بشر می‌باشد، به نمایش می‌گذارد و حقوق پدر و مادر را در کنار توحید که بالاترین هدف ادیان الهی است بیان کرده و می‌فرماید: «وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَ بَنِی إِسْرَائِیلَ لاَ تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّهَ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا» از بنی‌اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر خود نیکی و احسان نمایید (بقره: ۸۳).
وقتی که در آیات قرآن به دقت، نظر می‌افکنیم و آیاتی که مربوط به توجه والدین و اکرام و احترام آن‌ها و اطاعت از آنان است را مورد بررسی قرار می‌دهیم به جایگاه والای پدر و مادر در زندگی پی خواهیم برد. اگر اندکی در آیات مربوط تدبر و تفکر داشته باشیم آشکار می‌شود که والدین چه حق بزرگی بر فرزندان خود دارند. چرا قرآن آن همه تأکید بر حقوق والدین نمود و در چندین آیه انسان را سفارش به رعایت ادب و احترام و تکریم و اطاعت از پدر و مادر می‌کند؛ تا جایی که تعظیم آن‌ها را بعد از اطاعت خود قرار می‌دهد (نک: اسراء: ۲۳).
قبل از اینکه وارد مباحث این فصل شویم برای شناخت بیشتر علت این همه توجه به تأکید قرآن بر حقوق والدین، به فرازهایی از کلام امام سجاد (ع) در مورد حقوق پدر و مادر می‌پردازیم. امام سجاد (ع) در کتاب خود که به رسالۀ حقوقیه معروف گشته است چنین می‌فرمایند: «حق پدر و مادر این است که بدانی منشأ وجود توست؛ اگر او نبود تو هم نبودی، هر چه در وجودت موجب خوشایندی است. بدان که ریشۀ این نعمت در وجود پدر است. خدا را شکر کن و به قدر این نعمت سپاسگزار باش؛ نیرویی جز به مدد الهی نیست. (شیخ‌صدوق، ۱۳۸۴ ، ج۲۲، ص ۳۷۸ و مجلسی، ۱۳۶۰ ، ج ۵، ص ۵۱۸).
حق مادر در این است که بدانی وقتی تو را حمل و نقل کرد هیچ‌کس دیگری را حمل نمی‌کند. میوه‌ای از دل خود به تو داده که احدی به دیگری نمی‌دهد. با همۀ اعضاء در حفظ تو کوشیده. باکی نداشته تو را غذا دهد و خود گرسنه بماند؛ تو را آب دهد و خود تشنه بماند؛ تو را بپوشاند و خود برهنه به سر برد؛ سایه بر سر تو افکند و خویشتن در حرارت آفتاب بسوزد؛ از خواب چشم بپوشد و از سرما و گرما تو را نگه دارد. تنها بهره‌اش از این همه رنج این باشد که فرزندی داشته باشد. تو که قدرت شکر و سپاس او را نداری جز اینکه خدا کمک کند و توفیق دهد (شهید اول، ۱۳۷۲ ، ص ۳۱۷).
در این گفتار، امام سجاد (ع) به دقت و ظرافت هر چه تمام‌تر، به ما می‌فهماند که چرا خداوند این همه اصرار و تأکید بر حفظ و احترام و تکریم و تعظیم والدین دارد. پدر به‌عنوان منشأ وجود معرفی می‌شود که همۀ هستی و نعمت‌هایی که ما از آن برخورداریم سبب وجودش، پدر بود. اما مادر که حق عظیم‌تری بر گردن فرزند دارد؛ چون در دورانی و زمانی او ما را تحمل و حمل کرد که چون شمع ذره‌ذره آب می‌شود. از ابتدای انعقاد نطفه تا آخرین لحظات حیات که فرزند در راحتی و آسایش به سر ببرد. آری، اگر کسی وجود داشته باشد همین کلام زیبا و شیوای امام سجاد (ع) در شناخت حقوق والدین برای او کافی است. آنچه را حق تعالی در قرآن مجید بیان فرموده و نیز از بیانات گهربار معصومین (علیهم‌السلام) درک می‌کنیم این است که محور بحث در حقوق والدین، تکریم احترام اطاعت فرزندان در نظر گرفته شده است. این چهارچوب قابل بررسی می‌باشد که ما به حول و قوۀ الهی تک‌تک آن‌ها را مورد بحث قرار می‌دهیم.
بخش اول: حقوق والدین بر فرزندان در دوران حیات
مبحث اول: حقوق والدین از دیدگاه شهید اول
شهید اول در کتاب قواعد خویش، بابی را به حقوق والدین اختصاص داده که در کتب فقهی متأخرین به چشم نمی‌خورد. در آنجا می‌فرمایند تردیدی نیست که هر آنچه به نفع مردم، حرام یا واجب است برای پدر و مادر نیز چنین است. اما علاوه‌برآن برای ایشان امتیازات ویژه‌ای می‌باشد که آن‌ها عبارت اند از:
۱-مسافرت برای امور مباح بدون اذن والدین برای فرزندان حرام و ممنوع می‌باشد و همچنین سفر مستحبی رفتن مانند رفتن به عتبات عالیات.
۲-برخی از فقها فرموده‌اند که اطاعت از پدر و مادر در هر امری اگرچه در امور شبهه‌ناک باشد واجب است؛ بنابراین اگر والدین به فرزندانشان امر کنند تا با آنان از غذایی که به عقیدۀ آن‌ها شبهه‌ناک است بخورد، باید از آن‌ها اطاعت کنند؛ زیرا فرمانبرداری از والدین واجب ولی ترک غذای شبهه‌ناک مستحب است.
۳-اگر او را برای انجام کار فراخوانند درحالی‌که وقت نماز است و او بخواهد فریضۀ مهم الهی را انجام دهد، در چنین صورتی باید نماز را به تأخیر بیندازد؛ مگر آنکه وقت نماز تنگ باشد و از دستورات ایشان اطاعت نماید؛ زیرا خواندن نماز اول‌وقت مستحب است؛ ولی اطاعت از والدین واجب است.
۴-پدر و مادر می‌توانند فرزندانشان را از رفتن به نماز جماعت (با آن همه ثوابی که دارد) درصورتی‌که سبب نگرانی و ناراحتی آن‌ها گردد، بازدارند؛ مانند رفتن در شب تاریک یا اول صبح.
۵-پدر و مادر می‌توانند فرزندشان را از رفتن به جهاد، درصورتی‌که واجب عینی نباشد؛ یعنی عدم شرکت او در جنگ هیچ‌گونه زیان و ضربۀ نظامی بر مسلمانان وارد نمی‌آورد، جلوگیری کنند به جهت حدیثی که نقل شده‌ است: «مردی خدمت رسول‌الله رسید؛ عرض کرد یا رسول‌الله آمده‌ام با تو برای هجرت و جهاد بیعت کنم. حضرت فرمود: “آیا یکی از پدر و مادرت زنده ‌است؟” گفت: “بله؛ هر دوی آن‌ها زنده‌اند.” پیامبر فرمودند: “آیا پاداش را از خدا می‌خواهی؟ آیا هدف خالص داری و هیچ هدف دیگری نداری؟” گفت: “بله یا رسول‌الله” پس فرمودند: “به سوی پدر و مادرت برگرد و رفتارت را با آنان نیکو کن” (مجلسی، ۱۳۶۰ ، ج ۱۸، ص ۳۱۴ و ۳۱۸).
۶-پدر و مادر می‌توانند فرزندشان را از هر عمل واجب کفایی باز دارند؛ درصورتی‌که بدانند یا اطمینان داشته باشند که دیگران آن را انجام می‌دهند؛ زیرا واجب کفایی نیز مانند جهادی است که از آن منع شده و حکمش قبلاً بیان شده ‌است.
۷-بعضی از فقهاء فتوا داده‌اندکه اگر فرزند مشغول نماز مستحبی باشد و در این حال پدر و مادر، او را صدا بزنند باید نمازش را قطع کند. دلیلش حدیثی است که از پیامبر نقل شده است: «زنی پسرش را که در صومعۀ خود مشغول نماز بود صدا زد و گفت: “ای جریح، ای جریح!” پیش خود گفت: “مادرم را اجابت کنم یا نمازم را ادامه بدهم؟” به نمازش ادامه داد. مادرش دوباره او را صدا زد. پس او همان کلام را تکرار کرد. مادرش از او ناراحت شد و او را نفرین کرد و گفت: “الهی از دنیا نروی تا اینکه به روی زنان تبهکار بنگری و…"» (شهید اول، ۱۳۷۲ ، ج ۲، ص ۵۷۷ و ۵۷۸). در بعضی از روایات، نقل شده است که رسول‌الله فرمودند: «اگر جریح به مسئله‌اش آگاه بود هر آنچه می‌دانست که اجابت مادرش از نماز شب افضل‌تر است.»
۸-فرزند باید از کمترین اذیت و تهدید، اگرچه بدان عمل نمی‌کند، خودداری نماید و نیز به میزان توانش از رسیدن ناراحتی از سوی دیگران جلوگیری نماید.
۹-بدون اجازه پدر، نباید روزۀ مستحبی بگیرد.
۱۰-همچنین نباید سوگند یا عهد و پیمانی را جز در کار واجب یا ترک حرام بدون اذن پدر انجام دهد، ولی در نذر روایتی ندیدم مگر اینکه نذر جزء قسم محسوب شود (نک: بقره: ۸۳).
مبحث دوم:
احسان به پدر و مادر:
قرآن کریم می‌فرماید: «وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَ بَنِی إِسْرَائِیلَ لاَ تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّهَ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا» به یاد آورید زمانی را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدای یگانه را پرستش نکنید و نسبت به پدر و مادر نیکی کنید (بقره: ۸۳)
یکی از محورهای اساسی بحث حقوق والدین، احسان است و احسان دایرۀ وسیعی از افعال و اعمال را شامل می‌شود که می‌توان به‌صورت احسان مادی یا مالی و احسان معنوی باشد. اما آنچه همه به آن واقف هستیم اینکه بعضاً انسان‌ها خوبی‌کردن غیرمادی را ترجیح می‌دهند؛ به‌ خصوص پدر و مادر که در سنین بالای عمر خود می‌رسند، داشتن یک همدم خوب که با خوشرویی با آنان برخورد کند را بر داشتن غذای خوب ترجیح می‌دهند و این را ما در جامعۀ پیرامون خودمان وقتی با بزرگ‌ترها برخورد می‌کنیم به وضوح مشاهده می‌کنیم. آن‌ها می‌گویند ما دیدن فرزندانمان را حداقل چند‌روزیکبار بر فرستادن پول یا خوراکی و چیزهای دیگر از طرف آنان ترجیح می‌دهیم. و اما چند نکته:
نکتۀ اول:
نیکی‌کردن به پدر و مادر که در آیه مطرح شده، اشاره به یکی از مهم‌ترین حقوق والدین دارد. خداوند کریم چندین بار نیکی و احسان به پدر و مادر را یادآور شده؛ به‌طوری‌که در چهار مورد در قرآن بعد از توحید قرار گرفته است (بقره: ۸۳؛ نساء: ۳۶؛ انعام: ۱۵۱؛ اسراء: ۲۲). این همردیف بودن در مسئله، بیانگر این است که قرآن تا چه حد برای پدر و مادر احترام قایل است؛ درحالی‌که در این عهد و پیمان هیچ اشاره‌ای به احسان و نیکی پدر و مادر نسبت به فرزند نشده است.
در قرآن کریم تنها سفارشی که نسبت به فرزندان وجود دارد آیاتی است که نهی از کشتن فرزندان می کند و آن هم یک عادت زشت و موهومی بود که در عصر جاهلیت رسم بود؛ به‌گونه‌ای‌که خیلی راحت اقدام به این کار زشت می‌کردند. اما پاسخ این سوال که چرا در قرآن این همه تأکید بر نیکی بر احسان والدین شده ولی در مورد فرزندان نص صریحی در قرآن نداریم. امام سجاد (ع) در پندهای گهربار خود به فرزندش چنین می‌فرماید: «آفریدگار جهان چون مهر و محبت و عشق و علاقه تو را در قلبم قرار داده و می‌دانست که من تا آنجا که قدرت دارم در حفظ و نگهداری تو از بلاها و سختی‌ها کوشا بوده و اسباب آسایش تو را فراهم می‌کنم و به تربیت و سرپرستی تو اقدام خواهم کرد و خواسته‌های مشروع تو را برآورده خواهم کرد؛ ازاین‌رو دربارۀ تو به من سفارش نفرمود. ولی چون این عواطف نیرومند در وجود تو نیست و چه بسا ممکن است مرا به دست فراموشی بسپاری و دین خود را نسبت به من ادا نکنی، از این جهت مرا به تو سفارش نمود» (شیخ بهایی، ۱۳۶۶ ، ج ۳، ص ۲۵۷).
رحمت و لطف و عنایتی که از سرچشمۀ الطاف خداوندی در دل‌ها قرار گرفته، آنان را مطیع فرزندان ساخته است. پدران و مادران بدون هیچ سفارشی براساس همان حب ذاتی نسبت به فرزند، در جهت رفع نیازهای وی اقدام می‌کنند؛ همه چیز خود را فدای بچه‌ها می‌کنند؛ شب و روز زحمت می‌کشند تا فرزندانشان به جایی برسند؛ تحصیل کنند؛ ازدواج کنند؛ در زندگی مادی سروسامان بگیرند و ما پدرانی سراغ داریم که در سن بالای عمر زحمت می‌کشند و عایدات کار و تلاش خود را به فرزندان خود که دارای زن و بچه هستند، می‌دهند؛ ولی همین فرزند وقتی که پدر و مادرش پیر و مسن می‌شوند و قوای بدنی آن‌ها رو به ضعف می‌رود و مریض می‌شوند و نیاز به پرستاری و دلجویی دارند، آنان را تنها می‌گذارند. حتی دریغ از دیدار و ملاقات با آنان. این حالت سخت‌ترین و رنج‌آورترین حالات برای والدین و بدترین ناسپاسی و نمک‌نشناسی برای فرزندان است.
نکته دوم:
احسان و نیکی به والدین یک دستور کلی و ثابت برای همۀ ادیان است؛ چنان‌که در آیات قرآن ما این را به خوبی مشاهده می‌کنیم. خداوند متعال می‌فرماید که ما از بنی‌اسرائیل عهد و پیمان گرفتیم؛ درحالی‌که می‌دانیم این دستورات برای زمان خاصی نیستند. در تمام شرایع آسمانی و ادیان الهی این حکم دیده می‌شود و این ثبوت و دوام همیشگی‌بودن حاکم، خود نشان‌دهندۀ اهمیت و ارزش این دستور است که ما باید همیشه آن را آویزۀ گوش قرار داده و در هر حال تواضع و نیکی به والدین را فراموش نکنیم.
مبحث سوم:
حدود اطاعت از والدین از دیدگاه قرآن کریم:
در بررسی کتاب آسمانی قرآن کریم، به سوره‌های مختلفی بر می‌خوریم که خداوند متعال به روابط مهم والدین و فرزندان اشاره نموده است که همگی این آیات، بیانگر اهمیت و عظمت والای زندگی اجتماعی بشر است. از میان آیه‌های متعدد به ذکر برخی از آیات آن که ارتباط موضوعی نزدیک و کامل‌تری با عنوان دارند، اکتفا می‌کنیم و حتی‌الامکان سعی بر آن شده است که تمام حقوق والدین که رعایت آن‌ها بر فرزندان لازم است یادآوری شود. در نگاه تفسیری آیات، به بیان این اهمیت خواهیم پرداخت که علی‌رغم مقام والا و لزوم این اطاعت از آن‌ها، برخی از موارد، اطاعت از آن‌ها حتی حرام یاد شده است که در ذیل به بررسی هر دو گزینۀ حق اطاعت و سقوط حق اطاعت از والدین خواهیم پرداخت.
گفتار اول:
حق طاعت از نظر معنوی و اخلاقی:
برای اینکه مقصود از احسان معنوی و اخلاقی روشن شود لازم است که به آیۀ زیر توجه شود: «پروردگارت فرمان داده که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید و هرگاه یکی از آن‌ها یا هردوی آن‌ها نزد تو به سن پیری برسند کمترین اهانتی به آن‌ها روا مدار و بر سر آنان فریاد مزن و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آن‌ها بگو. بال‌های تواضع خویش را در برابرشان از محبت و لطف فرود آور و بگو پروردگارا همان‌گونه که آن‌ها مرا در کوچکی تربیت کرده‌اند، مشمول رحمتشان قرار ده. به آنچه در دل‌های شماست آگاه‌تر است. اگر همانا در دل اندیشۀ صلاح دارید، خداوند هر که را توبه کند خواهد بخشید (نک: اسراء: ۲۳ تا ۲۵).
گفتار سوم:
شأن نزول آیه:
در کشف‌الاسرار آمده است که ابن‌عباس می‌گوید: «این آیه در مورد سعدابن‌ابی‌وقاص نازل گردیده است» (میبدی، ۱۳۷۱ ، ج ۵، ص ۵۳۹).
گفتار چهارم:
تفسیر و توضیح آیه از دیدگاه علامه حلی:
ایشان می‌فرمایند در «اف» هفت لغت وجود دارد: از امام رضا (ع) از پدرش از جعفربن‌محمد (ع) نقل شده که فرموده‌اند: «اگر خداوند متعال در مکروهات، کلمه‌ای خوارتر و اندک‌تر از “اف” را می‌دانست، مکلف آن ‌را از آن نهی می‌کرد و اگر گفته شود که آیا خداوند گفتن “اف” به والدین قبل از رسیدن آن‌ها به پیری و بزرگسالی را روا دانسته می‌گوییم: “خیر"؛ زیرا خداوند اطاعت از والدین را بر فرزندان واجب گردانیده و برای آن، حالت کبر را تخصیص کرده که آن حالت ضعف باشد و والدین مضطر حاجت به خدمتکار و مراعی هستند.
و در مثل آورده‌اند که «فلان ابر من النسر» برای آنکه کرکس چون پیر شود ایشان را غذا می‌دادند و مانند آن قول که سخن در گهواره عجب است و معجزه؛ اما حال کهولت همه سخن می‌گویند. می‌گوییم فایده آن است که او بماند تا کهل شود و با مردمان سخن گوید و دعوت کند ایشان را و مانند آیت ما در معنی قوله تعالی: «و الأمر یومئذ الله»: به درستی که روز محشر تخصیص داده شده به امر خداوند؛ زیرا که در دنیا، اگرچه مالک همه چیز است و اقوامی را مالک گردانید و آن‌ها را پادشاه و خلیفه در زمین قرار داد و در نهایت در روز محشر هیچ‌کس مالک نمی‌باشد مگر او.
و معنی قول او: «و قضی ربک الا تعبدوا إلا ایاه» ای امره؛ یعنی به وی امر و فرمان داد؛ در قول ابن‌عباس و ابن‌یزید است، پس اگر گفته شد، امر آن است که به نفی شیء فرمان ندهد؛ برای اینکه امر، ارادۀ امر به مأموریه است؛ درواقع ارادت به نفی شیء تعلق ندارد؛ بلکه به حدوث شیء تعلق دارد؛ جواب آن است که گوییم معنی آن است که خداوند نهی کرده از آنکه جز او را بپرستند و آن را کاره است؛ پس امر به معنی نهی باشد و ارادت به معنی کراهت و درنهایت خداوند از بندگان خواست تا به‌طور اخلاص وی را عبادت کنند و این را تحت عنوان امر نام‌گذاری نموده است که «الا تعبدوا الا ایاه» چون که معنی هر دوی آن‌ها یکسان است» (ادریسی، ۱۳۷۹ ، ج ۲، ص ۶۵ و ۶۶).